Б.Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» повесіндегі рухани адамгершілік тәрбие адамгершілік

Еңбекшіқазақ аудандық білім бөлімінің

«Шелек ауылындағы №1 орта мектебі»КММ

Қазақ тілі мен әдебиет пән мұғалімі:

Атикенова Фарида Умбетжановна

Б.Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» повесіндегі рухани адамгершілік тәрбие адамгершілік

1. Кіріспе.

Адам ата- анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып , татып ескерсе, дүниедегі жақсы ,жаманды таниды дағы , сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады деген Абайдың он тоғызыншы қара сөзінде.

Менің жобамның негізгі мақсаты Қожа өзі жіберген қателіктерінен сабақ алып,жақсыны да жаманды да танығандығында.

Б.Соқпақбаев қазақ балалар әдебиетінде шындықты қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп,оқушыны жалықтырмайтын тәсілдер арқылы жасөспірімдерді тәрбиеге әдептіліке баулиды.Жасөспірмдерді өзіне баулап , елітіп ала жөнелетін өзіндік өрнегі бар жазушы. «Менің атым Қожа» повесі – мектеп оқушысынан бастап қолға немесе көзге түсе қалса жасы ересек тартқан оқырмандардың өзі көзін сүзбей кете алмайтын тартымдылығымен танымал шығарма.Бүгінгі жас оқырманды Б.Соқпақбаев кітаптарын оқуға шақырғанда , біз алдымен ,қарапайым ауыл баласы өмірінің сан қилы қызықтарына бірге шомып кететінімізді айта кетуіміз керек. Б.Соқпақбаев оқушысын шынайылыққа , өзін- өзі басқара білуге, жеке тұлға болып қалыптасуға, жамандық атаулыға қаны қас болып өсуге тәрбиелейді.Қожа арқылы әрбір бала өзін жақсы жаққа еліктіре отырып жақсы істі бойына қабылдап, жаман істі оның жаман екекнін әрбір ісі арқылы көз жеткізіп аулақ болуға баулиды. Повестің басынан –ақ тәрбиенің алғы шартын ашып көрсеткен. Әкеге ,анаға , әжеге, досқа деген құрметі мен махаббаты анық байқалады. Автор шығармасының құрылысы балалық шақтың сан түрлі сәттерімен юмор арқылы орайластырылады .Осыдан жобаның өзектілік мәселесі туындайды . Шығармада тәрбие повестің алғашқы бетінен –ақ басталады. Мысалы Жантастың Қожаның атын бұрмалап айтқаны үшін оны қаншама рет жөнге салып, әр адамның азан шақырып қойған аты аталу керек достың көңілін қалдыру дұрыс емес екенігі үшін Жантасты повестің соңына дейін тәрбиелеумен келді. Жазушы достардың бір – бірін жөнге салуын зілсіз етіп пайдалана білген. Әрі өте тиімді құрал ете алған. Жазушының оқырманы –мектеп оқушылары.Мұндай оқырманға салмақты баяндаудан гөрі қызықты эпизодтарға құрылған ,қарапайым әңгімелеу арқылы Қожа хикаясын жайып салып, күлдіре отырып күйдіре, ойната отырып,ойландыра алатын тәсіл – көпті тәрбиеге салғаны анық. Ол тағы да –юмор. Олай болса, «Менің атым Қожа» повестіндегі тәрбие жүгінің атқарған жүгін екшеу ,бағалау-жобаның міндеті.

-1-

Жазушының балалар психологиясына тереңдей енген автор сол күнбе күндік мәселелердің қай-қайсысын да мектеп оқушыларының өмірі арқылы , олардың мінез –қылығын шығармасында өрнектеу арқылы шешкен . Менің зерттеу жұмысымның тақырыбы «Менің атым Қожа повестінің тәрбиелік мәні» деп аталады.

Қожаның істеген ағаттығының артында өз қателігін түзеп, істеген ісінің дұрыс, бұрыстығын түзеу - тұнып тұрған тәрбие құралы.

Мысалы повест, баланы адалдыққа, тапқырлыққа, адамгершілікке тәрбиелейді. Бір сөзбен айтқанда:Бердібек Соқпақбаев өзін жазатын жазушы. Мінез – құлық жағынан Қожа өзге емес өзінің басынан өткен жәйттардан сабақ алып, бұрыс істерін көп ұзатпай жөнге салып , өз –өзін тәрбиелеген қабілетті бала. Енді жазушы қолданған әрбір тәрбиенің мағынасын ашып , талдап көрейік:

Шығарманың басталуының өзінде де үлкен тәрбиелік мағына жатыр. Мысалы: Қожаның азан шақырып қойған аты Қожаберген, бірақ ауыл- аймақ Қожа деп атағанға құлағы үйір болып кеткен. Дегенмен де сыныптасы қу тілді Жантас оны келеке жасап , Қара Көже деп ызасына тиген тәртіпсіз Жантасты шығарманың соңына дейін тәрбиелеп өткендей .Әр адамның азан шақырып қойған аты аталуы тиіс ,достың көңілін қалдыру дұрыс емес, достардың ортасында өзімшілдік мінез көрсету жөн еместігін дәлелдеп келген. Әрине мұның өзінде қаншама тәрбиелік мән жатыр десеңші

Кімге де болса әке керек

Әкені пір тұту,өсиет етіп әкені еске алып ұмытпау,әкеге деген құрмет әрине, осы бір жолдардан басталады. Жасөспірімдердің өздері арасында әкеге деген құрметі байқауға болады.

Қадыр – менің әкем . Ех , шіркін дүние – ай, десеңші! «Әке » деген сөзді айтқанда , жүрегім қарс айырыла жаздайды – ау. Балалар менің әкем өйтті, менің әкем бүйтті .менің әкем ананы сатып әперетін болды, мынаны сатып әперетін болды деп,мақтаныш етіп жатса,ал мен болсам ,әкемнің қандай адам екенін де білмеймін. Майданға кеткеннен оралмады.

Ех, қайран әкем . Егер сен тірі болсаң , мүмкін мен бұдан гөрі басқадай болар ма едім.Кім біледі, жер әлемді шулатып, сотқар Қожа атанып жүргенім әкесіз жетім өскенімнен де шығар.

Кімге де болса әке керек.

-2-

Үлкенмен амандасу- парыз

Шығарманың осы бір жолдарынан үлкенмен амандасу, рұқсатсыз үлкендер отырған жерге кіруге болмайтындығының өзі үлкен тәрбие.

Қолымдағы допты тарс еткізіп, босағаға тастай бердім де , сол екпінмен төр үйге қарай беттедім.

• Әй , мына түріңмен қайда барасың? Онда кісі отыр,- деді әжем.

• Кісі болса қайтушы едім!

• Даусым қатты шығып кетті .Мейлі, естісе , ести берсін.

• Есікті жұлқып ашып, кіріп келдім.Қаратай мен мамам терезе алдындағы столда ,әдеттегіше , бетпе – бет әңгімелесіп отыр.

Кірген бойда бұрыштағы шкафыма қарай өтіп бара жатыр едім, Қаратай күлімсіреген дауыспен :

-Әй Қожатай ,сәлем қайда ? –деді.

Жасы үлкен таныс адамға сәлем бермеу- көргенсіздіктің белгісі деп, мамам мені талай балулыған.

Сол парызымды амалсыз өтеп:

• Саламатсыз ба ,- дей салдым.

• Үлкендердің үстіне бұйымтайсыз ,етқызулықпен кіріп келгендіктен ,енді амалсыздан бірдеме істеуім керек болды.

Қыздың жолы жіңішке

Әрине ата – бабамыздан келе жатқан тәрбие қызды құрметтеп , төрден орын беру.

• Сен дойбыны жақсы ойнаймысың ?- деп сұрады жанар

• Жоқ , онша емес ,- деп сыпайы жауап қайтардым.

Ал шындығында ,өзім теңдес балалардың көбін ұтушы едім.

Бірінші ойында жеңілдім. Екінші ойында сағырақ ойнауға тырыстым.Үнемі қыздан жеңіліс тапқан да болмайды ғой.

Үшінші ойын шиеленісіп басталды.Тап осы кезде майдан даласында мен ойламаған ғаламат оқиға болып, Жанарды ренжіттім.

«Япыр –ай, Жанарды ренжітіп кеттім –ау. Сонша неге егестім ,жеңіле салсам , нем кететін еді.»

Әрдайым қыздың жолы жіңішке ғой . Кездескенде міндетті түрде кешірім сұраймын.

-3-

Тек жүрсең, тоқ жүресің...

Негізгі тәрбиенің бастауы үлкендердің тек жүрсең, тоқ жүресің деген тәрбиесінен басталады.Мұнда әжесінің Қожаның ешкімнің ала жібін аттамауға баулуы .

Ел аяғы басылуын күтіп, кітап оқып отырмын .Әжем төсек сала бастап еді.Маған төсек салмаңыз , мен бүгін жайлауға кетемін,- дедім.

• Әй , сен тағы бір пәле шығарғалы жүргеннен саумысың?

• Шыбыным ,әйтеуір ешкімге тимей,ұрынбай, жайыңа жүр. Тек жүрсең ,тоқ жүресің дейді атаң қазақ. Сенің тентектігіңді менен басқа ешкімде көтермейді.Әйтеуір саған айтар ақылым ,- тыныш жүр балам ,тыныш жүр.

Біреудің ала жібін аттаушы болма. Мешкей деген жақсы ат емес.

Қолмен істеген істі , қолмен көтер

Жақсымен жолдас болсаң , жетерсің мұратқа Бірақ мен Сұлтанмен дос балып мұратқа жеттім деп айта алмаймын, дегенмен өмірден көп сабақ алдым. Әр адамның істеген ағаттық істерінуақыт оздырмай өз қателерін түзеу де үлкен тәрбие. Әрине мінсіз адам болмайды , өз –өзін тәрбиелеп, кемшілікті түсіну-үлкен мектеп. Мен Сұлтанды көзіме көріне қалса, жеп қойғалы келе жатырммын. Оның опасыздық қылығына қалай ыза болмаймын.Қолмен істеген нәрсені мойнымен көтеруге жарамау ер адам үшін неткен пасықтық.Мен Сұлтанның мұншалық жаны тәтті жарғанат екенін біле қойған жоқ едім.

Жақсымен жолдас болсаң , жетерсің мұратқа.

Жаманмен жолдас болсаң , қаларсың ұятқа,- деп , қазақ атам осындайдан айтқан екен ғой. Жақсыны жолдасынан таны деген де сөз бар, жақсы тәрбиені де жаныңдағы жақсы досыңнан аласың.

О, ата мекенім ,қазақ жері

Табиғатты сүю, аялау – ол да үлкен рухани адамгершіліктік тәрбие.

Туған жеріңнің табиғатын қастерлеу, пір тұту – ол нағыз патриоттық.

Мен табиғатты сүйемін. Мен шынайы поэзияны сүйемін.Абай мен Қасымды қанша оқысам да менің сусыным қанбайды. Қайталап оқи бергім келеді, оқи бергім келеді.

Мен Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйлерін тыңдағанда өзімді өзім ұмытып кетемін. Махамбет жырының әр сөзінің астынан дүрсілдеген ат дүбірін,қарыш-құрыш сілтескен найза,қылыш үндерінестігендей болам. О, қасиетіңнен айналайын , қазақ жері. Осының бәрі сенің топырағыңда өсіп, өнген кереметтер емес пе?.. -4-

Тәртіп жұрттың бәріне бірдей

Әр істеген бұрыс істеріміз үшін жауап берп,кешірім сұраудың өзі тәрбие

Ох, сұмпайы Жантас . Сұмпайысын қарай гөр.Партаның астына кітапты ашып қойып,бір көзі мұғалімде болса, бір көзімен соны сығалап тұрмақшы ғой.Өйтіп көрген күнім құрысын да .Жантастың пасық қулығына жем бола қоятын адам Анфиса Михайловна емес.

• Тәртіп жұрттың бәріне бірдей . тақтаға шығып айт,- деп, ол дегенінен қайтпады.

• Үй тапсырманы орындамай , қулыққа басып , мұғалімді алдамақ боласың. Бұдан былай мұғалімді алдау –жаман қылық. Өтірік өрге баспайды. Осы ісіміз үшін мұғалімімізден кешірім сұрап , себебін түсіндіргеніміз абзал.

Ант етемін...

Бала өз қателігін түсіну арқылы , ар-ұятын, өзін-өзі бағалау, адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі өзін мейірімділікке, ізгілікке, кешірімділікке тәрбиелейді.

Міне мына жолдардан өз қателігін түсініп, кешірімділік қасиетті де байқауға болады.

-Мама , сен жылап жатырмысың?

• Мамам басын көтерді де , маған қарап бұрылды. Жасқа шыланған қоңыр көздері бір түрлі бөтен, суық.

• Иә, жылап жатырмын,- деді ол. Даусы қарлығып,бітіп шықты . – Қайтейін жыламай .

• Осы сен не боп барасың күннен күнге . Бұл не сұмдық? Жүрген жеріңе шөп шықпағыр боп барасың ғой.Ұялмайсың ба бір мезгіл елден жұрттан.

• Маматай , қойшы ендігіәрі ...

• Қойшы маматай.. Ең соңғы рет кешірші.

• Сен бір отбасының жалғызысың , сен күйігіңді тартқызба біз саған сенім артамыз.

Мен маманың тізесін құшақтап жығылған қалпым еңіреп жылап жібердім.

Мен анаммен әжемді құрметтеуге бұзақылық жасамауға ант еттім.

Адам бол!

«Әкең өлсе де, әкеңнің көзі көргендер өлмесін»- деген қазақтың керемет сөзі , әр балаға әкесінің жақсы азамат екендігін айта отырса , бала өз әкесіне ұқсағысы келіп, әке атына кір келтірмеуге тырысады. Мысалы:

-5-

Мен сенің әкеңе қарыздар адаммын . менің мойнымда оның тиыны емес, теңге емес ,бір жорға күрең аттың қарызы бар. Мен диірменге мініп барып, сазға батырып өлтіріп қойдым. Әкең оның өтеуін де алмады. Қадыр марқұм кеңпейіл болаты.

Ал, сен бәрін керісінше істейсің.Тәртіпті жүр, оқуыңды жақсы оқы,адам бол. Әкеңе тартқан ақылды бол!

Кешірім жасап, сынап көр.

«Жаман дос, жолдасын жауға қалдырар»- деген мақалды желісінен оқуға болады.Осы істеген ақымақтығымның да себебі бар еді.Қазды атқан мен емес Сұлтан.Осының бәрін біле тұра өзімді ақтамадым. Істеп алып соңынан бармағыңды тістейсің .Қожа досын сатпай әр істеген ісіне есеп беріп, мойындап кешірім сұрап отыр .Ол оның бойындағы адамгершілік қасиеті, кешірімділігі, мұның өзі тәрбиенің басы.

-Қадыров , сені біз мұнда не үшін шақырып отырғанымызды білесің бе?-деді Ахметов

• Білемін,- дедім.

• - Не үшін шақырып отырмыз?

• Тәртіпсіздігім үшін шақырып отырсыздар.

• Қоямын енді ... кешіріңіздер...

• Бұдан былай ешқашан да тәртіп бұзбаймын.

• Бәрін мойындадым

• Кешіріңіздер соңғы рет тағы бір рет кешірім беріп сынап көріңіздер. Бұдан былай тәртіпсіздік істейтін болсам, қандай жаза қолдансаңыздар да ризамын.

Сенші маған, маматай

Әр ата- ана балаға сенім артып, баланың бойына үміт отын жақса , балаға қанат бітіп, биікке самғары сөзссіз. Ана баласының болашағы үшін алаңдап, бала анасы үшін алаңдап, бір- біріне деген ананың балаға деген махаббатын, баланың анаға деген махаббатын аңғарып, анасының бала тәрбиесіне алаңдауы , сенім жүгінің арқасында қанат бітіп биікке самғардай болғанын осы бір үзіндіден байқауға болады.

• Жоқ ,маматай кетпеші, кетпеші , жаным мама.

• Ендігәрі тәртіпсіздік істесем, оңбай көгермей кетейін...-

-6-

Мамам қолын иығыма салып:

«Мен үшін сенің адам болғаныңнан артық ешқандай да бақыт жоқ.

Мен саған сенемін , сен менің өмірімнің жалғасысың »,- деді мамам

Мектепке келе жатырмын,көңілім көтеріңкі , бойым сергек. Маманың «Мен үшін сенің адам болғаныңнан артық ешқандай да бақыт жоқ,- деген сөзі құлағымнан кетер емес.

«Сенші маған, маматай, адам боламын, қалайда адам боламын»

Қаулы

Адамға қанат бітіріп түзу жол сілтейтін ол- адамның асқақ арманы. Сондықтан арманға жету үшін қаншама сатыдан өтіп қиындықты жеңе білу қерек. Ол- тәрбиенің мөлдір бастауындай.

Әр бала өз қателікерін түсініп, істеген істерін мойындап өз –өзін тәрбиеге шақыра білсе, ол нағыз азамат!

Міне, Қожа істеген қателітерін түзеп, өзін –өзі тәрбиеге баулып, арман нысанына қарай алып ұшуда.

Аңсайтыным да ертеңгі болашағым. Осылай Қожа өз достарының арманына қанат бітірген кейіпкер.

Бірінші. Тәртіпсіздік кісіні жексұрын көрсетіп бітеді екен. Оған көзім әбден жетті.Әрі бұл адамның келешегі үшін зиян.Сондықтан қалай еткенде де тәртіпті болуым керек.

А) Бұдан былай ешкімге тиіспей жайыма жүремін.

Б) Осыдан осылай ешқандай тәртіпсіз , тұрпайы сөзді аузыма алмаймын. Үлкенді аға, кішіні іні деп тұрамын.

Екінші. Әрбір тәртіпсіздік қылығым үшін дер кезінде аяусыз жазаланып тұрамын.

А) Біреуді жазықсыз тілдейтін болсам, жазғы демалысымда ешқайда бармаймын, үйде отырамын.

Ә) Біреуге өзім тиісіп , шатақтассам,бір мезгіл ас ішпеймін.

Б) Біреудің тауық, итін, лақ –қозысы аулаға кіріп кетсе, аямай ұрып қуалайтыным бар. Бұным жарамайды, жай айдап жіберемін. Егер қайталанса, тауық базға демалыстан екі рет жүгіріп барып келемін.

Үшінші.Сабақты жақсы оқу- үлгілі оқушының бірінші белгісі. Мен осы тоқсанда қалай еткенде де озат оқушының қатарында боламын.

Ол үшін:

а) Сабақтан бір сағат та себепсіз қалмаймын.

Б) Үйге берілген тапсырманы уағында орындап отырамын

-7-

Бесінші. Жоғарыда қабылданған міндеттемелердің мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету үшін күн сайын ұйықтар алдында өзіме-өзім есеп беріп , жақсы , жаман қылықтарымды осы дәптерге тізіп жазып отырамын.

Осы айтылғандарды жүзеге асыру мен үшін ұлы сын. Егер осы сыннан өте алмайтын болсам,онда маған бұдан былай оқу оқып қажеті жоқ.Анам байқұсқа күйігімді тартқыза бермей адам болатын басқа бір жолды іздеп жоғалуым керек.

-8-

3.1.Қорытынды бөлім

Адам ата- анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып , татып ескерсе, дүниедегі жақсы ,жаманды таниды дағы , сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады деген Абай атамыз. Бердібек Соқпақбаев Қожаның іс-әрекетін шынайы түрде юмор арқылы астарлы түрде береді.Автор повесті жазу барысында Қожаны негізгі кейіпкер ретінде ала отырып ,өзінің балалық шақтағы іс-оқиғаларды сомдайды. Шығарманы оқи отырып,автор Қожа сияқты дарынды,ақылды,әзілқой болғаны анық байқалады . Балалар хикаяттарды сүйіп оқитыны анық.Сондықтан да бала көркем әдеби шығарма оқуға талпынады. Повест үлкенді де ,кішіні де еріксіз өзіне тартады.Бұл шығарманың тартымдылығы сонда – Қожаның әрбір ағаттығы арқылы адам өзінің ісіне есеп беру керек екендігін анық көрсеткен. Қай бала оқыса да , Қожаға еліктеп, соның істеген қылықтарын өз сыныптастары арасында талайы қайталап та үлгерді, талай ескерту ала отырып , жақсы мен жаманды ажырата отырды. Шығарма әр баланың бойына балалық махаббат,сезім,анаға деген махаббатты оятады. Бала өз - өзін жақсы жақтарға тәрбиелей отырып,алдыңғы қатарлы оқушы болуға талпынады. Шығармадағы тәрбиелік мағынаның түрлерін талдау барысында әр баланың көркем шығармаға деген қызығушылығы артады. Сонықтан да бала ортада ойланып сөйлеуге ,Жантасқа ұқсас достарының арасында оқыс қылықтарды жасаудан аулақ болып,сыныптастары арасында беделді болуға тырысады.Күнделікті адамдар арасындағы коммуникативтік қарым –қатынаста өте қажет әдіс.Қазір көркем әдебиет аз оқылатын заманда оқушы тілін,ойын дамытуға тікелей әсер ететін осындай шығарма қажет. Ғылыми жобада жай оқып қана қоймай талдап,зерттеп оқуға бағытталған .Қожаның түрлі таза мінезі – жазушының жеңіл тілі.Қарапайым сөзбен беру шеберлігі. «Ойыннан өрт шығады» демекші ,Қожа әр ісінің артынан от шығып, бәрін басынан өткерді, бәрін көтере білді.Өз жасындағы балалар Қожаға еліктеп өссе,олар да дұрыс жолды қабылдап , биік арманға қол созатындығы анық.

Шығармада Қожаның әр ағатығы үшін қаншама жанашыр адамдар қандай тәрбиелік мәні зор ақылдар айтылды. Соңында осы жанашыр адамдардың арқасында биік қиялға самғады. Әдебиеттің міндеті де осы.бала тәрбиесіне әсер етуі. Қожаның ісі адамды тәрбиелеп қана қоймай ,әзілқой шынайылыққада жетелейді.Әрине Қожа дарынды ,ақылды ,әзілқой бала.Повестегі юмордыңәсері арқылы әр бала көшбасшы болуға лайық.

-9-

Жобаның міндеті де осы болады. Ұрпақ тәрбиесі-келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше «Ұш! Самға!», Лаула! Лаула жігер оты! Самға қиял құсы ! Асығатыным да, аңсайтыным да, ертеңгі болашағым деген Қожаның ұранымен аяқтап, келешек ұрпақты көшбасшылыққа шақырамын.

.

-10-

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Бердібек Соқпақбаев «Менің атым Қожа» повестіАлматы «Атамұра»2003ж

2.Ө. Тұрманжанов . «Қазақтың мақал- мәтелдері» Алматы 2007ж

3.Абай Құнанбаевтың « Қырық бес қара сөзі»

Аннотация

Бердібек Соқпақбаев шығармашылығының ішінде оқушының тілін,ойын,танымын кеңейтетін шығармасы- «Менің атым Қожа »повесі .Сөз жоқ,повестіңөн бойынан балалық өмірді ,қылықты кең түсінеді.Сондықтан Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы мектеп оқушылары үшін баға жетпес қазына екенін уақыт өзі көрсетіп отыр.Сол себепті де ғылыми жобаның құндылығы да осында.

Жұмыстың мақсаты: Шығарманы оқып отырып бүкіл өн бойынан бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан – жақты қамту – зерттеу жұмысының ғылыми болжамы.

Шығармадағы тәрбиеге қатысты құндылықтарды іріктеп ,қазіргі мектеп оқушыларына тиімді қолдана білсе,онда мектеп қабырғасында - ақ рухани құндылықтарды бағалай білетін ,ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.

Зерттеудің теориялық мәнділігі : Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы