БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ

Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Жосалы кенті

№ 121 орта мектебі

Биология пәнінің мұғалімі

Исабекова Айзере Оркеновна

БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ

Баланың оқу-тәрбие үрдісіндегі белсенділік принципі педагогикадағы негізгі қағидалардың бірі болып қала береді. Ол оқушылардың зерттелетін құбылыстарды мақсатты түрде белсенді қабылдауынан, оларды түсінуден, өңдеуден және қолданудан тұрады. Бұл принцип мотивацияның жоғары деңгейімен, білім мен дағдыларды меңгеруге саналы қажеттілікпен, нәтижелілікпен және әлеуметтік нормаларды сақтаумен сипатталатын оқу қызметінің осындай сапасын білдіреді. Әлеуметтанулық сөздікте «белсенділік» - белгілі бір тарихи кезеңде қоғамның, таптың, әлеуметтік топтың алдында тұрған мәселелерді шешуге саналы түрде бағытталған адам қызметінің нысандарының жиынтығы саналса, педагогикалық сөздікте «белсенділік» адамның дүниеге деген белсенді қатынасымен, адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесінің дамуы негізінде адамның материалдық және рухани ортаның әлеуметтік мәні бар өзгерістерін жасау қабілетімен байланысты. Белсенді басқарылатын процесс барлық оқушыларға терең және берік білім беруге, кері байланысты жақсартуға бағытталған. Ол оқушылардың жеке ерекшеліктерін есепке алуды, оқу-тәрбие процесін үлгілеуді, оны болжауды, нақты жоспарлауды, әр оқушының оқуы мен дамуын белсенді басқаруды көздейді. Білім беруді жаңғырту жағдайында жалпы білім беретін мектепті дамытудың басты бағыты – білім сапасын арттыру, оқыту жүйесін жетілдіру арқылы әрбір оқушының жеке тұлғасын дамытуға жағдай жасау. Оқушының танымдық іс-әрекетін, зейінін белсендірмей, оқытылатын материалға тұрақты танымдық қызығушылықты қалыптастырып, дамытпай мұғалімге жүктелген міндеттерді шешуде жетістікке жету мүмкін емес.

Оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіру – бұл оқушылар мұғаліммен бірге белсенді жұмыс істейтін, оқу үдерісінде өз білімдерін, жаңа идеяларды, сезімдерді немесе қоршаған әлем туралы пікірлер туралы саналы түрде ой елегінен өткізетін оқу атмосферасын құру. Оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіру педагогиканың мәңгілік мәселелерінің бірі болды және болып қала береді.

Қазіргі қоғамда білім беру жүйесі динамизм және вариативтілік сияқты принципті жаңа белгілермен көбірек сипатталады. Қарым-қатынас дағдылары, жағдаяттарды модельдеу, диалогта, пікірталаста тәжірибе жинақтау, шығармашылық әрекетке араласу өмірде маңыздырақ болып келеді.

Сонымен бірге оқуға деген қызығушылықтыңтөмендеуі, интеллектуалдық пассивтілік байқалады. Бұл мұғалімнің белсенді ойлау әрекетін қажет ететін, олардың көмегімен талдау, салыстыру, жалпылау, мәселені көру, гипотеза қалыптастыру, шешімдерді іздеу, мәселені түзету дағдылары қалыптасатын әдістер мен тәсілдердіқолдануға барған сайын табанды түрде назар аударуын түсіндіреді. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру принциптері:

- оқушылардың өз бетінше әрекет ету принципі;

- білімді сезіну принципі;

- барлық білім алушыларды, соның ішінде әлсіздерді де жан-жақты дамыту бойынша мақсатты және жүйелі жұмыс принципі.

Негізгі жалпы білім беру деңгейінде биологияны оқыту келесі мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған:

- жануарлар дүниесі және оның өзіне тән заңдылықтары туралы білімдерін дамыту;

- тірі ағзалардың құрылысы, тіршілік әрекеті және қоршаған ортаны құраушы рөлі туралы;

- биоәлеуметтік тіршілік иесі ретінде адам туралы;

- адамдардың практикалық іс-әрекетіндегі биология ғылымының рөлі туралы;

- тірі табиғатты тану әдістері туралы;

- жануарлар дүниесінің процестері мен құбылыстарын, өз ағзасының тіршілігін түсіндіру үшін биологиялық білімді қолдана білуді меңгеру;

- биологиялық құралдармен, анықтамалықтармен жұмыс;

- биологиялық объектілерге және өз денесінің жағдайына бақылау, биологиялық тәжірибелер жүргізу;

- тірі ағзаларды бақылау, биологиялық тәжірибелер жүргізу, әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс істеу барысында танымдық қызығушылықтарын, интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту;

- табиғи ортаға, өз ағзасына, басқа адамдардың денсаулығына қатысты өз қызметінің салдарын бағалау;

- қоршаған ортада өзін-өзі ұстау ережелерін, салауатты өмір салты нормаларын сақтау, аурулардың, жарақаттар мен күйзелістердің, зиянды әдеттердің алдын алу.

Биологияны оқу тек өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің түрлік құрамымен танысу, жеке өкілдерін білу деген сөз емес. Бұл көптеген ұғымдар мен анықтамаларды, заңдар мен заңдылықтарды зерттеу. Мұндай жұмысты қызықты да тартымды, сонымен қатар ғылыми-танымдық тұрғыдан оқушылардың белсенділігін, пәнге деген қызығушылығын арттыру - мұғалімнің басты міндеті.

Қазіргі таңда оқыту үрдісінің интерактивті әдіс – тәсілдері өте көп. Педагогикалық ғылым мен  озық тәжірибенің бүгінгі даму деңгейінде белгілі болған оқыту әдіс – тәсілдерінің  бәрін де еркін игеріп, нақтылы жағдайға орай ең тиімдісін таңдап алу және оларды түрлендіре үйлесімді,  әрі шығармашылықпен қолдану – сабақтың сәтті өтуінің кепілі.

Биология сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуға ықпал ететін негізгі әдістердің келесідей түрлері белгілі:

- пікірталас әдісі;

- оқушылардың өзіндік жұмысының әдісі;

- когнитивтік мәселені көрсету әдісі;

- эвристикалық немесе жартылай іздеу әдісі;

- оқытудың зерттеу әдісі;

- жобалар әдісі;

- практикалық әдіс;

- зертханалық әдіс;

- көрнекі әдістер.

Оқытудың қай әдісін таңдаса да, ең алдымен, өнімді нәтижеге ұмтылу қажет. Сонымен бірге оқушыдан алған білімін түсіну, есте сақтау және жаңғырту ғана емес, сонымен бірге онымен жұмыс істей білу, практикада қолдана білу, дамыту талап етіледі, өйткені оқу өнімділігінің дәрежесі көп жағдайда оқушының оқу-танымдық іс-әрекетінің белсенділігіне байланысты.

Биология сабағында әр тақырып сайын оқушылармен түрлі шығармашылық жұмыстарды өз шеберлігіме қарай ұйымдастырып, түрлендіріп, өткізіп отырамын. Өзімнің тәжірибемде оқушыны тұлға ретінде қалыптастыруда осы сабақтарымдағы жеткен нәтижем:

• оқушылардың тақырыпты оқуға және пәнге ұмтылысы артады;

• оқу процесінің сапасы, оқу үлгерімі жоғарлайды;

• оқушыларды сабақ кезінде және сабақтан тыс жан – жақты ізденуге үйретеді;

• оқушы өзін — өзі тану жолы арқылы табиғаттың,  сыртқы ортаның мүмкіндіктерін жақсы түсінеді;

• оқушы білім алу жолында өз бетінше жан – жақты терең жұмыс істеуге талпынады;

• зерттелетін объектіні биологиялық ғылыми әдістерді пайдалана отырып, оны дәл анықтау жолын ізденуге үйренеді.

Әрбір сабақ — мұғалімнің шығармашылық жұмысы. Сондықтан да әр сабақты оқушының есінде қалатындай етіп түрлендіріп отырған жөн.  Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған заманында  оқушылардың білім деңгейін тереңдету, ғылыми тұрғыда дамыту, өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландыру, ойлау қабілетін дамыту, сөйлеу шеберліктерін арттыру, өз беттерімен ізденушіліктерін, ақпараттық құралдарды  іздестіру және оны пайдалана білу мақсатында жаңа технология әдістерін тиімді пайдалану – ұстаз шеберлігінің белгісі.

Білім – теңіз, оның тереңіне құпиясын аша алатындар ғана бойлай алады. Ондай адамдарды дайындайтын, білім беретін, бала жанының бағбаны – мұғалім. Мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылы жеткізеді. «Білім беру – табиғат пен қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін жеке адамның меңгеруі және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуі» —  дейді Ж. Қоянбаев. Ендеше келер ұрпаққа тәрбие мен білім берудің, білім сапасын жақсартудың бірден – бір жолы – жаңа технологияларды қолдану. Бүгінгі таңда озат педагог – ғалымдар, тәжірибелі мұғалімдер ойлап тапқан сабақты түрлендіре өткізудің неше түрлі жаңа тәсілдері жеткілікті. Қазақстанда да мектептер үшін оқыту технологияларын дайындау мәселесімен айналысып, ғылым мен практиканы қоса алып жүрген отандық ғалымдарымыз баршылық.

ХХІ ғасырдың жан – жақты зерделі, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында. Егеменді ел болып, таңдаулы елу елдің қатарына ену басты мақсатымыз болған соң, білім мен ғылым саласы дүниежүзілік деңгейге сай болуы керек. Елімізде болып жатқан өзгерістер мектеп жұмысына да елеулі жаңалықтар әкеліп отырғаны даусыз.