Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап
2 млн. ₸ табыс табыңыз!
0 / 1
Материалға шағымдану
Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Шағым жылдам қаралу үшін барынша толық ақпарат жіберіңіз
Сіздің сұранысыңыз сәтті жіберілді!
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
1 бонус = 1 теңге
Бонусты сайттағы қызметтерге жұмсай аласыз. Мысалы келесі материалды жеңілдікпен алуға болады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Түсінікті
2024-2025 оқу жылына арналған
қысқа мерзімді сабақ жоспарларын
Жүктеп алғыңыз келеді ме?
Баяндама «Мұхтар Әуезовтің мінез – құлық туралы фразеологизмдері»
Материал туралы қысқаша түсінік
Баяндамада М.Әуезовтің тіл біліміне қосқан үлесі,фразеологизмдер турасындағы ой-толғаныстары сипатталады.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады.
Толығырақ
14 Желтоқсан 2018
802
0 рет жүктелген
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
Баяндаманың тақырыбы :«Мұхтар Әуезовтің мінез – құлық туралы фразеологизмдері»Халықтың қайғысы мен қуанышы, қасіреті мен шамырқанысы, өрті мен дерті, сенімі мен серті қалай мол болса, оның тұтастық бейнесін зорайтып, ұлт, ұрпақ санасын байытар, тереңдетер тұрақты сөз тіркестері де мол. Жоспар: 1.Кіріспе.2.Негізгі бөлім.2.1 М. Әуезов әңгімелеріндегі кездесетін фразеологизмдер.2.2 М.Әуезов әңгімелеріндегі адамдардың жағымды мінезінеабайланысты фразелогизмдері.2.3 М.Әуезовтің жағымсыз мінезіне байланысты қолданғанфразеологизмдері. 3.Қорытынды. «Фразеология» терминінің мағынасы өте кең.1.«Фразеология» терминін кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді.Тілімізде қолданылатын және сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркесі және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркесінің екі не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы, көз бояу, жүрегінің түгі бар; Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.Мағынасы жалпыға белгілі грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атаыды (5,85)Фразеологизмдер де өзге тілдердегідей фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек болып негізінен үш топқа бөлінеді.Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына ой жуберсек, оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексика-семантикалық мән мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағынаны білдіреді. құрамындағы сөздердің мағыналы жігін ажыратуға болмайды. Мысалы: қырық пышақ болу ( араздасу), мұрнын көкке көтеру ( менменсу). Бұлардын құрамындағы сыңарлар болініп ажыратылмайды және мағынасымен байланыспайтын әбден бітісіп, тұтасып кеткен тамаға тұйық тіркестер. Сөйтіп, бөліп жаруға болмаытын, басқа тілдерде сөзбе-сөз аударуға келмейтін лексика-грамматикалық тұрақты сөздер түйдегін идиомдар дейміз.Фразеологиялық бірлік. Мұнда да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Мәселен, басын тауға да, тасқа да соғу дегеннен « әлекке түсу, дағдару» дегенді түсінеміз. Мысалы: Басымды тауға да, тасқа да соғып жүріп, ақыры бір күні бишаралық көретін адаммын (р.т) Мысалдағы бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған.Жалпы, фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа бірігі береді. Бірақ өздерінің семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгешеленеді.Фразеологиялық тізбекте еркін мағынадағы сөз фразеологиялық қалпында, екі сөздің тіркесуінен жасалып, өзгеріссіз тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: жанды сөз, көк етікті, қалың сор, тас бауыр, жау журек, жез таңдай т.б.Тілдегі сөздер өздерінің лексикалық мағынасы мен тіркесу қабілеті жағынан бірнеше топқа бөлінеді. Кейбір сөздер кез келген сөзбен тіркес құрай беретін болса, қайсібір сөздердің тіркесу шеңберінде шек қойылмайды. Десек те, сүмбіл шаш, ну орман деген тұрақты тіркестердің алғашқы сыңарлары ( сүмбіл, ну) осы аталған тіркестерде қолданылады да, басқа сөздермен тіркеспейді.Көңілсіз құлақ- ойға олақ ( Абай), — деген тіркестерді ақындар метафорлық мағынада қолданылып тұрғанмен, фразеологиялық тізбекке жатқызуға болмайды.Грамматика тұрғысынан қарағанда, жалпы фразеологизмдер синтаксистік тұтастығын сақтап, басқа еркін тіркестер тобынан да, қалыпты сөйлем түрлерінен де бөліктеніп тұрады.Фразеологизмнің грамматикалық ерешеліктері қазақ тілінің жалғамалы ( аллютинатив) сипатымен астасып жатады. Яғни грамматикалық өзгерістер фразеологизмдердің синтетикалық тісілмен де, аналитикалық тәсілмен де жасалуынан келіп шығады. Мұның өзі есім+есім, есім+етістік тізбектердің қай-қайсысына да ортақ норма.Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеру я өзгермеуі жағынан екі топқа болінеді: бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай өзгеріске ұшырамай, өзінің дербес формасын сақтап отырса, бірқыдыру фразеологизмдер форма жағынан өзгеріп, қосымша, сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып қолданылады. Айталық, қолы ашық, ерні салпы, қол созым, жеті түнде т.б тізбектер барлық контекст аясында дәл сол қалпында келеді де отырады. Ал, ала аяқ су деген сөз қолданысты ала аяғы; ала аяқтың өзі, ала аяқ қуы деп те айтуға болады. Немесе әкесін танытты, жанын көзіне көрсетті деген тізбектің соңғы компонентін әкесін танытайын, жанын көзіне көрсетейін түрінде де өзгертіп қолдана береміз. Жалпы фразеологизмдерді синтаксистік қатынасына қарай мына топтарға бөлуге болар еді.А) бастауыш пен баяндауышқа бөлінетін сипатты фразеологизмдер: үрейі ұшты, жаны ашыды. Бірінші сыңары үнемі тәуелдіктің IIIжағында тұрады да, сыңары ашық райда келеді.Ә) анықтауыш пен анықталғыш мүшеге бөлінетін « сипатты» фразеолгизмдер еңкейген шал, сұқ көз, ақ жүрек.Б) пысықтауыш пен пысықталғыш мүшеге бөлінетін « сипатты» фразеологизмдер: күле қарады, күле кіріп, күңірене шықты.В) тура және жанама толықтауыш пен толықталатын « сипатты» фразеологизмдер апшысын қуырды, сазайын тартты, намысқа шапты, сабасына түсті. Т. Б.( 7, 6Фразелогиялық тізбектерді турақтандыра тусетін белгілердің бірі – олардың ұйқасқа құрылуы.Мысалы:ақай жоқ,тоқай жоқ:ай дер ажа, қой дер қожа жоқ: сияқтылар ұйқас негізінде жасалған.Фразеалогизмдердің ішінде, аллитерация тәсілі жиі ұшырасады. Бір ғана «С» дыбысынан басталатын компаненттерге мысал келтірейік: сайсуйегі сырқырады: сайда саны, құмда ізі жоқ:салы суға кетіп отыр.Міне осы фразеологизмдердің жасалуында дыбысық үндестік (эвфония) анық аңғарылып тұр.Өзге дауыссыздардың ауендестігіне құрылған фразиологизмдер де тілімізде бар шығар:Қос қабағына қарады: қырғи қабақ, қырық пышақ, белді бикем буды:Ассонанс жолымен келетін тізбектер де баршылық:атқан таңдай (сұлу):көзге біткенсуйелдей:көз сузді сықылдылар не біркелкі жіңішке,не біркелкі жуан сөздерден келіп тұр .Ауыз екі тілде «өң жорғасы түсіп»деген вариация да ұшырасады .Бұлар – фонетикалық вариациялар: е,о,ө,ә,ұ,ү дыбыстары бір-бірімен ауыса береді, бірақ сөздің мағынасы ойырамайды.Тұрақты тіркестердің бірсыпырасы пленазм негізінде жасалады.Бұл тіркестердің мағынасы күшейіп ,бүкіл сөйлеу тұрқын экспрессивтендіреді.Бұл кезде синоним компоненттерінің бірі семантиалық жағынан салғындап ,негізгі мәні көмескіленіп кетеді.Мәселен, ас иесімен тәтті дегенндегі «ас» сөзінің орнына «тамақ» немесе «ауқат» дегенді қойып айтуға болмайды.Бірақ орнына қойып айтқаннан мағына ойсырамағанмен бұлай айту тілге жеңіл, жатық болып шықпас еді.Әдеби тілде де,ауыз екі тілде де бір тізек кей уақыт түрлі дыбыстық вариациямен келіп отырады.Мұндай ерекшеліктер М.Әуезвтың әңгімелерінде де көрініс тапқан.Мәселен: Бүгін сол жақсылықтай құнсыз- бұлсыз келімсектен көрмегенді көріп отыр.Иттің ұлы- итақай тең тусіп,қарсы сөйлеп аз күн болса да жатқызып, жаза тартқызып отыр.Қашанда болса халық аузындағы форма болып есептелуі тиіс .Егер халық бір – екі түрін ғана емес,әлденеше түрін қолданатын болса,оның мағына сы дұрыс,мағынасы бұрыс демей, тек олардың бірінің жиі , бірінің сирек қолданылуын ғана көрсетуге болады.Әр беріден соң мұның өзі де даулы, өйткені бұлардың есебін ж үргізіп, санын білген ешкім жоқ.Жоғарыда келтірілген мысалда «Иттің құлы -Итақай»деген формасы кездеседі.Қазақ ұғымында «Итақай ттің ең нашары,ең жаманы » «Ит» сөзіне қосылып тұрған – а +қай көне жұрнақ.Бұл жұрнақтың қосылатын сөздерітымсирек «Итақай»сөзінің «нашар ит»мағынасында ғана болмай о баста «иттің баласы,иттің күшігі»мағынасында болуы да мүмкін.Мұндағы «ұлы»сөзі бұл тізбекті метафоралық мағынаға ие болып тұр. «Иттің ұлы — итақай»дегендегі «ұлы» бастапқы тұлға болу керек.Бірақ бұан «құлы»вариант емес деуге болмайды.Жалпы,қазақ халқы малдың түрлі қасиеттерін, бойында бар өзгешеліктерін ала бөтен бөліп алып, бірде сөзі түйеден түскендей немесе түйе үстінен сирақ үйтіп деп,кісінің о ңтайсыздығын түйенің сөлекет епсіздігімен салыстарады.Сол с ияқты,кісіге тән қылық- мінезді жылқы малымен, не жылқыға жуық нәрсемен үйлестіреді.Үзенгі жолдас, өрен жүйрік, кежегесі кері тартып, ерін бауырына алып, жауырды жаба тоқыды сияқтылар да жылқы малымен байланысты шыққан тізбектер жазушы М.Әуезов әңгімелерінде бұл тізбектер орынды қолданылған.Мысалы;Тілмаш пен шолақ төрені тұлпар санап, жауырды жаба тоқығандай боп,исі оқыған қазақтың бәрін бірден керегіне жаратпақ олғаны бұл төңкеріс Ғайшаны да аспандатып көтергендей болды.Жазушы фразеологизмдерді өз шығармаларыда асқан шеберлікпен қолдана білген.Оған жоғарыда келтірген мысал дәлел бола алады .Бір сөйлемнің ішінде авторлық өңдеумен екі фразеологизмдерді өз шығармаларында асқан шеберлікпен қолдана білген.Оған жоғарыда келтірген мысал дәлел бола алады.Бір сөйлемнің ішінде авторлық өңдеумен екі фразеологизмдерді пайдаланған.Мысал соңындағы аспандатып көтерді фразеологизмдік иізбегі- «асыра мақтады»деген мағына білдіреді.Қазақ тілінде фразеологизмдер ассонанс жолымен де жасалады.Мұндай тізбектер тілімізде баршылық: қырық пышақ,мал құлағы саңырау,белді бекем буды,көзге біткен сүйелдей бойына ас та батпайды..Ассонс жолымен жасалатын фразеологизмдік тізбектерді М.Әуезов әңгімелерінен тыс қалдырған емес.Мысалы:«Е, үйтпесе араласып та керек емес.Қасымханның қатынының мінезі мәлім ғой.Бұлдыратып жүріп бірдеңені артық қағыстырып алмаса , оның бойына ас та батпайды»:- деп қала берді.Бұл жердегі «бойына ас та батпайды»дегеніміз көңілі көншімейді,көңілі тынбайды, тағат таппайды деген мағынаны білдіреді.Қазақ ұлтының мәдени өмірінде ежелден қолыптасқан әдет-ғұрып түрлері көп.Солардың бірі-садақа.Қазақ менталитетінде сөз магиясы өте күшті рөл атқарады. Қазақ ұлтындағы бата беру, тілег айту дәстүрлеріндегі қолданылатын тұрақты тіркестер-халықтын ғасырлар бойы ауызша таратқан көркем сөз үлгілері.Сонымен қатар, діни фразиологизмдер әр батаның ішінде жиі оралады.Тілек-бата құрамындағы діни фразеологизмдер-амантикасы жағынан да, грамматикалық құрама жағынан да әлденеше қырынан танылатын, мағыналық өрісі кең, стильдін қызметі айырықша тілдік тұлғалар.Садақа ұғымы да мұсылман елінеортақ. Садақаның астарында да жалбарыну, тілек тілеу жатыр. Жеті нан құдайы,- жеті тиын садака деген тіркестермен қоса қорасанға қой айту. Құдайға Ақ сарбас айту сияқты қалыптасқан тіркестер тіреп сөзінің мәніне орай айтылады.Жалпы мұндай ссөз тіркестері М.Әуезов әңгімелерін де тыс қалған емес. Мысалы; Кемпір күннің түрін көріп, назалы дауыспен: Құдай тағы төбелінен ұрайын деген екенсің ғой ! Қарағым адасты ғой. Ұшып өлді ғой ! Аруақтарым, қолдай гөр! Ақсарбас- деп баласын шақырып айғайлай бастады. (1,21)М.Әуезов шығармаларында адамның мінезқұлқына, тұрмыстық жағдайына байланысты фразеологизмдік тіркестер жиі кездеседі. Әсіресе ашулануға байланысты туған фразеологизмдер. Ашулану психологиялық процесс ретінде алдымен адамдық бет- пішінінің өзгеруімен басталады. Заманың мұндай сәттігі жай-күйі оның бірден бет-жүзінен аңғарылды.Көркем әдебиет мысалдарына үңілсек «ашулану» ұғымына катсты қолданылған тұрақты тіркестер автордың баяндап отырған оқиғасын өте бейнелі етіп суреттейді. Әрекет иелерінің іс-қимылы қосымша басқа мағыналы тұрақты тіркестермен нақтыланы түседі.Жәмиме өз өзіне сөйлеген бойы тулан тутып жүрді (I.155) Жазушы бұл жерде кейіпкерді тек қана бұрқап-талқап болып ашуланды демей, астарлап тулан тутып жүрді деп суреттейді. Бұл да бір жазушының сөз қолдану шеберлігінің бір қырын көрсетеді.Сөйлем тиінде тұрақты тіркеспер қолданыс ынғайында ойды жеткізуге, құбылысты сипаттауда, жағдайды (ситуацияны баяндауды мәтінге ерекше бейнелімен мәнерлімен әкеледі. Бұл тұста амплифинациялық амалмен фразеологизмдердің ) бір сөйлем ішінде бірнеше тіркес түрлерімен кездесу ойдың ішіні қутының артуына, экспрессияның ерекше әсерлі болуына ықтал етеді.Кейде сойлем ішінде фразеологизмдердің алдында бір-екі синоним сөз колданылып, фразеологизмнің мағынасын ашуға нақтылуға етістіктін есімше, көсемше категориялары сүйемел сөз ретінде жумсалады№Жас күнінен бір үйдің түгелімен еркелетіп, алақанына салған баласы. Ешуақытта канаттыға қақтырып, тұмсықтыға шоқытқан емес (3,86)Авторлар кейде фразеологизмдерді қолдағанда образды ашу, ситуацияны анықтау үшін бүтіндей бір ойды жеткізерде сөйлем ішінде ел ойды алдын-ала түсіндіредіӘдетте фразеологиялық мағынаны пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің әсері мол. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда ондағы ұлттық қабыдау, қазақ дүниетаным, ойлау ерішеліктері бірден аңғарылады. Фразеологиялық мағынаңа тірек, негіз болатын нәрсе- (денотат) арамдардың күнделікті керібен тіршілігіндегі корт жүрген түрлі заттар, құбылыстар, көріністер ықпалы.Мысалы мына турақты тіркестердің мағыналады;бас шұлғу- мақұлдау, құптау. (ҚТФС, 104); қамшы салдырмау- 1. Тапсырылған істі тез тыңғылықты орындау.
- Шаршамау. (ҚТФС, 312) дегенді білдіреді
Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз
Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация
жариялап табыс табыңыз!
Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз.
(kaspi Gold, Halyk bank)