Профессор М.Тілеужанов және фольклортану мәселелері
Қазақ фольклортану ғылымы – қазақ фольклорының жиналу, жариялану тарихы мен табиғатын, даму жолдарын зерттейтін ғылым. “Фольклор” атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы “ауыз әдебиеті” деген ұғым да “фольклордың” осы мәнімен сабақтас. Қазақ әдебиетінде фольклор ұғымын А. Байтұрсынов «ауызша шығарған сөз», С. Сейфуллин «ауыз әдебиеті», «ел әдебиеті» деп атаса, М. Әуезов «ауызша әдебиет», «ел ақындығы» деп қолданды. Аталған қазақ халқының көрнектілері өз тұстарында осы ұғымдарды қолдану арқылы талай еңбектерді келешек ұрпаққа өшпес мұра қылып қалдырды. Қазақ фольклоры біздің заманымызда да ұлан-ғайыр әлеуметтік жүк арқалауда. Ұлттың рухани болмысын, мінез-сипатын, тұрмыс-тіршілік тынысын әлі сол фольклор арқылы айна қатесіз танимыз. Еліміздің тәрбиелік, эстетикалық, адамгершілік мұраттарының айқын айғағы, рухани өлшемі де осы фольклордан бастау алады. Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау жұмысы 18 -ғасырдандан басталады. Ресейден қазақ даласына шыққан түрлі эскпедициялардың мақсаты фольклорлық және этнографиялық деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинау жұмысы 19- ғасырда жүзеге асты. В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктеді. Түптеп келгенде, фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі дерек көзіне айналды Қазақ фольклорының мақсатты түрде жиналып, хатқа түсе бастауы XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдан басталады. П.И.Рычков, П.С.Паллас, И.Г.Георги, И.Ф.Фальк, И.Г.Андреев XVIII ғасырда қазақ фольклорына қатысты біршама құнды мағлұматтар жинап, жариялады.Бұл еңбектерде, негізінен, этнографиялық деректерге назар аударылып, таныстырушылық сипат басым болса, XIX ғасырдың басында ғалым-саяхатшылар, әскери адамдар мен елшілер фольклорлық шығармалардың бірлі-жарым мәтіндерін жариялап, мазмұндарын баяндады. XIX ғасырдың 2-жартысында қазақ фольклорының ерекшеліктері жөнінде алғашқы ғылыми пайымдаулар айтыла бастады.Қазақ фальклортану ғылымының қалыптасуына ағартушылар:Ш.Уәлиханов,Ы.Алтынсарин,А.Құнанбаев,сондай-ақ ресейлік зерттеушілер В.В.Радлов, Г.Н.Потанин,И.Н.Березин үлкен үлес қосты. Шын мәніндегі қазақ фальклортану ғылымының іргетасы да осы кезеңде қаланды. Бұл үрдіс XX ғасырдың бас кезінде одан әрі дамыды. Осы кезеңде белгілі фольклортанушылар Ә.А.Диваев, М.Көпеев еңбектері жарияланды. Сондай-ақ қазақ фольклорының үлгілері ресейлік басылымдармен қатар қазақ тіліндегі баспасөз беттерінде де үздіксіз жариялана бастады. XX ғасырдың басында халық мұрасын жинау, жариялау ғылыми-зерттеу жұмыстарымен сабақтаса жүргізілді. Тәуелсіздік жылдары қазақ фольклортану ғылымына жаңа серпін әкелді. Қазақ фольклорының түрлі жанрларын зерттеуге Б.Әзібаева , Е.Тұрсынов, Т.Қоңыратбаев, Ш. Керімов, т.б. атсалысты. Шет елдегі қазақтар фольклорымен, ғалымдарының еңбектерімен етене танысуға мүмкіндік туды. ҚР Ұлттық ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты қазақ фольклорының 100 томдық басылымын шығаруды қолға алды. Қазақ фольклорымен есімі етене байланысты Мәтжан Мақсымұлы Тілеужановтің туғанына биыл 90 жыл.Ғалым, филилогия ғылымдарының докторы, профессор, әдебиет зерттеушісі, фольклорист Мәтжан Мақсымұлының әдебиеттану саласына қосқан еңбектерінің орны зор. Жылдар бойы ауыз , қазақ әдебиетіндегі сатира мен юмор жанрларында зерттеу жүргізіп, 250-ден астам ғылыми проблемалық мақала жазып, шешілмей жүрген шиеленістердің шешімін тапқан ғалымның хаты өлмейді. Ғалымның ғылыми қызметтерін ауыз әдебиетін халық арасынан жинақтаған шығармалардан тұратын «Дала дауысы», «Дала мұңы», «Дала арулары», «Сырым Датұлы туралы» еңбектері дәлелдейді. М.М.Тілеужановтың еңбектерін тұтастай алып қарасақ, барлығын қамтыр ортақ желі - халық тағылымына деген сүйіспеншілік және оны ұрпаққа жеткізуді мақсат етуі. «Халық тағылымы» - ауыз әдебиетінің озық үлгілерін пайдалана отырып, қазақтың ұлттық педагогикасының негізгі шарттарын айқындаған нағыз тағылымға толы дүние. Халық мұраларынан, халық қаламгерлерінің шығармаларынан тағлым терген дарын иесі іңкәр көңілмен күллі әлемнен ізгілік іздейтіндей. Педагогиканың үлкен арнасына «Сырым сабағы», «Абай ғибраты» атты ұлы ағыстарды қосқан қаламгер бүгінде біз жоғымызды түгендеп жүрген «Тілеужанов тағылымы» деген таудай кеңістікті қалыптастырып кетті. Ол қазақ фольклористикасы мен этнографиясына да толағай жаңалықтар қосты. Өзінің халық ауыз әдебиеті төңірегіндегі салмақты ой-тұжырымдарын 5 томға жинақтап, Қазақстан республикасы Ұлттық ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөліміне көзінің тірісінде өз қолымен табыстады. Бұл еңбектері елеусіз қалған жоқ. Қазақстанның қиыр шетіндегі Жайық бойының фольклоры жалпықазақстандық фольклор қорына қосылған алтын қазына болды. Бүгінде Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінде Мәтжан Тілеужанов атында арнайы кабинет бар, онда ғалымның өз қолымен тапсырған мұралары сақтаулы. «Ғалымның рухани мұраны жинақтаудағы түпкі мақсаты Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасымен ұштасып жатқандай.» деген пікірлер жиі айтылуда.Иә,әрине, бұл құптарлық пікір, себебі рухани жаңғыру- ұлттық құндылықтардың жаңғыруы.М.Тілеужанов еңбектерінде ұлттық өнер, мәдениет, этнопедагогика, этнопсихология мәселелері қамтылған. Әлеуметтік желілерде өзіндік орны бар, белсенді азамат Нұрлан Сәдір: – Мен фольклортанушы емеспін, фольклор тұтынушысымын. Кішкене кезімнен « Қобыланды, Алпамыс батыр» жырларын естіп өстім. Бүгінде бүкіл әлем фольклорына қайта оралуда. 2,5 млрд.доллар жинап, бірінші орынға шыққан «Аватар» фильмі тұнып тұрған фольклор және идеяның бәрі біздің қазақтың фольклоры десем артық айтпас едім. Ертең бағдарлама әзірлегенде бұл фольклор – уахаббизмнің, экстремизмнің алдын алатын құрал деп жасқанбай айту керек. Қобыландыны, Ер Төстікті, Алпамысты тыңдап өскен баладан уахабшы шықпайды. Одан мәңгүрт шықпайды. Егер жаңағыдай қаскөйлікті түп-тамырымен қиғың келсе, оған бірден-бір вакцина – фольклор,– деген болатын. Иә,«Жаратылыстың құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті» деп Мағжан Жұмабаев айтқандай, қазақ халқының қиял әлемі небір сұлу да кесек бейнелерді өмірге әкелді.Бүгін де оқушылардың жан қуатын арттыратын, халқымыздың сан ғасырлық тұрмыс-тіршілігінен мәлімет беретін, ұлттық мәдениетіміздің деңгейін көрсететін асыл қазыналарымыздың бірі – фольклорлық мұраларымыз. Осы мұраларымызға терең бойлаған адам ел тарихынан мол мағлұмат алады. Бір қарағанда қиял дүниесі болып көрінетін фольклорлық шығармаларда халықтың тарихы, наным-сенімі, дүниетанымы туралы қаншама құнды мәлімет бар. Қарапайым, қиял аралас күйде әсірелей суреттелу фольклорлық шығармалардың өзіндік ерекшелігі болып табылады. Алайда осы оқиғалардың түп негізінде жіті қараған адамға ашылатын терең мағына, құпия сыр мен астарлы әлем жатыр. Жас ұрпақты өз елінің патриоты етіп тәрбиелеп шығару, жас өркеннің шабыты мен дарынының ашылуына жағдай жасау, сондай-ақ оларды бәсекеге қабілетті азамат етіп дайындау – аға буынның басты мақсаты. Бұл мақсатқа жету үшін берілетін тәрбие ұлттық дәстүрлерге сүйеніп жүргізілуі тиіс. Ұлттық құндылық мәселесі сөз болғанда халықтың сан ғасырлар бойы жинақтаған алтын көмбесі – халық ауыз әдебиетіне тоқталмай өту мүмкін емес. Ғылым мен техника қарыштап дамыған бүгінгі өркениетті заманда өткен құндылықтарымыздан қол үзе бастағанымыз – ащы шындық. Мұның бір себебі қазақ фольклорлық мұраларының ғаламтор бетінен, интернет кеңістігінен тиісті орнын ала алмай жүргендігінде. Инновациялық технологиялардың жетістігін пайдалана отырып, қолда бар мұраларымызды жастар арасында насихаттау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Әдебиеттер 1.Тілеужанов М. Халық тағылымы. Алматы: Рауан, 1999. -302 б. 2.Тілеужанов М. Ел әдебиеті. Алматы: Ана тілі, 1992. -176 б. 3.Уахатов Б. Алтын бастау. Алматы: Рауан, 1993. -160 б 4.Сейдімбеков А. Мың бір маржан. Алматы: Өнер, 1989. – 256 б.
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен жасалған
21 Желтоқсан 2017
828
0 рет жүктелген
