БІЛІМ БЕРУ ИННОВАЦИЯЛАРЫ – ҚАЗІРГІ ЖӘНЕ БОЛАШАҚТЫҢ ТАЛАБЫ

БІЛІМ БЕРУ ИННОВАЦИЯЛАРЫ – ҚАЗІРГІ ЖӘНЕ БОЛАШАҚТЫҢ ТАЛАБЫ

Комекова Сандугаш Оралхановна*

пед.ғ.магистрі

"Өрлеу" БАҰО АҚФ КБДИ

Жаратылыстану-математикалық және гуманитарлық пәндерді оқытудың мазмұны мен әдістемесі кафедрасының

аға оқытушысы, тренер

Аяпберген Айнұр Аманжолқызы*

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

7M01602 топ магистранты

Email: a_ainur_00@mail.ru

Аннотация

Біздің мақалада біз білім берудің маңызды аспектілерін қарастырамыз. Болашақта бізге қазіргідей білім беру жүйесі жеткіліксіз екенін көрсетеді. Инновация саласы, мағынасы өте кең, біз мақаламызда білім беру мазмұнының жаңашылдығына, сонымен қатар педагогикалық жұмыстың әдістері мен формаларына тоқталамыз. Мақаланың мақсаты – мұғалімдерді білім беруді жетілдіру мүмкіндіктері туралы терең ойлауға шақыру.

Кілт сөздер: білім беру инновациялары, оқу бағдарламасының мазмұны, мұғалімнің жұмыс әдістері, мұғалім.

Латынша Инновация. инновация жаңартуды, жақсартуды білдіреді (H. Schaub. K. G. Zenke 1997, 185 б.). Тұжырымдама ретінде инновация ХХ ғасырдың екінші жартысында педагогикалық-дидактикалық терминологияда резонанс тудыра бастады. Бастапқыда бұл негізінен білім беру мазмұнына қатысты болды, кейінірек бұл термин басқа ұғымдарға – мұғалім жұмысының әдістемелік аспектілеріне, мектеп жүйесіне қатысты жаңалықтарға, мектеп мекемелерінің және тіпті мектептердің өздеріне қатысты қолданыла бастады.

Білім беру процесінің тиімділігін және оның нәтижелерін арттыру үшін инновация қажет. Инновация процесінде шешуші рөлді шығармашылық, инновацияға қызығушылық танытатын, теориялық білімді қабылдап қана қоймай, сонымен қатар оқытудың жаңа әдістерін іздейтін, білім мазмұнын жаңартатын және т. б. мұғалім атқарады.

Алайда, өкінішке орай, көптеген білім беру бағыттары бойынша жақсы жұмыс жасағанына қарамастан, нақты білім беру практикасы білім берудегі инновацияны нашар қабылдайды. Оның себептері:

1. Білім мазмұны бірте-бірте өзгеріп отырғанымен, ол белгілі бір дәрежеде тұрақты болғанымен, алдыңғы жылдары кейбір пәндерде белгілі бір мазмұн болды, бар және міндетті түрде болады. Мазмұнның белгілі бір тұрақтылығы, соған сәйкес белгілі бір «тұрақты пайыз» инновацияға шұғыл қажеттілікті тудырмайды.

2. Біз білетін оқыту әдістері мен оқыту формалары және олардың мектебі мен мұғалімдері ондаған жылдар бойы (тіпті екі ғасыр) қалай қолданатыны оқушылардың оқу бағдарламасын меңгеруін қамтамасыз ете алады.

3. Мазмұны мен кестесіндегі ішінара өзгерістерден басқа, мектеп оқулықтары іс жүзінде өзгерген жоқ. Оқушыларды шығармашылық қызметпен айналысуға және үздіксіз оқумен қарым-қатынас қалыптастыруға шақыратын мектеп оқулықтарында әдістемелік өңдеу қажет.

4. Пәндік дидактиканың бай теориялық педагогикалық-дидактикалық әлеуеті және т.б. аз қолданылады.

Білім беру жағдайын жақсарту үшін кейбір тәсілдерімізді өзгерту қажет. Олар:

- адамзаттың жаңа білімі мектептің функцияларына, оның әдістері мен мақсаттарына, сондай-ақ оқушылардың білімін бағалау формаларына мүлдем басқа және жаңа талаптар қояды. Швед мұғалімі Т. Хусеннің сөздерін еске түсірейік: «мектептің өндірістік формалары индустрияға дейінгі деңгейде. Білім делдалдығы және әдеттерге баулу негізінен 50 немесе 100 жыл бұрынғыдай, оқыту процесінің әдістемесі мен рационализациясының инновациясындағы барлық прогрессивті бағыттарға қарамастан жүреді» (Turčenko V. N. 1977, 149 б.);

- алайда, мектептерде әлі де дәстүрлі энциклопедизм, есте сақтау және ауызша оқыту басым екенін есте сақтау керек (және, өкінішке орай, сынға алу керек);

- оқытудың жаңа және тиімді әдістерінің жақсы дамуына қарамастан, мектеп әлі де дәстүрлі әдістерді ұстанады және инновацияларды ілгерілетуде өте баяу;

- мектептің тұрақты және маңызды проблемасы – ол өз қызметінде болашаққа аз көңіл бөледі, бірақ ең алдымен оқушылардың ағымдағы үлгерімін бағалауға бағытталған. Басқаша айтқанда, есте сақтау дидактикасы басым;

- дегенмен мектеп оқушылардың жеке ерекшеліктерін таниды, қоршаған ортаның әсерін мойындайды және т.б., нақты оқу тәжірибесінде дарындылық (дарынды, орта, әлсіз оқушылар) және қоршаған ортаның әсері жеткіліксіз ескеріледі.

Дегенмен, барлық қарастырулардағы жетекші идея есте сақтау дидактикасынан ойлау мен шығармашылық дидактикасына көшуге қызығушылық болуы керек.

Авторы В.Оконь (2001) болып табылатын көпжақты оқыту да оқудағы инновацияны ынталандырады. Мәні біртұтас тұтастық құрауы тиіс оқушыны оқыту мен танымының төрт жолының байланысында, бірігуінде жатыр.

Бірінші топ – жанама оқыту әдістері, олар оқу бағдарламасының мазмұны басқа жағдайда меңгеру қиынға соғатын немесе басқа әдістерді қолдану көп уақытты қажет ететін жағдайда қолданылуы мүмкін. Бұл әдістердің рөлі оқу бағдарламасындағы медиация ғана емес, сонымен қатар есте сақтау қабілеті мен интеллектуалдық белсенділік қабілетін дамытуда.

Бұл оқытудағы екінші топ – жаңалыққа бағытталған әдістер. Оқушы белсенді, мұғалімнің рөлі проблемалық мәселелерді тұжырымдау және итермелеу, шешу жолдарын ынталандыру және т.б. Мұндай оқыту қарапайым білімді беруден әлдеқайда тиімдірек екені даусыз, әсіресе ол оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытады, сонымен қатар және өздігінен білім алу қабілеттері.

Үшінші әдіс – эмоционалды оқыту, тәжірибе. Мұғалім оқушыға эмоционалды тәжірибе беруге тырысады, сондықтан оқуды суреттер, фильмдер, музыка және т.б. көрмесімен толықтырады. Эмоционалды тәжірибе оқушының дамуына ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар оқу бағдарламасының жадында ұзақ сақталуына оң әсер етеді.

Төртінші әдіс – оқушылардың практикалық іс-әрекеті мен іс-әрекетті оқыту қолданылатын іс-әрекеттік оқыту (операциялық). Рас, мұны заттарды манипуляциялау ретінде қабылдауға болмайды. Оқушы сонымен қатар әртүрлі жазу жаттығуларын өңдейді. Бұл тұрғыда оқушыларды білмеудің жалпы себебі оқушылардың әртүрлі іс-әрекеттердің болмауы екендігі еске түседі. Инновация контекстінде, мысалы, оқу бағдарламасын жаңартуға, өзін-өзі оқытуға, мұғалімдер мен оқушылардың жұмысында шығармашылық қажеттілікке, оқытудың эмоционалдылығына, мектептің өз жұмысының аудиті негізінде «өзгеруіне», жастардың қажеттіліктерін білуге тырысуға, инновацияға баса назар аударуға және т. б. ерекше назар аударылады.

Болашақ мектебі:

- білім саны мен жүйесі емес, жаңа білімді игеру дағдыларын дамыту;

- өзін-өзі тәрбиелеуге дәйекті көзқарас;

- тұлғаның танымдық, аффективті және психомоторлық жағы;

- оқушының жеке ерекшеліктерін қатаң сақтау.

Мұғалімдерге және болашақ мұғалімдерге қойылатын талаптар:

Білім берудегі өзгерістерге қол жеткізу болашақ ұстаздарды даярлауда жан-жақты жаңашылдықпен қатар жүруі тиіс және кәсіппен, жастармен қарым-қатынас орнатуды маңызды деп санаймыз. Әрбір тыңдаушы осы мамандыққа байланысты рөлдер мен жауапкершіліктерді білуі керек.

Мұғалімнің дербестігін жоғарыда айтқан болсақ, бұл біз оны тек дербестік ретінде қабылдайтынымызды білдірмейді. Ол келесі мүмкіндіктерге ие болуы керек.

1. Шығармашылықпен жұмыс істей білу. Шығармашылық жұмыс деп біз мұғалімнің мағыналы, тиімді және т.с.с. бейімдейтін білім беру мақсаттарымен жұмыс істеуді айтамыз, сондықтан бұл мақсаттың өзі емес, оның оқушылардың басқа іс-әрекеттеріне әсері. Әрине, бұл тұрғыдан мақсатты қабылдау (яғни оқу жоспарында немесе стандарттарда белгіленгенге сәйкес болу ғана емес) шын мәнінде оқыту мазмұнын оқытудың әдістері мен принциптерімен үйлестіруді, сонымен қатар оқытуды ұйымдастырумен.

2. Мұғалімдер мен студенттердің жұмысына қатысты барлық жаңалықты қабылдау және өз жұмыстарына бейімдеу қабілеті. Дербес мұғалім не істеу керек, қалай жаңашылдық енгізу керектігі туралы нұсқауларды күтпейді. Ол үйренуі керек, ол өзінің және онымен байланысты салаларда не болып жатқанын бақылап, жаңа, прогрессивті өз жұмысына көшуі керек. Осы тұрғыда біз көптеген мұғалімдерден жиі еститін сөздерді еске түсіреміз: «Біз де басқаша, жаңа әдіспен жұмыс жасағымыз келеді, бірақ мектеп басшылығы мұнымен келіспейді».

3. Білім беру мазмұнын жүзеге асыруды өз бетінше таңдау құқығы мен мүмкіндігі де жоғарыда айтылғандармен байланысты. Бұл жоғарыда айтылған тәрбие жұмысының принциптеріне, әдістері мен формаларына, сондай-ақ білім мазмұнымен жұмыс істеуге қатысты. Білім беру мазмұны – мұғалім нені оқытуы керек, ал оқушы нені үйренуі тиіс деген «ұйымдастырылған норма» түрі. Дегенмен, мұғалім мазмұнды бейімдейтін – оны қайта құрайтын, толықтыратын дербес тұлға.

4. Қабілет, сонымен қатар дидактикалық жұмыстың шарттарын анықтау құқығы. Оқытудың негізгі орындаушысы мұғалім екенін білеміз. Оқушылардың пәнді қалай білуі әдетте мектеп, оны басқару және т.б. (бұл сабақ пен мектеп жұмысының климатына айтарлықтай әсер етеді) тұрғысынан емес, мұғалімнің жұмысы мен талдауы тұрғысынан бағаланады. Мұғалім белгілі бір мағынада оқытудың бірінші орындаушысы (яғни, оқушылардың жетістіктері мен кемшіліктері) болғандықтан, оның дидактикалық іс-әрекетінің табысты болуына әкелетін осындай жағдайларды жасау дағдысы мен құқығы болуы керек. Біз бұл идея анархизмнің ықтимал идеясынан алыс екенін атап өтеміз. Мұғалім оқушының табысқа жетелейтін сабақтарын ұйымдастыра білуі керек. Дегенмен, бұл жерде мұғалімдер ұжымының ынтымақтастығын еске түсіріп, ерекше атап өткен жөн. Болашақта бұған бүгінгі дәстүрлі оқытудан гөрі көбірек көңіл бөлу керек, мысалы, сабақ кестесінің икемділігі, сыныптағы, жеке сабақтардағы оқушы санының икемділігі т.б.

5. Оқушыларға шынайы педагогикалық-дидактикалық ортаны құра білу. Бұл тұрғыда кейбір мұғалімдердің тәрбиелік жағына басымдық беріп, қандай да бір себептермен, мысалы, дұрыс педагогикалық климат құруды, оқушылар арасында дұрыс қарым-қатынас орнатуды, оқуға және жалпы білім алуға деген көзқарасты қалыптастыруды және т.б. ұмытып кететінін еске түсіруге болады. дидактикалық жағынан да солай деуге болады. Мұғалімнің бейресми шығармашылық жұмысы үстемдік ететін ынталандырушы орта ғана студенттердің табысты болуының алғы шарттарын жасайды.

6. Мұғалімнің қандай да бір тәуекелге бару қабілеті, сонымен қатар өз ісіне жауапкершілікпен қарай білуі. Бұл мұғалімнің бірнеше жаңашылдыққа тәуекел етіп, оны еңсеруі, қажет болса қорғап, қажет болса түзетуі туралы мәселе. Кейбір жаңа мұғалімдердің (жаңашыл болуға ұмтылатындар) әдістерін көп жылдық тәжірибесі бар басқа мұғалім қабылдамай қалу қаупі бар екенін білеміз. Олар әдетте классикалық «ұйымдастырылған оқытуды» жақсы көреді және көбінесе оқушылардың бір-біріне қалай көмектесетінін, бірлесіп жұмыс істейтінін, талқылайтынын және т.б. жұмыс қабылданатыны туралы жеткілікті түсінігі жоқ. Мұғалім педагогикалық қызметін қайта қарастырып, оқушыларға жаңа көзқараспен қарауы керек.

Неліктен мұғалімдер жаңашылдықтан қорқады?

- белгісіздікке деген қорқыныш пен сенімсіздік – мұғалім осы уақытқа дейін аз пайдаланылған немесе мүлдем пайдаланылмаған әдістермен жұмыс істеу қажетті нәтиже бере ме, жоқ па деп алаңдайды, сондықтан ол бұл тәсілмен тәжірибе жасамауды жөн көреді, сәйкесінше, көзқарас көбінесе инновациялық қызметке деген қызығушылықтың болмауы ретінде қабылданады;

- теріс, жаман тәжірибенің әсері – бұл өзіндік болуы мүмкін (мұғалім оқытудың жаңа тәсілдерін қолданып көрді, бірақ күтілетін нәтижелер келмеді) немесе делдалдық (мұғалім жаңа нәрселерді байқамай-ақ делдалдық ақпаратпен сәйкестендірді);

- жаңаның нәтиже бермейтініне сенімділік – инновацияларды енгізу біраз уақытты алады, нәтижелер бірден пайда болмайды (мұғалімдер де, оқушылар да жаңасына үйренуі керек, оқушы әлі үйренбеген немесе топта өте аз біледі деп елестетіп көріңіз, әр түрлі мәселелерді шешуге жеткілікті мүмкіндіктері жоқ және т. б.), инновациялардың нәтижелері олар бірден көрінбейді, сондықтан мұғалім оларды жалғастырмайды, әртүрлі нұсқаларды қолданып көрмейді;

-мұғалімнің үйреніп алған және қанағаттанарлық нәтиже беретін нәрселерден арылғысы келмеу және қорқу-бұл барлық жаңалықтардың ең маңызды тежегіштерінің бірі – қол жеткізілгенге қанағаттану;

- әртүрлі цифрлық технологияларды игермейді деп қорқады – қазір олар инновацияның ажырамас бөлігі болып табылады, соңғы жылдары бұл саладағы жағдай айтарлықтай жақсарғанымен, осы технологияларды құрметтейтін және өзіне және өз қызметіне барынша сенімді мұғалімдер әлі де бар.

J. Adams (2004) оқытудың инновациялық тәсілдері төрт себепке байланысты бұғатталғанын айтады:

- эмоционалды тосқауыл-идеяны құру кезеңінде сыни бағалау, идеяның тәуекелдерін шындыққа жанаспайтын бағалау және идеялардың жетілуіне жол бермеу;

- қабылдауды бұғаттау-стереотиптер, сенсорлық әсерлерді таңдамалы қолдану және мәселені әр түрлі тұрғыдан қабылдай алмау;

- мәдени кедергілер - кері байланыстың болмауы және дәстүрлерді сақтау;

- интеллектуалды және экспресс-блоктар-тек бір немесе бірнеше таңдалған оқыту стратегияларына бекіту.

Білім берудегі инновация – бүгінгі күннің талабы ғана емес, бұл ұстаздар мен педагогтардың келешек алдындағы маңызды жауапкершілігі. Инновация дегеніміз ол белсенділік, ынтымақтастық, шығармашылық, интерактивтілік және т.б. сияқты атрибуттармен сипатталады. Сонымен бірге ақпараттық-коммуникациялық технологияларды да ұмытпауымыз керек, олар да білім берудегі инновацияға аса маңызды үлес қосады.

Е. М. Роджерс (2003) өзінің «Инновациялардың диффузиясы» кітабында өте әдемі және қысқа инновация мен жаңашыл мұғалімді сипаттайды. Мұндай мұғалімдер қызығушылықпен оқытады. Жұмыстың мәні мен мақсаты «өлшенеді» және бағаланады, бұл оқушыны күйзеліске ұшыратпауы және оқуға кедергі келтірмеуі керек. Олар оқушылардың оқуға деген ынтасына ерекше назар аударады. Бұл олардың тапқыр және креативті болуға деген ұмтылысымен бірге жүреді. Бұл тұрғыда біз инновация әрқашан ерекше жаңа нәрсені білдірмейтінін атап өтеміз.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Adams J. Think! Einfach genial denken lernen. – München : Econ, 2004.

2. Бермус А.Г. Модернизация образования: философия, политика, культура : монография. – М. : Канон + РООИ «Реабилитация», 2008.

3. Kohútová K. Subjektívne vnímaná profesijná zdatnosť učiteľa: reflexia výskumných zistení. In Studia Scientifica Facultatis Paedagogicae. – Ružomberok : Verbum, 2019.

4. Maňák J., Janík T., Švec V. Kurikulum v současné škole. – Brno : Paido, 2008.

5. Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny. – Warszawa : Wydawnictwo Źak, 2001.

6. Rogers E.M. Diffusion of Innovations. – New York : FreePress, 2003.

7. Schaub H., Zenke K.G. Wörterbuch Pädagogik. – München: Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH, 1997.