English grammar

Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының

Қаратөбе ауданының білім беру бөлімінің

« Қалдығайты жалпы орта білім беретін мектебі» КММ

ENGLISH GRAMMAR

АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫ

Оқу əдістемелік құралы

«Қалдығайты жалпы орта білім беретін мектебі» КММ-нің педагог-модератор санатты ағылшын тілі пәні мұғалімінің іс-тәжірибесінен

Қаратөбе 2024жыл

Құрастырған:

Толеугалиева Д.Б – «Қалдығайты жалпы орта білім беретін мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің магистр ,педагог- модератор ағылшын тілі пәні мұғалімі

Рецензенттер:

1. Ешмуханова Н.Б. - Орал қаласы Д.Қонаев атындағы №44 мектеп гимназиясының педагог зерттеуші, магистр ағылшын тілі пәні мұғалімі

2. Алтыбаева А.Г. – Қаратөбе ауданы, «Егіндікөл жалпы білім беретін орта мектебі» КММ-нің педагог зерттеуші ағылшын тілі пәні мұғалімі.

Аудандық білім беру бөлімінің эксперттік отырысында қаралды және мақұлданды.

2024 жылғы 18 наурызындағы №2 хаттама.

Contents

Кіріспе

Морфология.............................................................................................................................5

Зат есім (Thenoun) ....................6

Артикль (The Article) 16

Сын есім (The Adjective) 18

Сан есім (The Numeral) 18

Есімдік (The Pronoun) 20

Етістік ( The Verb ) 29

Тhere is / there are құрылымы 31

(Жай шақтардың жасалуы

Finite forms of the verbs) 32

Группа (Continuous) 33

Группа (Perfect) 34

Ырықсыз етістік шақтары. 37

Модальдік етістіктер(Modal verbs)…………..................…....……… 38

Тұйық етістік.(The Infinitive).

Негізгі етістік нысандары. 40

Герундий (The Gerund) 43

Есімше 44

Үстеу (The adverb)………………………......………............................ 45

Көмекші сөздер (The Preposition) ………………....…........................ 47

Одағай (The Interjection) 50

Синтаксис 51

Сөйлем мүшелері (Parts of the sentence) 51

Салалас құрмалас сөйлем. (The Compound Sentences) 56

Сабақтас сөйлем. (Complex Sentences) 56

Conditional sentences. Шартты сөйлемдер. 59

Тыныс белгілері. (Punctuation marks) 61

Кестелер 63

Жаттығулар-----------------------------------------------------------------------------------------76

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................................100

Кіріспе

Ағылшын тілі - бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен колданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.

Ағылшын тілін оқып-үйренемін деушілердің саны күннен-күнге көбеюуде. Ағылшын тілін оқып үйрену үшін, қазақ тілі негізінде құрастырылған бұл оқу- əдістемелік мектеп оқушыларына және өз бетімен ағылшын тілін үйренушілерге ұсынылып отыр. Ағылшын тілі грамматикасы қазақ тіл құбылыстарымен салыстырмалы түрде қарастырылып, ағылшын тілін үйренуде ана тілі кедергі боларлық немесе жеңілдік тигізетін жақтары көрсетілген. Ағылшын тіліндегі зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістіктің мағыналық топтары мен лексика-грамматикалық категориялары кестелер арқылы көрсетілген. Бұл тілдің негізгі заңдылықтары мен ережелерін жеңіл игеруге мүмкіндік жасайды.

Оқу құралында ағылшын тілінің грамматикасы сұрыпталған. Түсіндіру кезеңінде белгілі бір грамматикалық ұғым туралы ақпарат беріледі. Оқу құралында барлық сөз таптарының мағыналық топтары мен лексика-грамматикалық категориялары ағылшын және қазақ тілдерінде беріліп, кестелер мен схемалар арқылы көрсетіледі. Оқу əдістемелік құралының мақсаты ағылшын тілінде оқудың негізгі ережелерімен таныстыру, оқу бағдарламасы көлемінде сөйлеу, жазу, оқу, аудару дағдыларына үйрету.

Оқу құралы екі бөлімнен тұрады. Әр сабақтың құрамы негізінен келесі түрде:

1.Грамматикалық тақырыптар мен ережелер. Лексика- грамматикалық жаттығулар

2.Оқу ережесіне сай жаттығулар мен тест. Өткен материалдарды пысықтау.

Берілген грамматикалық тапсырмалар негізінен оқушылардың тақырыпты қалай түсінгендігін тексеруді жəне өтілетін функционалдық үлгілерді қолдануға үйретуді мақсат етеді. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету үшін əр сабақты белсенді түрде меңгеруге арналған сөздер мен жалпы лексика-грамматикалық терминдер жəне олардың қолданылуын бекітуге арналған жаттығулар мен тест берілген. Оқу құралының арнайы бөлімі грамматикалық материалды қайталауға жəне ғылыми-əдебиет көздеріне тəн кейбір қиын грамматикалық құбылыстар мен синтаксистік құрылымдарды жаттықтыруға арналған.

Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар:рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлт жаңғыруының басты шартын анықтап берді: «Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен әдебиетіміз ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс».Ағылшын тілі - бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен колданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.Грамматика ғылымының бірнеше жеке салалары бар.Олар фунционалдық грамматика, практикалық грамматика,морфология, синтаксис.Сондай тіл бірліктерінің бірі-сөз.

Мақсаты: Әр баланың тілдік қабілетін дамыта отырып, сөйлеу дағдыларын дамыту. Ағылшын тілі грамматикасын қазақ тіл құбылыстарымен салыстырмалы түрде қарастырып, ағылшын тілін үйренуде ана тілі кедергі боларлық немесе жеңілдік тигізетін жақтарын үйрету .

Міндеттері:

• Өз ойын жеткізуге, сөздерді дұрыс құрап сөйлеу қабілетін дамытуға мүмкіндік береді;

• Баланың тілдік , сөйлеу, жазу, оқу, аудару дағдыларын негізгі әдіс-тәсілдермен тапсырмаларды орындату арқылы ұғындыру;

Күтілетін нәтиже:

- лексика-грамматикалық категориялары ағылшын және қазақ тілдерінде беріліп, кестелер мен схемалар арқылы тілдік дағдыларын қалыптастырып қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді;

- баладағы тілдік кедергіні жеңіп шығуға мүмкіндік береді;

- қандай да бір себептермен ауызша сөйлеуге қиын болып табылатын нақты проблемалардың шешімін табуға мүмкіндік береді;

- ағылшын тілінде оқудың негізгі ережелерімен танысып ,оқу бағдарламасы көлемінде сөйлеу, жазу, оқу, аудару дағдыларын дамытады.

Part 1. Морфология (грекше: morphe - форма; тұлға жəне logos - ілім)

• сөз туралы грамматикалық ілім. Морфология сөздің грамматикалық мағынасын қарастырады, ол сөздердің қай сөз табына жататынын , сөз таптарының жасалу жолдары мен түрленуін сөз етеді. Сөздердің қай сөз табына жататыны төмендегі белгілері бойынша ажыратылады:

а) жалпы мағынасы;

ə) мағына тудырушы қасиеті (префикстер мен жұрнақтар);

б) грамматикалық көрсеткіштері (артикль, предлог жəне жалғаулар);

в) сөйлемдегі атқаратын қызметіне байланысты.

Ағылшын тілінде сөз таптарын жүйелегенде, қазақ тіліндегідей үш топқа бөлуге болады:

а) Notional words - Атау сөздер (толық мағыналы сөздер);

ə) Auxiliary words - Көмекші сөздер (толық магынасы жоқ сөздер); б) Interjection - Одағай сөздер.

Ағылшын жəне қазақ тілдерінде атау сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу жатады. Атау сөздер айналадағы шындыкты (зат, белгі, сан, үдеріс т. б.) бейнелеп, олардың атауы ретінде колданылады жəне олар толық сөйлем мүшесі бола алады.

Көмекші сөздер атауыш сөздермен себелесіп келіп қана жұмсалады. Көмекші сөздерге ағылшын тілінде көмекші есімдер, шылаулар (септеулік, жалғаулық, демеулік), көмекші етістіктер, предлогтар, сол сияқты зат есімнің көрсеткіші болып табылатын артикльдер жатады. Қазақ тілінде көмекші сездерге шылау сөздер, көмекші есім, көмекші етістіктер жатады.

Одағай сөздер сөйлемдегі қолданылуымен де, берер мағынасымен де барлық сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Бұлар белгілі бір ұғымды білдіре алмайтын, сөйлемде ешқандай сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын, тек адамның көңіл күйі, ішкі сезімін ғана білдіретін сөздер. Сонымен, сөз таптары дегеніміз - грамматикалық жағынан ыңғайлас келетін сөздердің тобы. Ағылшын, қазақ тілдеріндегі сөз таптары (Parts of speech) төмендегідей.

Ағылшын тілі: The Noun - Зат есім / The Adjective - Сын есім / The Numeral - Сан есім / The Pronoun - Есімдік / The Verb - Етістік / The Adverb

• Үстеу / The Conjunction - Шылау / The Interjection - Одағай / The Preposition

• Предлог.

Қазақ тілі: Зат есім / Сын есім / Сан есім / Есімдік / Етістік / Үстеу / Шылау / Одағай / Модаль сөздер / Еліктеуіш сөздер. Екі тілдегі айырмашылық сол - қазақ тілінде Предлог, Артикль жоқ, ағылшын тілінде Модаль сөздері мен Еліктеуіш сөздер болмайды. Енді əр сөз табын жеке- жеке қарастырайық.

Зат есім (The NOUN)

Ағылшын жəне қазақ тілдерінде зат есім - заттардың атын, нəрселерді, табиғат пен қоғамдық құбылыстарды, уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді кең мағынада білдіретін сөз табы.

Екі тілдегі зат есімді жеке сөз табы ретінде танытатын үш белгісі (морфологиялық, семантикалық, синтаксистік) болады. Енді осы үш белгіні сипаттап көрейік.

Morphological description of the noun

(Зат есімнің морфологиялық сипаты)

Зат есімнің морфологиялық сипатын түсіну үшін зат есімнің құрылымын, жасалу тəсілін, түрлену жүйесін талдау керек. Алдымен зат есімнің құрылымына тоқталайық.

The structure of the noun

(Зат есімнің кұрылымы)

Ағылшын тілінде зат есімдер құрылымы жағынан Simple (Жалаң), Derivative (Туынды), Compound (Күрделі) болып бөлінсе, қазақ тілінде олардың екі түрі (Жалаң, Күрделі) болады.

Simple nouns

(Жалаң зат есімдер)

Ағылшын тіліндегі Simple (Жалаң) зат есімдер тек қана түбірден тұрады. Қазақ тіліндегі жалаң зат есімдер екі салаға (түбір зат есімдер, туынды зат есімдер) бөлінеді. Түбір зат есімдер тек түбір сөзден тұрса, туынды зат есімдер зат есім, сын есім, етістік, сан есімдерге жұрнақтар жалғану арқылы жасалады.

Simple Noun (English) Жалаң зат есім (Kazakh)

a book - кітап қыз - a girl

a week - апта би - a dance

a son - ұл қой - a sheep

Derivative nouns

(Туынды зат есімдер)

Қазақ тілінде туынды зат есімдер, жоғарыда айтылғандай, түбір сөздерге жұрнақтар жалғануы арқылы жасалса, ағылшын тіліндегі туынды

(Derivative) зат есімдер - зат есім, сын есім, етістік, сан есімдерге жұрнақтар мен префикстердің жалғануы арқылы жасалады.

Compound nouns (Күрделі зат есімдер)

Ағылшын, қазақ тілдеріндегі күрделі зат есімдер біріккен зат есімдер, қосарланған зат есімдер, құрама зат есімдер, қысқарған зат есімдерден кұралады. Кесте түрінде қарастырайық.

Comparative chart of English and Kazakh compound nouns (Ағылшын жəне қазақ тілдеріндегі күрделі зат есімдердің салыстырмалы кестесі)

Ағылшын тілі
Түрлері	Мысал
Зат есім+зат есім Зат есім+үстеу Сын есім+зат есім Есімше+зат есім Есімдік+зат есім Зат есім+предлог+зат есім Етістік+есімдік+үстеу Сын есім+етістік +үстеу Үстеу+етістік Үстеу+зат есім Етістік+үстеу	airmail, seaman looker-on, hander-on blackboard, blackbird boiling-point he- goat, she-wolf mother-in-law hand-me- down merry-go-round outgo, off shoot by- law, overcoat feedback
Қазақ тілі
Түрлері	Мысал
Зат есім+зат есім (біріккен) Зат есім+зат есім (кіріккен) Зат есім+зат есім (қосарланган) Зат есім+зат есім (сөз тіркесі) Зат есім+зат есім (қысқарған сез)	Жанбота, итбалық қайынапа, белбеу ата-ана, жауын-шашын ауа райы, сабак кестесі ҚР, ҚазҰПУ, ҚазҮТУ

Lexical and grammatical descriptions of English and Kazakh nouns (Ағылшын, қазақ тілдеріндегі зат есімдердің лексикалық-грамматикалық сипаты) Зат есімдер заттық ұғымды білдіріп, əртүрлі семантикалық категорияларды қамтиды. Қазақ тілінде зат есімдердің нактылық жəне абстрактілік, жалпылық жəне жалқылық, даралық жəне жинақтылық, жекелік жəне топтық семантикалық категориялары болады. Ағылшын тілінде зат есімдердің Countable (Саналатын) жəне Uncountable (Саналмайтын), Proper (Жалқы) жəне Common (Жалпы), Concrete (Нақтылық) жəне Abstract (Абстрактілік), Animate (Жанды) жəне Inanimate (Жансыз), сияқты семантикалық категориялары болады. Енді екі тілдегі əрбір топтарды жеке-жеке талдайық. Ағылшын тіліндегі зат есімдер, жоғарыда айтылғандай, лексикалык мағынасына карай, қазақ тіліндегідей жалқы жəне жалпы есімдерге бөлінеді.

Common nouns (Жалпы есімдер)

Ағылшын жəне қазақ тілдеріндегі жалпы есімдерге жан- жануарлардың, заттардың, ұғымдардың, құбылыстардың, халықтардың жалпы атаулары жатады. Басқа сөзбен айтқанда, жалпы зат есімдерге тілдегі əр алуан деректі жəне дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер жатады. Жалпы зат есімдер жекеше жəне көпше түрлерге өзгере береді (ағылшын тіліндегі саналмайтын зат есімдерден басқалары).

Мысалы, a river – өзен a town — қала rivers — өзендер towns — қалалар.

Proper Nouns (Жалқы есімдер)

Жалқы есімдер - əдетте, бір затты өзі сияқты көптеген біртектес заттардың арасынан ерекшелеп, жекелеп айтуға байланысты жұмсалатын зат есімдер болып табылады. Ағылшын жəне қазақ тілдеріндегі жалқы есімдер тек қана жекеше тұлғада қолданылады. Жəне оларға есептік сан есімдер анықтауыштық қызметте тіркесе алмайды. (Two Almaty - Екі Алматы немесе Six Asel - Алты Әсел деп айтуға болмайды). Ағылшын, қазақ тілдеріндегі жалқы есімдерге адамдардың, заттардың, құбылыстардың, жануарлардың жеке атаулары жатады.

Countable nouns (Саналатын зат есімдер)

Ағылшын тілінде зат есімдер саналатын жəне саналмайтын болып екіге бөлінеді. Саналатын зат есімдерге санауға келетін белгілі бір орын мен заттардың атауы жатады. Олардың алдына a/an, the артикльдері қойылады.

Мысалы, a bed - төсек, a pen — қалам, the bird - құс т.с.с. Ағылшын тіліндегі саналатын зат есімдер жекеше жəне көпше түрде қолданылады, олардың көпше түрі -s/-es жалғаулықтарының жалғануы арқылы жасалады: a banana - bananas, a friend - friends, a beach - beaches. Саналатын зат есімдермен келген етістік олардың жекеше жəне көпше түріне байланысты өзгереді. Мысалы: Where is my pen? Where are my pens? Саналатын зат есімдер сан есімдермен де қолданылады. Мысалы, two bags, three girls.

Ескерту: Зат есімнің көпше түрінің жасалуы туралы толық мағлұматты зат есімнің көпше түрі тақырыбында ала аласыздар.

Uncountable nouns (Саналмайтын зат есімдер)

Ағылшын тіліндегі саналмайтын зат есімдер қазақ тіліндегі көптік мəнді зат есімдермен мағыналас. Ағылшын тіліндегі саналмайтын зат есімдер тек жекеше түрде қолданылады, олардың алдына артикль койылмайды. Саналмайтын зат есімдермен келген етістіктер тек жекеше түрде қолданылады. Мысалы, Here is some information for him.

Сонымен қатар олар сан есімдермен қолданылмайды. Мысалы, some information. Ағылшын тіліндегі кейбір зат есімдерге -s жалғауы жалғанғанымен, олар саналмайтын зат есім болып есептеледі де, етістік жекеше түрде қолданылады. Мысалы: The news is bad today. Ағылшын, қазақ тілдеріндегі зат есімнің бұл категорияларының өзіндік ерекшеліктері бар - олар затты топтап атайды, сонымен қатар оларға практикалық тілде жалғаулар жалғанбайды. Оларға төмендегі зат есімдер жатады:

а) жаратылыс құбылыстарының атаулары:

rain - жаңбыр, snow — қар, snow storm - қарлы боран

ə) ұсақ заттар, ұнысқан майда заттар мен үгітінді заттардың атаулары:

flour - үй, hair - иаш, dust - шаң, wool - жүн

б) сұйык заттардың аттары:

tea - май, oil - сұйық май, sour milk - айран, milk - сүт, coffee - кофе в) газ тектес ұшатын заттардың аттары:

steam - бу, air - aya, smoke - түтін, fog - туман

г) дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атаулары:

mind - ақыл, ой, sense - сезім, sorrow - қайгы, қасірет, honesty - адалдъқ г) өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары:

gold - алтын, silver - күміс, steel - құрыш.

Ескерту. Ағылшын тілінде кейбір саналмайтын зат есімдер кейде саналатын зат есімдер ретінде де қолданылады, бірақ олардың мағыналары басқаша болып өзгереді. Мысалы,

Our boss needs some paper to write on. — Біздің басшымызға жазу үшін қағаз қажет. My father bought a paper to read. — Менің əкем газет сатып алды.

Can you lend me an iron? - Үтігіңізді бере тұрмайсыз ба? There is much iron in Kazakhstan. - Қазақстанда темір көп.

Енді саналатын жəне саналмайтын зат есімдерді салыстырып көрейік.

	Countable nouns (Саналатын зат есім)	Uncountable nouns (Саналмайтын зат есім)
	My granddaughter eats an apple every day. - Менің немерем күнде алма жейді. She likes apples. - Ол алманы жақсы көреді. Apple сөзі саналатын зат есім, зат есімнің жекеше түрі (an apple) жəне көпше түрі (apples), оларды бір, екі, үш деп санай аламыз. Мысалы, Give me three apples, please.	She eats cheese every day. - Ол күнде ірімшік жейді. She likes cheese. - Ол ірімшікті жақсы көреді. Cheese сөзі - саналмайтын зат есім. Саналмайтын зат есімнің тек бір формасы, яғни жекеше түрі (cheese) болады. Оларды бір, екі, үш деп санай алмаймыз, яғни One cheese, two cheese деп айтпаймыз.
	Саналатын зат есімнің алды- на a/an/the артикльдері, some қолданылады (a/the student, а/ the table, an/the umbrella, a/ the car, a/the house, the car(s), the boy(s), the teacher(s), the university(ies), the key(s), some shoes, some letters, some books).	Саналмайтын зат есімнің алдында а/ап артикльдері қолданылмайды бірақ a...of, some қолдананылады: (a piece of music, a cup of tea, a bar of chocolate, a piece of cheese, a bowl of rice, a can of oil, a bottle of milk, a game of tennis, a glass of water, a jar of honey, a loaf of bread, a piece of paper, a piece of wood, a slice of
		cake, a chunk of ice, a lump of sugar, some paper, some information, some news, some bread, some money, some salt)
	Саналатын зат есімдер же- кеше түрде жеке өздері қолданылмайды, олар а/ап/ the артикльдерімен келеді. Мыса- лы, I want an orange.	Саналмайтын зат есімдер жеке тек өздері ғана қолданыла береді.Мысалы, I drink tea every day. Can you hear music?
	Көпше түрдегі саналатын зат есімдермен some, any есімдіктері қолданылады. Some көбінесе болымды сөйлемде, ал any болымсыз, сұраулы сөйлемдерде қолданылады. Мысалы, Some of these books are quite useful. - Мына кітаптардың кейбіреуі өте пайдалы. Do you have any books about Kazakhstan? — Сізде Қазақстан туралы кітап бар ма?	Саналмайтын зат есімдермен де some, any есімдіктері қолданылады. Some көбінесе болымды сөйлемде, ал any болымсыз, сұраулы сөйлемдерде қолданылады. Мысалы, My mother gave me some advice. - Менің анам маған біраз кеңес берді. She hasn't got any money. - Оның ақшасы жоқ. We haven't got any food. - Бізде ешқандай тамақ қалмапты.
	Саналатын зат есімдердің көпше түрінде many сөзі қолданылады. Мысалы, There are many cars in the street. - Көшеде көп машина бар. Did you buy many books? - Сіз көп кітап сатып алдыңыз ба?	Ал саналмайтын зат есімдермен much сөзі қолданылады. Мысалы, There is much snow in the street. - Кешеде кар көп. Did they buy much butter? - Олар көп май сатып алды ма? I haven't got much luggage. - Мен- де көп жүк жоқ.
	A lot of (коп) сөзі санала- тын жəне саналмайтын зат есімдермен қолданылады. They bought a lot of books. - Олар көп кітап сатып алды.	They bought a lot of food. - Олар көп тамақ сатып алды. - Do you drink a lot of (much) tea? - Сіз шайды көп ішесіз бе? - I don't drink much tea. - Мен көп шай ішпеймін.
	Саналатын зат есімдерінің көпше түрінде (a) few сөзі қолданылады. Мысалы, She's got a few friends, so she’s not lonely. - Оның біраз	Ал саналмайтын зат есімдермен (a) little сөзі қолданылады. Мысалы, We have a little money, so we are not poor. - Біздің біраз

достары бар, сондықтан ол жалғыз емес. He's got few friends, so he's lonely. - Оның достары өте аз, сондыктан ол жалғыз. Ескерту. a few сөзі - аздаған, біраз, бірақ көп емес деген мағынада қолданылады. Ал few сөзі - өте аз (жоққа тəн) деген мағынаны білдіреді.

ақшамыз бар, біз кедей емеспіз. They have little money. They are very poor. - Олардың ақшасы өте аз. Олар кедей. Ескерту. a little созі - аздаған, біраз, бірақ көп емес деген мағынада қолданылады. Ал little сөзі - өте аз (жоққа тəн) деген мағынаны білдіреді.

(Дерексіз зат есімдер)

Ағылшын, қазақ тілдеріндегі нақтылы затты, нəрсені білдірмей, тек қана сапаның, жай-күйдің, іс-əрекет, қозғалыстың, құбылыстың атын дерексіз зат ретінде білдіретін, заттық мағыналары тек ойлау кабілеті, кейбір сезім мүшелері арқылы топшыланып сезілетін, ұғылынатын сөздердің тобын дерексіз зат есімдер дейміз. Мысалы, kindness - мейірімділік, fear - қорқыныш, conversation - əңгіме.

Екі тілде де дерексіз зат есімдердің өзіне тəн грамматикалық белгісі болады. Олар есептік сан есімдермен тіркесе алмайды (two kindness - екі мейірімділік, three fear - үш қорқыныш деп айтылмайды), сонымен қатар олар жекеше тұлгада жұмсалады. Кейбір дерексіз зат есімдер көптік жалғау қабылдап, басқа ұғымды білдіреді. Ағылшын жəне қазақ тілдеріндегі зат есімдердің мағыналық топтарын кесте түрінде көрсетейік.

Classes of English nouns (Зат есімнің мағыналық топтары)

Proper nouns	Abai, Dickens, Astana, London, Sunday, August
Common nouns	man, woman, family, cotton, friendship, government
Concrete nouns	a bird, a cat, a flower, police, sugar, gold, a house
Abstract nouns	strength, linguistics, weather, summer, direction
Countable nouns	a desk, a student, a teacher, a boy, a son, a daughter
Uncountable	business, behavior, progress, money, furniture, advice,
nouns	news, water, life, fun, happiness, accommodation,
	weather
Animate nouns	an actor, a worker, a fish, a dog, a horse, a cat
Inanimate nouns	a car, a telephone, a building, a park, a watch

Classes of Kazakh nouns (Қазақ тіліндегі зат есімнің мағыналық топтары)

Жалпы зат ееім Common noun	жер, кітап, цалам, арыстан, піл, қарлыгаш, құмырсқа, боран, дауыл, сел, согыс, шабыс
Жалқы зат есім Proper noun	Абай Құнанбаев, Сабыр, Зәмзәм, Қазақстан, Аста- на, Алматы, Алатау тауы
Деректі зат есім Concrete noun	қыз, ұл, көше, гул, алма, шие, парта, тақта, сәбіз, сарымсақ
Дерексіз зат есім Abstract noun	арман, ой, ақыл, сезім, қуаныш, өтініш, батырлық, ептілік, шыдамдылық, гарыш
Жанды зат есім Animate noun	адам, бала, әже, әпке, кісі, ақын, жұмысшь, жігіт, бойжеткен
Жансыз зат есім Inanimate noun	агаш, гүл, гимарат, мемлекет, теледидар, телефон,қүмыра
Заттык зат есім Material (things)	алтын, күміс, агаш, нан, сүт, ет, күріш, су, көмір
Жинақтау зат ссімі Collective noun	адамзат, ата-ана, құс, жануар, жеміс, азық-түлік, туган-туыс, табигат, отбасы

Plural form of the noun (Зат есімнің көпше түрі)

Қазақ тілінде зат есімнің көпше түрі оның жекеше түрлеріне –лар/ - лер/- тар/-тер/-дар/-дер көптік жалғауының жалғануы арқылы жасалса, ағылшын тілінде зат есімнің көпше түрі көбіне жекеше түрдегі зат есімдерге -s/-es жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Олардың оқылуы əртүрлі болады:

a)-s жалғауы дауыстылар мен ұяң дауыссыздардан соң [z] болып оқылады:

a toy - ойыншық toys |biz] - ойыншықтар a girl - қыз

girls [дз:1г] - қыздар

Қазақ тілінде егер зат есім жіңішке дауыстылар мен ұяң дауыссыздарға аяқталса, онда зат есімге -лер,-дер жалғаулықтары жалғанады: əже - əжелер кеме - кемелер

күн - күндер егіз - егіздер

ə) ағылшын тілінде -s жалғауы қатаң дауыссыздардан соң [s] болып оқылады:

a student - студент students [stju:dsnts] - студенттер a map - карта maps [maeps] - карталар

Қазақ тілінде жуан дауыстылар мен қатаң дауыссыздарға аяқталған зат есімдерге -лар, -тар, -дар жалғаулықтары жалғанады: ата - аталар ана -аналар

қазақ - қазақтар адам - адамдар

б) ағылшын тілінде х əрпі мен ss, sh, tch, сһ тіркестеріне аяқталган зат есімдерге -es жалғауы жалғанады да, [iz] болып оқылады:

a match - сіріңке matches [meetjiz] - сіріңкелер a box - қорап boxes ['boksiz] - қораптар

a dress - көйлек dresses [’dresiz] - көйлектер

a bench - орындық benches ['bentjiz] - орындықтар

в) ағылшын тіліндегі күрделі зат есімдерде көптік жалғауы негізгі зат есімге жалғанады:

a father-in-law fathers-in-law

a daughter-in-law daughters-in-law

г) ағылшын тілінде жекеше түрдегі зат есім у əрпіне аяқталып, оның алдында дауыссыз тұрса, -es жалғауы жалғанады да, у əрпі і əрпіне өзгереді:

a city - қала cities [sitiz] - қалалар

a baby - бөбек babies [beibiz] — бөбектер

Ескерту. Егер зат есім у əрпіне аяқталып, оның алдында дауысты тұрса, у əрпі өзгермейді:

a toy - ойыншық toys [toiz] - ойыншықтар a boy - ер бала

boys [boiz] - ер балалар

ғ) ағылшын тілінде кейбір зат есімдердің көпше түрі түбір сөздегі дауыстының өзгеруі арқылы жасалады, ал қазақ тілінде бұндай құбылыс болмайды:

a man — ер адам men - ер адамдар a woman - əйел women - əйелдер a foot - аяқ feet - аяқтар

a tooth - тіс teeth - тістер

д) ағылшын тілінде егер зат есім f əрпіне жəне fe əріп тіркесіне аяқталса, оған -s/-es жалғаулары жалғанып, f пен fe v-ra өзгереді, ал қазақ тілінде мұндай ереже болмайды:

a leaf - жапыракleaves - жапырақтар a knife - пышақ knives - пышақтар

Ескерту. Кейбір зат есімдер f пен fe əріп тіркесіне аякталғанымен, тек

-s жалғауы жалғанып, |s] болып оқылады: roof - шатьір, үйдің төбесі roofs - шатырлар, үйлердің тобесі handkerchief - бет орамал handkerchiefs - бет орамалдар

е) ағылшын тілінде егер жекеше түрдегі зат есімдер о əрпіне аяқталса, оның көпше түрі екі жолмен жасалады:

1) егер о əрпінің алдында дауыссыз дыбыс тұрса, онда зат есімге -es жалғауы жалғанады:

tomoto - қызанақ tomatoes - қызанақтар potato - картоп potatoes - картоптар

hero - батыр heroes - батырлар

2) кейде о əрпінің алдында дауысты тұрса, онда зат есімге -s жалғауы жалғанады:

radio - радио radios - радиолар studio - студия studios - студиялар

zoo - хайуанаттар паркі zoos - хайуанаттар парктері

ж) ағылшын тілінде кейбір грек жəне латын тілдерінен енген зат есімдер сол тілдегі көпше түрі_Н сақтайды:

analysis - талдау analyses - талдау basis - негіз bases - негіз criterion - белгі criteria - белгілер

з)ағылшын тілінде кейбір зат есімдер тек көпше түрде қолданылады да, қазақ тіліне жекеше түрдегі зат есім ретінде аударылады:

trousers - шалбар socks - шұлық scissors - қайшы spectacles - көз əйнек goods - тауар spirits - көңіл күй

clothes - киім savings - жинақталған қор

и)ағылшын, қазақ тілдерінде кейбір зат есімдер тек жекеше түрде қолданылады, əдетте, олар саналмайтын зат есімдер болып табылады:

advice - ақыл, кеңесalphabet - əліпби information - хабар bedding - төсек-орын

weather - ауа райы clothing - киім knowledge – білім furniture - жиһаз air - ауа luggage - жүк

hair — шаш scenery — көрініс

tea - шай paper - қағаз freedom - бостандық sleep - ұйқы a

nger - ашу help – көмек

football - футбол time - уақыт

health - денсаулық hope - үміт

к) ағылшын жəне қазақ тілдерінде кейбір зат есімдер жекеше жəне көпше түрінде бірдей тұлғада қолданылады:

a deer - бұғы three deer - үш бұғы a fish - балық five fish - бес балық a sheep - қой four sheep - төрт қой

an offspring - ұрпақ many off spring - көп ұрпақ a Swiss - швед ten Swiss - он швед

a Chinese - қытай many Chinese - көп қытай a means - қаражат, тəсіл a lot of means - көп қаражат, көп тəсіл. Қазақ тілінде бұндай құбылыс көптік мағынаның синтаксистік тəсіл арқылы берілуі, яғни көптік мағынаның сөз тіркесі арқылы қолданылуы болып табылады. Енді ағылшын жəне қазақ тіліндегі зат есімнің көпше түрінің жасалуының кейбір ерекшеліктеріне көңіл бөлейік. Төмендегі мысалдардан екі тілдегі көптік жалғаулы зат есімдердің дыбыс үндестігінің кейбір ұксастықтарын байқауымызга болады:

а)егер ағылшын тілінде сөз дауысты жəне ұяң дауыссыздарға аяқталса, онда -s жалғауы ұяң болып оқылады. Ал қазақ тілінде сөз дауыстыға, ұяң дауыссыздарға аяқталса, онда көптік -лар/-лер/-дар/-дер жалғанады.

Ағылшын тілі Қазақтілі

day - days көше - көшелер

bag — bags бала - балалар

ə) ағылшын тілінде сөз қатаң дауыссызға аяқталса, онда жалғаулар қатаң болып оқылады, ал қазақ тілінде сөз қатаң дауыссызға аяқталса, көптік -тар/- тер жалғаулары жалғанады.

Ағылшын тілі Қазақтілі student - students ['stju:dsnts]қарт + тap cap - caps [kasps]терек + тер Exercises (Жаттығулар)

1. Give the plural forms of the nouns and write them into three columns according to their pronunciation: |s], [z], |iz]. (Зат есімдерді көпше түрге өзгертіп, оларды айтылу ережесіне ([s]; [z]; [iz]) байланысты үш бағанаға орналастырыңыз).

Dog, shop, box, tree, chemist, car, day, fox, bottle, check, house, baby,noun, hero, student, night, animal, present, mistake, knife, cargo, accident, loaf, lady, light, face, hand, way, glass, book, dish, fish, city, factory, key, tomato, chief, Write plural forms of the nouns and explain their formation. (Зат есімдердің көпше түрін беріп, жасалу жолдарын түсіндіріңіз).

Man, woman, child, foot, deer, sheep, tooth, mouse, goose, baby, donkey, brush, box, pencil, half, story, ship, country, computer, university, building, office, hero.

2. Classify the nouns according to their use: a) as singular; b) as plural;

c)as singular and plural. (Зат есімдердің қолдануына байланысты: а) жекеше тұлғада; б) көпше тұлғада; с) жекеше əрі көпше тұлғада топтаңыздар).

Alphabet, information, bedding, clothing, furniture, fish, shoes, trousers, pyjamas, machinery, offspring, tongs, bellows, poetry, physics, statistics, gymnastics, spectacles, thanks, cattle, billiards, crowd, data, family, crew, outskirts, surroundings, thanks, clothes, contents, goods, jeans, means, army, audience, class, company, group, media, press, public, staff, rubbish, scenery, health, traffic, permission.

Case

Ағылшын тілінде зат есімнің септелуі қазақ тіліндегі зат есімнің септелуінен сан жағынан өзгеше. Қазақ тілінде жеті септік болса, ал ағылшын тілінде зат есім екі септікке түрленеді: Common case (қазақ тіліндегі Атау септігіне сəйкес) жəне Possessive Case (қазақ тіліндегі Ілік септігіне сəйкес келеді). Сонымен, ағылшын тіліндегі Common case-ті шартты түрде «Атау септік» деп аламыз, ал Possessive Case -ті «Ілік септік» деп аламыз. Common case - жалғаусыз септік. Мысалы: a manager

- басшы, басқарушы.

Ескерту. Ағылшын тілінде Common case (атау септік) зат есімдер of/ to/by/with предлогтарымен тіркесе келіп, қазақ тіліндегі кейбір септіктерге сəйкес келеді.

1. Ағылшын тіліндегі of предлогымен тіркескен зат есімдер қазақ тілін де ілік септігіне сәйкес келеді. Мысалы: The house of my friend. - Менің досымның үйі. (кімнің үйі?) The leg of the table. - Үстелдің аяғы. (Ненің аягы?)

2. То предлогымен тіркесе келген зат есім қазақ тіліндегі барыс септігіне сəйкес келеді. Мысалы, She showed the composition to the teacher. - Oл шыгарманы оқытушыға (кімге?) көрсетті.

Сонымен қатар ағылшын тілінде зат есім етістік пен тура толықтауыштың ортасында келсе, онда ол қазақ тілінде барыс септігіне сəйкес келеді.

Мысалы: She showed the teacher the composition. - Ол шыгармасын оқытушыга (кімге?) көрсетті.

3. By предлогымен қолданылган зат есім қазақ тіліндегі комектес септікке сəйкес келеді. Мысалы: She usually washes children's clothes by hand.

   • Oл əдemme балалардың киімін қолмен жуады. (Немен?)

4. Ағылшын тіліндегі зат есім with предлогымен қолданылғанда, қазақ тілінде көмектес септікке сəйкес келеді. Мысалы: I opened the door with a key.

   • Meн есікті кілтпен аштым. (Немен?)

Possessive case

Ағылшын тіліндегі зат есімнің тəуелденуі. Possessive case қазақ тіліндегі Ілік септікпен сəйкес келеді. Зат есім сөйлемде өзінен кейінгі зат есімнің анықтауышы болып, whose? — кімдікі? кімнің? кімдердің? деген сұрақтарға жауап береді.

Ағылшын тіліндегі бұл септіктегі жанды, жансыз заттарды; жинактау мағынасындагы құн, салмақ, арақашықтык,, уақыт ұгымдарын; теңіздердің, планеталардың атауларын білдіретін зат есімдерге дəйекше (апостроф') жəне -s жалғауы жалғануы аркылы жасалса, қазақ тілінде - тың, -дың, -тің, -дің, ның, -нің, -лық, -лік т.с.с жалғаулықтары арқылы жасалады.

Aidana's sister. - Айдананың сіңлісі. The cow's legs. - Сиырдың аяқтары.

The family's pride. - Отбасының мақтанышы . People's honour. - Халықтың намысы.

Eight hours' working day. - Сегіз сағаттық жұмыс күні. At the day's distance. - Бір күндік жол.

A week's leave. - Бір апталық демалыс. The sun's ray. - Күннің сəулесі.

The Venera's light. - Шолпан жұлдызының жарығы. The Aral Sea's ecology. - Арал теңізінің табиғаты.

Ағылшын тілінде егер затқа (нəрсеге) екі адам иелік ететін болса, тəуелді септіктің дəйекшесі жəне -s жалғауы соңғы зат есімге жалғанады, қазақ тілінде де жалғаулық соңғы зат есімге жалғанады:

Marat and Kasym's flat. - Марат пен Қасымның пəтері.

Ағылшын тілінде көпше түрде қолданылатын көптік жалғаусыз зат есімдерге тəуелді септікте дəйекше жəне -s жалғанады: Children's mother. - Балалардың анасы.

Егер көптік жалғаулы зат есім ілік септікте тұрса, оған тек дəйекше қойылады да, анықталушы зат есім артикльсіз жазылады:

The students' tests are good. - Студенттердің бақылау жұмыстары жақсы.

Gender (Зат есімнің род категориясы)

Қазақ тілінде род категориясы болмайды. He, she, it қазақ тіліне тек ол болып аударылады. Ағылшын тілінде he ерлер туралы айтқанда қолданылады: boy scout, man student; mate nurse, he - goat, he - elephant.

She, керісінше, əйелдер, қыздар, бикелер туралы айтқанда қолданылады: she-goat, she - elephant, girlfriend. Кейде -ess жалғаулары əйел адам екендігін білдіруде колданылады: waitress, lioness, actress, hostess.

Lady сөзі сыпайыгершілікті көрсетеді, бірақ бұл сөз əйелдер туралы ресми, ғылыми жəне медициналық контексте қолданған жағдайда ғана қолданылады: Lady - doctor, business lady, lady of quality, Lady Diana.

Артикль (The Article)

Ағылшын тілінде екі артикль бар: белгісіз жəне белгілі артикль. Белгісіз артикль one сан есімінен, белгілі артикль that (анау) сілтеу есімдігінен шыққан.

Артикль қолданылады:

• əрбір жалпы есім алдында.

Артикль қолданылмайды, егер зат есім алдында:

• сілтеу немесе тəуелдеу есімдіктері,

• тəуелдеу септігінде басқа зат есім,

• есептік сан есім,

• no болымсыздығы тұрса.

Мысалы: This is my book. I have no book. It’s teacher’s book.

Зат туралы бірінші рет айтқанда белгісіз артикль а (an) қолданылады. Осы затты екінші рет айтқанда белгілі артикль the қолданылады.

Белгісіз артикль.

Белгісіз артикль бір класқа жататын заттардың ішіндегі бірі деген мағынадағы зат есімнің алдында қолданылады.

Мысалы: I bought a book yesterday.(сондай заттардың бірін) I have an apple. (бір)

Егер де сөз дауыссыз дыбыстан басталса, онда сөздің алдында а [ə]

артиклі қойылады.

Мысалы: а table үстел, a book кітап

Егер сөз дауысты дыбыстан басталса, онда сөздің алдына аn [ən]

артиклі қойылады.

Мысалы: an apple алма, an old man шал, қарт адам.

Белгісіз артикль тек жекеше түрдегі саналатын зат есімдердің алдаында тұрады. Саналмайтын зат есімдер мен көпше түрдегі зат есімдердің алдында артикль қолданылмайды.

Белгісіз артикль қолданылмайды:

а) саналмайтын жəне «дерексіз» зат есімдермен:

I like coffee and tea. Friendship is very important in our life.

б) көпше түрдегі зат есімдермен:

these are the nicest cars I have ever seen.

в) жалқы есімдермен:

I told Jane about that.

г) өзінен кейін есептік сан есім қолданылған зат есіммен:

I have read page eight of the magazine.

Белгісіз артикль а келесі құрылымдарда қолданылады: I have a … This is a … I am a …
I see a …	There is a …	He is a …

Белгілі артикль the

Белгілі артикль the бір класқа тəн заттардың бірін немесе бірнешеуін бөліп көрсетеді.

The book I bought yesterday was interesting. – Кеше мен сатып алған кітап қызықты болды. (бұл айтушы бір кластан бөліп алған заттың белгілісі)

Белгілі артикль the саналатын да, саналмайтын да зат есімдермен, жекеше жəне көпше түрдегі зат есімдермен қолданылады.

Мысалы: This is a book. The book is interesting. (жекеше түрдегі саналатын зат есім)

This is meat. The meat is fresh. (саналмайтын зат есім)

These are books. Тhe books are good. (көпше түр)

Егер сөз дауыссыз дыбыстан басталса, онда белгілі артикль the [ðə]

болып айтылады.

Мысалы: Тhe table [ ðə teibl]

The book [ðə buk]

Егер сөз дауысты дыбыстан басталса, онда белгілі артикль the [ði:]

болып айтылады.

Мысалы: The apple [ði: əе рl], the old man [ði: ould məеn]

Белгілі артикль қолданылмайды:

а) қай зат туралы айтылғаны белгілі болса:

Open the door, please. I am going to the University.

б) жаратылысында жалғыз нəрсе немесе құбылыс туралы айтылса:

The moon is shining brightly.

в) егер зат есім алдында күшейтпелі шырайдағы сын есім тұрса:

This is the most interesting book.

г) in the north, to the west, at the cinema, the same, in the country, the rest of the … сөз тіркестерінде.

Географиялық атаулар жəне артикль

Географиялық атаулармен əдетте артикль қолданылмайды. Артикль келесі жағдайларда қолданылады:

а) көл, өзен, мұхит, тау жотасы, арал топтары атауларымен белгілі артикль қолданылады: the Pacific Ocean, the Black Sea, the Thames, the British Isles.

б) белгілі артикль кейбір ел, облыс жəне қала атауларымен қолданылады: the Ukraine, the Crimea, the Caucasus, the Netherlands, the Hague, the Riviera, the Congo, the West Indies

в) жанұяның жинақтау атауымен: The Petrovs – Петровы.

Сын есім. (The Adjective)

Сын есім қандай деген сұраққа жауап береді.Мысалы: red қызыл, good жақсы, interesting қызықты, Russian орысша. Өзінің құрылысы бойынша сын есімдер жай (big үлкен, small кішкентай, short қысқа), туынды (cultural мәдениетті, hopeless үмітсіз, doubtful күдікті) жəне күрделі болады (dark-blue қара көк,red- hot қыздырылған).

Ағылшын тілінде сын есімдер жақ түрінде, көпше түрінде, септеу түрінде өзгермейді.

Мысалы: a young man жас жігіт, a young woman жас əйел, young people жас адамдар, with a young man жас жігітпен.

Шырайлар (Degrees of Comparison)

Ағылшын тілінде сын есімдердің үш шырайы бар: жай шырай (The Positive Degree), салыстырмалы шырай (The Comparative Degree) жəне күшейтпелі шырай (The Superlative Degree).

Сын есімдер жай шырайда заттың сапасын ешбір сөзбен салыстырмай көрсетеді : Long –ұзын( жай шырай)

Longer -ұзындау (салыстырмалы шырай) The longest- ең ұзын күшейтпелі шырай)

Бір буыннан тұратын сын есімдер cалыстырма шырайды сын есімнің жай шырай формасына er [ə], күшейтпелі шырайдs est [ist] жалғау арқылы жасайды. Сын есімнің алдында күшейтпелі шырайда the деген артикль қолданылады.

Мысалы: Cold-colder-the coldest

Large-large-the largest Hot-hotter-the hottest

Екі жəне көп буынды сын есімдердің салыстырмалы шырайы more, күшейтпелі шырайы most сөздері арқылы жасалады. Бұл сөздер (more жəне most) сын есімнің алдында тұрады.

Мысалы: Active-more active-the most active Difficult-more difficult-the most difficult

Ағылшын тілінде кейбір сын есімнің шырайлары ережеге бағынбай жасалады.

Мысалы: good-better-the best

Жақсы-жақсырақ-ең жақсы Bad-worse-the worst

Жаман-жаманырақ-ең жаман Little-less-the least.

Аз-азырақ-ең аз

Many, much-more-the most Көп-көбірек-ең көп

Far-farther, further-the farthest, the furthest Алыс, қашығырақ, тым қашық, ең қашық

Салыстырмалы шырайда сын есімдерден кейін than деген шылау қолданылады.

Мысалы: Moscow is larger than Leningrad. Мəскеу Ленинградтан үлкендеу.

Сөйлемде күшейтпелі шырайдағы сын есімдерден кейін зат есім демеулікпен жиі кездеседі.

Мысалы:The Volga is the longest river in Europe.

Волга Европадағы ең ұзын өзен.

Сан есім (The Numeral)

Сан есімдер есептік жəне реттік сан есімге бөлінеді: есептік сан есім қанша? (how many?) деген сұраққа жауап береді (бір, екі, үш), реттік сан есім қай? (which?) қайсысы? нешінші? деген сұраққа жауап береді (the first бірінші, the second екінші, the third үшінші).

Өзінің құрылысы бойынша сан есімдер жай (one бір, two екі) туынды (sixteen он алты, fifty елу) жəне құрама болып бөлінеді (two hundred екі жүз, forty five қырық бес).

Есептік сан есімдер (Cardinal Numerals)

1-12 13-19 20-90

1. one 13-thirteen 20-twenty

2. two 14-fourteen 21-twenty-one

3. three 15-fifteen 30-thirty

4. four 16-sixteen 40-forty

5. five 17-seventeen 50-fifty

6. six 18-eighteen 60-sixty

7. seven 19-nineteen 70-seventy

8. eight 80-eighty

9. nine 90-ninety

10. ten

11. eleven 12-twelve

Есептік сан есімде 20-дан 90-ға дейін ty деген жұрнақ қосылады.

21- twenty -one, 22- twenty - two деген есептік сан есімдер дефис арқылы жазылады.

100- a (one) hundred, 200 – two hundred. Hundred, thousand, million деген сан есімдердің алдында белгісіз (а) артикль немесе one деген сан есім қойлады.

Реттік сан есім (Ordinal numerals)

Реттік сан есімде (1, 2, 3 қоспағанда) th жұрнағы қосылады. Мысалы: 1 – 12

1^st -the first - бірінші 2^nd-the second - екінші 3^rd-the third - үшінші 4^th-the fourth - төртінші 5^th-the fifth - бесінші 6^th-the sixth- алтыншы 7^th-the seventh-жетінші 8^th-the eighth-сегізінші

9^th-the ninth-тоғызыншы 10^th-the tenth-оныншы

11^th-the eleventh-он бірінші 12^th-the twelfth-он екінші

20 – 90

20. - the twentieth

21. - the twenty-first

22^nd- the twenty-second

30^th- the thirtieth

40^th- the fortieth

50^th- the fiftieth

60^th- the sixtieth

70^th- the seventieth

80^th- the eightieth

90^th- the ninetieth

Ондықтырды білдіретін сан есімдерге -th жұрнағы қосылғанда ең соңғы əріп -у - ie əріптеріне өзгереді.

100^th-the hundredth

101^st-the hundred and first 200^th- the two hundredth

Хронологиялық оқиға уақыты.

Ағылшын тілінде жылдар eceптік сан есіммен көрсетіледі. 1900-nineteen hundred

1904- nineteen four

1945- nineteen forty-five

1961- nineteen sixty-one

Уақыттар ағылшын тілінде реттік сан есіммен көрсетіледі.

15^th May, 1960-the fifteenth of May, nineteen sixty. May 15, 1960 May of fifteen, nineteen sixty.

Есімдік (The Pronoun)

Есімдік деп зат есімнің немесе сын есімнің орына қолданылатын сөз табын айтады.

Мысалы: Pushkin is the greatest Russian poet. He was born in 1799.

Пушкин ең ұлы орыс ақыны. Ол 1799 жылы туған.

(Пушкин деген зат есімнің орына, he деген есімдік қойылады).

The day was warm. Such days are rare in October.

Күн жылы болды. Қазан айында мұндай күндер сирек

Есімдіктер зат есімнің алдында тұрады. Мысалы: I see them every day.

Мен оларды күнде көремін. Where is my fountain-pen?

Менің қаламым қайда?

Есімдіктер өз алдына қолданылады. Мысалы: He is a doctor Ол дəрігер.

Helen saw him yesterday. Лена оны кеше көрді.

The pencil is mine Қарандаш менікі.

Көптеген есімдіктер кей жағдайларда зат есімнің алдында қолданылады, кейде есімдіктер өз алдына қолданылады.

Мысалы: Peter read all the stories in this book.

Петр бұл кітаптан барлық əңгімені оқып шықты

All were ready for the trip.

Барлығы жол сапарға дайын болды.

Есімдіктерді мағынасына қарай топтастыру жəне олардың

қолданылуы.

Есімдіктер өз мағынасы бойынша келесі топтарға бөлінеді:

1. жіктеу есімдіктері, 2) тəуелдеу есімдіктері, 3) өздік есімдіктері,

4. сілтеу есімдіктері, 5) ортақ есімдіктері, 6) сұрау есімдіктері, 7) қатыстық есімдіктері, 8) белгісіз есімдіктері.

3. Жіктеу есімдіктері (Personal Pronouns)

Жақ	Атау септік	Объектік септік
Жекеше түрі
1ж	I - мен	Me - мені, маған
2ж	You - сіз	You - сізге, сізді
3ж	He she it - ол	Him, her - оны, оған
Көпше түрі
1ж	We - біз	Us - бізге, біздерді
2ж	You - сіздер	You - сіздерге, сіздерді
3ж	They - олар	Them - оларға, оларды

I деген есімдік əрқашан бас əріппен жазылады. Мысалы: My brother and I took part in this work.

Менің ағам жəне мен бұл жұмысқа қатыстық.

Нe есімдігі еркек жынысын көрсетеді, she есімдігі əйел жынысын көрсетеді.

Мысалы: Peter is a doctor. He works at a hospital.

Петер – дəрігер. Ол ауруханада жұмыс істейді. Where is Helen? She is at home.

Лена қайда? Ол үйде

It есімдігі жансыз затты көрсетеді. Мысалы: The pencil is black. It is black

Қарандаш қара түсті. Ол қара. The window is open. It is open. Терезе ашық. Ол ашық.

It есімдігі жан-жануар туралы айтқанда қолданылады. Мысалы: The cat is under the table. It is under the table.

Мысық үстелдің астында. Ол үстелдің астында.

They (олар) есімдігі жанды жəне жансыз зат есімдердің орнына қолданылады.

Мысалы: The children are in the corridor. They are in the corridor.

Балалар коридорда. Олар коридорда.

Жіктеу есімдіктері объектік септікте кімге? кімді? неге? нені? деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: I saw him yesterday. Мен оны кеше көрдім.

He showed them his library. Ол кітапханасын оларға көрсетті.

Есімдіктер объектік септікте əртүрлі демеуліктермен қолданылады. Мысалы: This letter is for you. Бұл хат сізге.

They told me about it. Олар маған бұл туралы айтты.

Тəуелдеу есімдіктері. Possessive pronouns.

Тəуелдеу есімдіктері кімнің? кімдікі? деген сұрақтарға жауап береді . Тəуелдеу есімдіктерінің екі тұлғасы бар: бірінші түрі зат есімнің алдында қолданылады, екіншісі өз алдына қолданылады.

Зат есімнің алдынан қолданылатын тəуелдеу есімдіктер.

Жақ	Жекеше түрі	Көпше түрі
1ж	my-менің	Our-біздің
2ж	Your -сіздің	Your -сіздердің
3ж	His-оның Her-оның Its-оның	Their-олардың

Тəуелдеу есімдіктері бұл тұлғада зат есімді анықтап,зат есім артикльсіз колданылады.

Мысалы: His watch is on the table.Оның сағаты столдың үстінде. Where is my new dictionary? Менің жаңа сөздігім

қайда?

Зат есімдерсіз колданылатын тəуелдеу есімдіктері.

Жақ	Жекеше түрі	Көпше түрі
1ж	mine-менікі	Ours-біздікі
2ж	yours-сіздікі	yours-сіздердікі
3ж	his-оныкі hers-оныкі its-оныкі	theirs-олардікі

Мысалы: This is not my pencil. Mine is blue.

Бұл менің қарандашым емес, менікі көк.

Өздік есімдіктер. Reflexive pronouns.

Өздік есімдіктер жекеше түрдегі есімдіктерге -self жəне көпше түрдегі есімдіктерге -selves жалғау арқылы жасалады.

Жақ	Жекеше түрі	Көпше түрі
1ж	Myself- өзімді	Ourselves- өзімізді
2ж	Yourself- өзіңді	yourselves- өздеріңізді
3ж	himself- өзін herself- өзін itself- өзін	themselves-өздерін

Өздік есімдіктер ағылшын тілінде сөйлемде етістіктен кейін тұрады. Мысалы: Не defended himself bravely. Ол өзін батыл қорғады.

Reciprocal pronouns. Ортақ есімдіктер

Ортақ есімдіктерге each, other, one, another деген есімдіктері жатады.

Мысалы: They have known each other for two years.

Олар бір-бірін екі жыл біледі. They looked at one another.

Олар бір-біріне қарады

Demonstrative pronouns. Сілтеу есімдіктер.

Сілтеу есімдіктерге this (these) that (those) жəне it, such, same деген есімдіктер жатады.

This (these), that (those).

Сілтеу есімдіктерге жекеше түрінде this , that есімдіктері жатады көпше түрінде - these, those. Егер заттар сөйлеушінге жақын жерде орналасса, онда this, these есімдіктері қолданылады жəне сөйлемде олар зат есімнің алдында тұрады. That, those есімдіктері заттар сөйлеушіден алыстау тұрса қолданылады.

Мысалы: Тhis young man is my brother. Бұл жас жігіт менің ағам Do yon know that man? Ана бір адамды білесіз бе?

These cigarettes are very good. Бұл темекі өте жақсы. I like those flowers. Маған ана гүлдер ұнайды.

It.

Сілтеу есімдігі it бұл деп аударылады. Мысалы: What is this? It is a dictionary.

Бұл не? Бұл сөздік.

What are these? They are dictionaries. Бұл нелер? Бұл сөздіктер.

Such, same.

Such есімдігі сөйлемде осындай, мұндай, сондай деген мағынада зат есім алдында тұрады.

Мысалы: Тhese are such interesting books! Бұл сондай қызықты кітаптар!

Same есімдікгі сол, ол, сонау, анау, ана бір, дәл сол деп аударылады жəне сөйлемде “same” деген есімдігі алдында “the” белгілі артиклі қолданылады.

Мысалы: Нe read the same story twice.

Ол сол əңгімені екі рет оқыды

Interrogative pronouns. Сұрау есімдіктер.

Сұрау есімдіктерге who (whom) whose, what, which есімдіктері жатады. Who есімдігі кім? деп аударлады.

Мысалы: Who is standing there? Ана жерде тұрған кім?

Who knows her address? Кім оның адресін біледі?

Whom есімдігі кімді деп аударылады.

Мысалы: Who (whom) did you see there? Сіз онда кімді көрдіңіз?

Whom есімдігі сөйлемде əртүрлі демеуліктермен қолданылады.

Мысалы: From whom did you receive the letter?

Сіз хатты кімнен алдыңыз?

To whom есімдігі кімге? деп аударлады жəне by whom? кіммен, кім

деп аударылады.

Мысалы: To whom did you give your dictionary?

Сіз кімге өз сөздігіңізді бердіңіз? By whom is this letter signed?

Бұл хатқа кім қол қойды?

Whose.

Whose есімдігі кімнің, кімдікі деп аударылады. Ағылшын тілінде whose есімдігі сөйлемде зат есім анықтауышы болып артикльсіз қолданылады.

Мысалы: Whose dictionary did you take? Сіз кімнің сөздігін алдыңыз?

Whose fountain-pen is this? Бұл кімнің қаламы?

What.

Ағылшын тілінде what есімдігі не, немене деп аударлады. Мысалы: What is lying on the table? Үстелдің үстінде нe жатыр?Ағылшын тілінде what есімдігі сөйлемде əртүрлі демеуліктермен қолданылады.

Мысалы: About what did you speak to hin?

Сіз не туралы онымен сөйлестіңіз.

Кейде what есімдігі ағылшын тілінде қандай? жəне кім? деп аударлады.

Мысалы: What is the population of Odessa?

Одесcада халықының саны қандай? What is that man?

Ана адам кім?

Ағылшын тілінде what есімдігі қандай? деп аударлады жəне сөйлемде зат есімнің алдында тұрады.

Мысалы: What question did he ask?

Ол қандай сұрақ қойды?

Which.

Ағылшын тілінде which есімдігі қай? қайсысы? кім? қандай? не? деп аударылады.

Мысалы: Which story in this book is the most interesting?

Бұл кітапта қай əңгіме ең қызықты? Which of you speaks German?

Сіздердің қайсыңыз немісше сөйлейсіз? Which do you prefer - tea or coffee?

Сіз не ұнатасыз - шəй ме əлде кофе ме?

Relative pronouns. Қатыстық есімдіктер.

Ағылшын тілінде who, whose, which сұрау есімдіктері сөйлемде сұрақ үшін пайдаланылмай, сөйлемдерді байланыстыру үшін қолданылса, бұл есімдіктер қатыстық есімдіктер деп атайды.

Мысалы: Who has written this letter is unknown.

Бұл хатты кім жазғаны белгісіз.

I do not know which story is the most interesting in this book. Бұл кітапта қай əңгіменің ең қызықты екенін мен білмеймін.

Who (whom).

Ағылшын тілінде адам туралы айтылғанда who (whom) қай, қайсысы есімдіктері қолданылады.

Мысалы: This is the man who wanted to speak to you.

Бұл сізбен сөйлескісі келген адам.

Which.

Ағылшын тілінде жансыз зат туралы немесе жануар туралы айтылғанда which есімдігі қолданылады.

Мысалы: He showed me the letter which he had received from his brother Ағасынан алған хатты, ол маған көрсетті

He showed me the skin of the wolf which he had killed. Ол маған өзі өлтірген қасқырдың терісін көрсетті.

Whose.

Ағылшын тілінде whose есімдігі жанды зат есімдерге қатысты қолданылады жəне сөйлемде зат есімнің алдында тұрады.

Мысалы: That is the girl whose brother came to see us the other day.

Мынау жуықта бізге келген қыздын ағасы.

That.

Ағылшын тілінде that есімдігі сөйлемде жанды жəне жансыз заттармен қолданылады жəне сөйлемде that есімдігінің орнына whose, whom есімдіктерін қолдануға болады.

Мысалы: Take the book that is lying on the table. (Which) Үстелдің үстінде жатырған кітапты ал.

Whom, which есімдіктері сөйлемде демеуліктермен қолданылады.

Мысалы: He is the student to whom I gave my dictionary.

Ол мен сөздігімді берген студент.

Indefinite pronouns. Белгісіз есімдіктер.

Ағылшын тілінде белгісіз есімдіктерге some, any, no, much, little, few, all, both, each, other, one есімдіктері жатады.

Some, any.

Ағылшын тілінде some есімдігі болымды сөйлемдерде қолданылады, any есімдігі сұраулы жəне болымсыз сөйлемдерде қолданылады.

1. Сөйлемдерде some, any есімдіктері көпше түрдегі зат есімнің алдында тұрады жəне ол бірнеше, ешқандай, қандай болмасын, қандай болсада, деп аударылады.

Мысалы: He asked me some questions.

Ол маған бірнеше сұрақ қойды.

He did not make any mistakes in his dictation. Ол диктанта ешқандай қате жіберген жоқ.

2. Some, any есімдіктері сөйлемде саналмайтын зат есімнің алдында қолданылады жəне олар біразы, аздап, азғана, қанша болса да деп аударылады.

Мысалы: Bring me some milk, please. Маған аздап сүт алып келіңізші. Is there any butter on the table?

Үстелдің үстінде май бар ма?

Some есімдігі кейбір деген мағынада көпше түрдегі зат есімнің алдында қолданылады.

Мысалы: Some trees remain green all the year round.

Кейбір ағаштар жыл бойы жасыл болады.

Some есімдігі сөйлемде сан есімнің алдында тұрады жəне шамамен деп аударлады.

Мысалы: There were some fifty people there.

Онда шамамен 50 адам болды.

Ағылшын тілінде any есімдігі жекеше түрдегі саналатын жəне саналмайтын зат есімнің алдында тұрады. Аny кез-келген деп аударылады.

Мысалы: You may come here at any time.

Сенің осында кез-келген уақытта келуіңе болады.

Some жəне any есімдіктерінен туындаған есімдіктер.

Some, any есімдіктері -one, -thing жəне -body сөздерімен байланысып белгісіз есімдіктерді құрайды: someone, somebody біреу әлдекім, anybody, anyone кім де болса, something бірдеме, бір нәрсе, anything не де болса.

1. some, any есімдіктері сияқты someone, somebody жəне something есімдіктері болымды сөйлемдерде қолданылады, anyone, anybody жəне anything есімдіктері сұраулы жəне болымсыз сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: Give me something to read.

Маған бірдеме оқуға берші.

Did you see anybody (anyone) there? Сіз ол жерден біреуді көрдіңіз бе?

2. Any есімдігі сияқты anyone, anybody, anything есімдіктері сөйлемдерде әркім, әр нәрсе деген мағынада болымды, болымсыз жəне сұраулы сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: Anyone can do that. Мұны əркім істей алады.

You may play anything you like.

Сізге өзіңіз қалаған нəрсені ойнауыңызға болады.

No.

No есімдігі сөйлемде жекеше жəне көпше түрдегі зат есімнің алдында тұрады. No есімдігі not … а жəне not … any сияқты аударылады.

Мысалы: I have no ticket. (I haven’ t a ticket) Менде билет жоқ.

I found no mistakes in your diс tat ion.

(I did not find any mistakes in your dictation)

Мен сіздің диктантыңыздан ешқандай қате таба алмадым.

Ағылшын тілінде not жекеше түрдегі саналатын зат есімнің алдында қолданылады. Not any көпше түрдегі саналатын зат есімнің жəне саналмайтын зат есімнің алдында қолданылады.

No есімдігінен туындаған есімдіктер.

No есімдікті body, one жəне thing сөздерімен байланысып болымсыз есімдіктерді құрайды . Nobody, no one (ешкім) nothing (ешбір зат, ештеңе).

Мысалы: We saw nobody there. We didn’t see anybody there.

Біз сонда ешкімді көрген жоқпыз.

Many, much.

Many мен much есімдіктері көп деген мағынада қолданылады. Many есімдігі ағылшын тілінде саналатын зат есімнің алдында тұрады, much есімдігі саналмайтын зат есімдердің алдында тұрады.

Мысалы: Has he many friends in Moscow?

Оның Мəскеуде көп досы бар ма?

Do you spend much time on your homework?

Сіз үй тапсырмаңызға көп уақытыңызды жібересіз бе?

Ағылшын тілінде much, many есімдіктері негізінен сұраулы жəне болымсыз сөйлемдерде пайдаланылады. Егер есімдіктер алдында very, too, so, as, how сөздері тұрған жағдайда much, many есімдіктері болымды сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: He has very many friends in Moscow.

Оның Мəскеуде өте көп достары бар.

Few, little.

Ағылшын тілінде few, little есімдіктері аз деп аударылады.

Few есімдігі саналатын зат есімдермен қолданылады. Little есімдігі саналмайтын зат есімдермен қолданылады.Егер есімдіктер алдында verу, too, so, as, how сөздері тұрса few, little есімдіктері болымды сөйлемдерде қолданылады,.

Мысалы: There were very few people there.

Онда өте аз адам болды. I have so little time.

Менің уақытым сондай аз.

Few жəне little есімдіктерімен “а” артиклін қолдануға болады:а few, а little аздап, бірнеше

Мысалы: Please give me а little water.

Маған аздап су беріңізші.

All.

Ағылшын тілінде all есімдігі бүкіл, жалпы, барлық, бәрі деген мағынада көпше түрдегі саналатын зат есімдермен қолданылады.All есімдігі бәрі, барлығы, бар, бүкіл деп аударылады жəне саналмайтын зат есімдермен қолданылады.

Мысалы: Нe spends all his free time in the reading-room. Ол бүкіл бос уақытын оқу залында өткізеді.

Both.

Ағылшын тілінде both есімдігі екеу, екі деп аударылады. Зат есімдер сөйлемде the артиклімен жəне артикльсіз қолданылады. The артиклі сөйлемде “both” есімдігінен кейін тұрады.

Мысалы: Both (the) brothers live in Moscow.

Екі ағайын Мəскеуде тұрады. Both my daughters are married. Менің екі қызым тұрмыста.

Each and every.

Ағылшын тілінде each есімдігі әрбір, әркім, әрқайсысы деп аударылады. “Each” есімдігі жекеше түрдегі саналатын зат есімнің алдында тұрады.

Мысалы: Each student in our group has an English-Russian dictionary.

Біздің топтың əрбір студентінде ағылшын-орыс сөздігі бар.

Ағылшын тілінде every есімдігі әрбір, әркім деп аударлады. “Еvery”

сөйлемде жекеше түрдегі саналатын зат есімдердің алдында тұрады.

Мысалы: I see him every day. Мен оны күнде көремін.

“Every” есімдігінен туындаған есімдіктер.

Every есімдігі body, thing, one сөздерімен тіркесіп everybody, everything, everyone есімдіктері құрылады. Everybody, everyone әрбір, әрқайсысы, әркім, бүкіл, бәрі деп аударлады. everything бәрі, барлығы, бүкіл деп аударлады.

Мысалы: Everybody (everyone) is here.

Бəрі де осында. Everything is ready. Барлығы дайын.

Other.

Ағылшын тілінде “other” есімдігі басқа, басқалар деп аударылады. Сөйлемде “other” есімдігі жекеше жəне көпше түріндегі зат есімнің алдында тұрады.

Мысалы: Where are the other books that I gave you?

Мен сізге берген басқа кітаптар қайда?

One.

Сөйлемде “one” есімдігі бастауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Оne should be careful when crossing the street.Көшеден өткенде сақ болу керек.

Сөйлемде “one” есімдігі жиі must should, ought, can, may

етістіктерімен қолданылады.

Мысалы: One must observe… Сақтау керек...

One can find… Табуға болады...

Active voice. Негізгі етіс.

The verb. Етістік.

Етістік іс-əрекетті, жай күйді көрсететін сөз табы.

Мысалы: My brother works at a factory.

Менің ағам фабрикада жұмыс істейді. He slept for six hours.

Ол 6 сағат ұйықтады.

Етістіктің негізгі формалары.

Ағылшын тілінде етістіктің үш негізгі нысаны бар: бірінші етістіктің алғашқы өзгермеген нысаны (The Infinitive), екінші нысан өткен шақ формасы (Past Indefinite), үшінші нысан өткен шақ есімшесі (Past Particіple)

Дұрыс етістіктер жəне бұрыс етістіктер.

Ағылшын тілінде етістіктер екі топқа бөлінеді: дұрыс етістіктер жəне бұрыс етістіктер.

Дұрыс етістіктердің Past Indefinite жəне Past Particіple формалары - ed жалғауы арқылы жасалады.

Infinitive To open To work

Past Indefinite Opened Worked

Past Particіple Opened Worked

Бұрыс етістіктердің Past Indefinite жəне Past Particіple формалары ерекше жолмен жасалады жəне олар бұрыс етістіктер кестесінде беріледі.

Infinitive

To go To write

Past Indefinite

Went Wrote

Past Particіple

Gone Written

“To be” етістігінің Present, Past жəне Future Indefinite шақтарында жіктелуі.

“To be” етістігі бар, болу деген мағынада бастауыш пен баяндауышты жалғастырушы етістік ретінде қолданылады. “To be” етістігінің осы шақта 3 формасы (жекше түрдің 1 жағында - am, 3 жағында

- is, көпше түрде - are), өткен шақта 2 формасы (жекеше түрде - was, көпше түрде - were) келер шақта 2 формасы (1 жақта - shall be, 2 жəне 3 жақтарда - will be) бар.

“To be” етістігінің Present Indefinite шағында жіктелуі.

Болымды нысаны	Сұраулы нысаны	Болымсыз нысаны
Жекеше түр
I am [æm] You are [α:] He She is [iz] It	Am I? Are you? he? Is she? it?	I am not You are not He She is not It
Көпше түр
We You are [α:] They	we? Are you? they?	We You are not They

Қысқартылған формалары: I’m, you’re, he’s, she’s, it’s, aren’t, isn’t.

“To be” етістігінің Past Indefinite шағында жіктелуі.

Болымды нысаны	Сұраулы нысаны	Болымсыз нысаны
Жекеше түр
I was [woz, wəz] You were [wə:, wə] He She was [woz, wəz] It	Was I? Were you? he? Was she? it?	I was not You were not He She was not It
Көпше түр
We You were [wə:, wə] They	we? Were you? they?	We You were not They

Қысқартылған формалары: wasn’t [woznt], weren’t [wə:nt]

“To be” етістігінің Future Indefinite шағында жіктелуі.

Болымды нысаны	Сұраулы нысаны	Болымсыз нысаны
Жекеше түр
I shall be [∫əl bi] You will be [wil bi] He She will be [wil bi] It	Shall I be? Will you be? he be? Will she be? it be?	I shall not be You will not be He She will not be It
Көпше түр
We shall be [∫əl bi] You will be [wil bi] They will be [wil bi]	Shall we be? Will you be? Will they be?	We shall not be You will not be They will not be

Қысқартылған формалары: I’ll [ail], you’ll [ju:l], he’ll [hi:l], she’ll [∫i:l], it’ll [itl], we’ll [wi:l], they’ll [ðeil], shan’t [∫α:nt], won’t [wount].

Construction Тhere is / there are Тhere is / there are құрылымы

Тhere is / there are құрылымы белгілі бір жерде бір заттың бар немесе жоқ екенін көрсету үшін қолданылады:

There is a book on the table. Үстелде кітап жатыр. There are pens on the desk. Партада қаламдар бар

Тhere is / there are құрылымынан кейін саналатын зат есімдер жекеше түрде белгісіз артикльмен, көпше түрде артикльсіз қолданылады:

There is a table in the room. Бөлмеде үстел бар.

There are chairs in the room. Бөлмеде орындықтар бар.

Болымсыз сөйлемді жасау үшін not болымсыздығы to be етістігінен кейін қолданылады:

There is not a book on the desk. Үстелдің үстінде кітаптар жоқ. There are not pens on the table. Үстелдің үстінде қаламдар жоқ.

Сұраулы сөйлемдерде to be етістігі there алдына қойылады: Is there a child in the room? Бөлмеде сəби бар ма?

Are thre children in the room? Бөлмеде балалар бар ма?

Қысқа болымды жауап уеs сөзінен жəне there is немесе there are

құрылымынан тұрады:

Is there a child in the room? – Бөлмеде сəби бар ма? - Бар. Yes, there is.

Are thre children in the room? – Бөлмеде балалар бар ма? – Бар. Yes, there are.

Қысқа болымсыз жауап no сөзінен, there is немесе there are

құрылымынан жəне not болымсыздығынан тұрады:

Is there a pen on the desk? – Партаның үстінде қалам бар ма? – No, there is not. Жоқ.

Are there books on the table? – Үстелдің үстінде кітаптар бар ма?

–

No, there are not. Жоқ.

Өткен шақта бастауыш жекеше түрде тұрса there was, көпше түрде

тұрса there were қолданылады.

There was a pen here, Бұл жерде қалам жатты, бірақ but I don’t see it. мен оны көрмей тұрмын.

There were books here. Бұл жерде кітаптар жатты. Have you got them? Сен оларды алдың ба?

There is (there are) құрылымының келер шағы will көмекші етістігі арқылы жасалады.

There will be a new school Бұл жерде келесі жылы жаңа here next year. мектеп болады.

Finite forms of the verb Indefinіte Tenses. Indefinіte тобы.

Бұл топқа: Present Indefinite tense (Жай осы шақ), Past Indefinite tense (жай өткен шақ), Future Indefinite tense (жай келер шақ) жатады.

Жай шақтардың жасалуы.Болымды түрі.

1. Present Indefinite

Жай (ауыспалы) осы шақ жекеше түрдің 3-ші жағынан басқа жақтарда етістіктің бастапқы формасымен (to бөлшегінсіз) сəйкес келеді, ал жекеше түрдің 3-ші жағында –s жалғауы жалғанады.

Мысалы: to write-I write, he (she, it) writes, we write, you write, they write.

Егер етістіктер –ss,-ch,-sh,-x əріптеріне аяқталса үшінші жақта жекеше түрде -es жалғауы жалғанады, жəне ол [iz] деп оқылады.

Мысалы: I pass - he passes, I dress - he dresses, I wash - she washes. Етістіктер “у” əрпіне аяқталса, үшінші жақта жекеше түрінде “у”

əрпі “i” əрпіне өзгереді жəне -es жалғанады.

Мысалы: I study - he studies. I copy - she copies.

2. Past Indefinite

Жай өткен шақты дұрыс етістіктер барлық жақта етістіктің бастапқы формасына –ed жалғау арқылы жасайды. Ал бұрыс етістіктер əртүрлі жолмен жасайды (бұрыс етістіктер кестесі).

Мысалы: To work-I worked

To write-I wrote

3. Future Indefinite

Жай келер шақ көмекші етістіктер shall (І жақ жекеше жəне көпше түрде) немесе will (2,3 жақтарда) жəне етістіктің алғашқы нысаны (Infinitive) (to бөлшегінсіз) арқылы құрылады.

Мысалы: I shall write. We shall write

She (he) will write. Тhey (you) will write.

Сұраулы түрі.

1. Жай осы шақ сұраулы түрі do көмекші етістігі арқылы құрылады (do етістігі барлық жақтарда қолданылады, бірақ үшінші жақ жекеше түрінде does көмекші етістігі қолданылады) жəне көмекші етістік do, does сұраулы сөйлемде бастауыштың алдында тұрады.

Мысалы: Do I write? Does he write? Do we write?

2. Жай өткен шақ сұраулы түрі did көмекші етістігі арқылы құралады жəне did көмекші етістігі сұраулы сөйлемде бастауыштың алдында тұрады.

Мысалы: Did I work? Did he work? Did they work?

3. Жай келер шақтың сұраулы түрі shall, will көмекші етістіктерін бастауыштың алдына қою арқылы жасалады.

Мысалы: Shall I write? Will he work? Shall we write?

Болымсыз түрі.

4. Жай осы шақтың болымсыз түрі do, does көмекші етістіктері жəне not болымсыз бөлшегі арқылы жасалады.

Мысалы: I dо not write. He does not write.

We do not write.

5. Жай өткен шақтың болымсыз түрі to do көмекші етістігінің өткен шақтағы формасы (did) жəне not болымсыз бөлшегі арқылы жасалады.

Мысалы: I did not write. He did not write.

We did not write

6. Жай келер шақтың болымсыз түрі not арқылы құрлады жəне ол

shall, will көмекші етістіктерінен кейін тұрады. Мысалы: I shall not write. He will not write.

We shall not write.

Present Indefinite	Past Indefinite	Future Indefinite
I write letter to my father every week. Мен əкеме апта сайын хат жазамын.	I wrote a letter to my father yesterday Мен кеше əкеме хат жаздым.	I shall write a letter to my father tomorrow. Мен ертең əкеме хат жазамын.

Continuous Tenses.

Созылмалы шақтар тобы.

Бұл топ : Present Continuous Tense (созылмалы осы шақ) Past Continuous Tense (созылмалы өткен шақ), Future Continuous Tense (созылмалы келер шақ) тұрады.

Созылмалы шақтардың жасалуы.

Болымды түрі.

1. Созылмалы осы шақ осы шақтағы to be көмекші етістігі – am, is, are жəне негізгі етістікке – ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I am writing. He, she, it-is writing.

They, you, we-are writing.

2. Созылмалы өткен шақ өткен шақтағы to be көмекші етістігі – was, were жəне негізгі етістікке – ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I was writing. She, he, was writing They, you, we were writing.

3. Созылмалы келер шақ келер шақтағы to be көмекші етістігі shall be, will be жəне негізгі етістікке – ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I shall be writing. He, she, will be writing.

We shall be writing. They, you, will be writing.

Сұраулы түрі.

Сұраулы түрінде көмекші етістіктер am (is, are) was (were) shall (will) сөйлемде бастауыштың алдында тұрады.

Мысалы: Present Continuous Tense: Am I writing?

Past Continuous Tense: Was I writing? Future Continuous Tense: Shall I be writing?

Болымсыз турі.

Болымсыз түрінде көмекші етістіктерден кейін not болымсыз бөлшегі қойылады.

Мысалы: Present Continuous Tense: I am not writing?

Past Continuous Tense: I was not writing? Future Continuous Tense: I shall not be writing?

Present Continuous	Past Continuous	Future Continuous
I am reading a newspaper	I was reading a newspaper when he came	I shall be reading a newspaper when he comes.
Мен газет оқып отырмын	Ол келгенде мен газет оқып отырдым	Ол келгенде мен газет оқып отырамын

Perfect Tenses.

Аяқталған шақтар тобы.

Бұл топ: Present Perfect Tense (аяқталған осы шақ) Past Perfect Tense (аяқталған өткен шақ), Future Perfect Tense (аяқталған келер шақ) тұрады.

Аяқталған шақтардың құрылуы.

Болымды түрі.

1. Аяқталған осы шақ осы шақтағы to have көмекші етістігі (have, has) жəне негізгі етістіктің өткен шақтағы есімше формасы арқылы жасалады.

Мысалы: I have written. She (he, it) has written.

We (you, they) have written.

2. Аяқталған өткен шақ өткен шақтағы to have көмекші етістігі had

жəне негізгі етістіктің өткен шақтағы есімше формасы арқылы жасалады.

Мысалы: I had written. He (she, it) had written.

We (they, you) had written.

3. Аяқталған келер шақ келер шақтағы to have етістігі –shall have, will have жəне негізгі етістіктің өткен шақтағы есімше формасы арқылы жасалады.

Мысалы: I (we) shall have written. He (she, it) will have written.

They (you) will have written.

Сұраулы түрі.

Сұраулы түрінде көмекші етістіктер бастауыштың алдында тұрады. Мысалы: Present Perfect Tense: Have I written?

Past Perfect Tense: Had I written?

Future Perfect Tense: Shall I have written?

Болымсыз түрі.

Болымсыз түрінде not болымсыз бөлшегі сөйлемде көмекші етістіктерден кейін қойылады.

Мысалы: Present Perfect Tense: I have not written?

Past Perfect Tense: He had not written? Future Perfect Tense: I shall not have written?

Present Perfect	Past Perfect	Future Perfect
I have written the letter, you may post it.	I had written the letter by five o clock.	I shall have written the letter by five o clock.
Мен хат жазып болдым, жеберуіңізге болады.	Мен хатты сағат беске таман жазып болдым.	Мен хатты сағат беске таман жазып боламын.

Perfect Continuous Tenses.

Аяқталған созылмалы шақтар тобы.

Бұл топ: Present Perfect Continuous Tense (Аяқталған созылмалы осы шақ) Past Perfect Continuous Tense (Аяқталған созылмалы өткен шақ), Future Perfect Continuous Tense (Аяқталған созылмалы келер шақ) тардан тұрады.

Болымды түрі.

1. Present Perfect Continuous Tense Аяқталған созылмалы осы шақ. Аяқталған созылмалы осы шақ аяқталған осы шақтағы (Present

Perfect) to be көмекші етістігі (have been, has been) жəне негізгі етістікке -

ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I have been writing. He (he, it) has been writing.

They (we, you) have been writing.

2. Past Perfect Continuous Tense Аяқталған созылмалы өткен шақ Аяқталған созылмалы өткен шақ аяқталған өткен шақтағы (Past

Perfect) to be етістігі (had been) жəне негізгі етістікке -ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I had been writing. He, she, t had been writing.

They, you, we, had been writing.

3. Future Perfect Continuous Tense Аяқталған созылмалы келер шақ

Аяқталған нақ келер шақ аяқталған келер шақтағы (Future Perfect) to be етістігі (will have been, shall have been) жəне негізгі етістікке -ing жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: I shall have been writing. He (she, it) will have been writing.

They (you) will have been writing. We shall have been writing.

Сұраулы түрі.

Сұраулы түрінде бірінші көмекші етістіктер бастауыштың алдында тұрады.

Мысалы: Present Perfect Continuous: Have I been working?

Has he been working?

Past Perfect Continuous Tense: Had we been working?

Future Perfect Continuous Tense: Shall I have been working?

Will he have been working?

Болымсыз түрі

Болымсыз түрі not болымсыз бөлшегі арқылы құрылады жəне not сөйлемде бірінші көмекші етістіктен кейін тұрады.

Мысалы: Present Perfect Continuous: I have not been working?

He has not been working?

Past Perfect Continuous Tense: I had not been working?

Future Perfect Continuous Tense: I shall not have been

Present Continuous	Perfect	Past Continuous	Perfect	Future Continuous	Perfect
I have been working for two hours		I had been working for two hours, when they came back.		I shall have been working for two hours, when they cоme back.
Мен екі сағат бойы жұмыс істеп отырмын.		Олар қайтып келгенде мен екі сағат бойы жұмыс істеп отырдым.		Олар қайтып келгенде мен екі сағат бойы жұмыс істеп отырамын.

The Passive Voice. Ырықсыз етіс.

Ырықсыз етіс шақтары. Ырықсыз етістің құрылуы.

Ырықсыз етістің шақтары үш топқа бөлінеді:

1.Indefinite Tense. (Жай шақ)

Бұл топ Present Indefinite Tense, Past Indefinite Tense, Future Indefinite Tense тұрады. Олар көмекші етістіктер: am (is, are) was (were) shall (will) be жəне негізгі етістіктің үшінші формасы (Past Participle) арқылы құрылады.

Present Indefinite	Past Indefinite	Future Indefinite
I am invited	I was invited	I shall be invited
He (she) is invited	He (she) was invited	He (she) will be invited
We are invited	We were invited	We shall be invited
You are invited	You were invited	You will be invited
They are invited	They were invited	They will be invited

2.Continuous Tense (созылмалы шақ)

Бұл топ Present Continuous Tense, Past Continuous Tense тұрады. (Ырықсыз етісте Future Continuous Tense шағы жоқ.) Present жəне Past Continuous Tense көмекші етістіктер am ( is, are) being, was (were) вeing жəне негізгі етістіктің үшінші формасы (Past Participle) арқылы құрылады.

Present Continuous Tense	Past Continuous Tense
I am being invited	I was being invited
He (she) is being invited	He (she) was being invited
We are being invited	We were being invited
You are being invited	You were being invited
They are being invited	They were being invited

3.Perfect Tense (аяқталған шақ)

Бұл топ Present Perfect Tense, Past Perfect Tense жəне Future Perfect Tense тұрады. Олар көмекші етістіктер have (has) been, had been, shall (will) have been жəне негізгі етістіктің үшінші формасы (Past Participle) арқылы құрылады.

Present Perfect Tense	Past Perfect Tense	Future Perfect Tense
I have been invited He (she) has been invited We have been invited	I had been invited He (she) had been invited We had been invited	I shall have been invited He (she) will have been invited We shall have been
You have been invited They have been invited	You had been invited They had been invited	invited You will have been invited They will have been invited

1. Сұраулы түрінде көмекші етістіктер бастауыштың алдында тұрады. Мысалы: Present Indefinite: Am I invited?

Past Indefinite: Was I invited? Future Indefinite: Shall I be invited?

Present Continuous: Am I being invited? Past Continuous: Was I being nvited?

Present Perfect: Have I been invited? Past Perfect: Had I been invited?

Future Perfect: Shall I have been invited?

2. Болымсыз түрінде not болымсыз бөлшегі бірінші көмекші етістіктен кейін тұрады.

Мысалы: Present Indefinite: I am not invited. Past Indefinite: I was not invited? Future Indefinite: I shall not be invited.

Present Continuous: I am not being invited. Past Continuous: I was not being invited.

Present Perfect: I have not been invited. Past Perfect: I had not been invited.

Future Perfect: I shall not have been invited.

Modal verbs. Модальдық етістіктер.

Етістіктер can (could) may (might) must, ought, need модальдық етістіктер тобына жатады. Сөйлемде модальдық етістіктер тəуелсіз қолданылмайды. Олар істің істелуіндегі мүмкіндікті, істей алушылықты, ықтималдықты жəне қажеттілікті көрсетеді.

Can (could).

Can етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып мүмкіндікті жəне істей алушылықты көрсетеді жəне қолдан келу, істей алу деп аударылады. Ағылшын тілінде “can” етістігі осы жəне өткен шақтарда қолданылады.

Мысалы: I can do it now.

Мен мұны істей аламын. I can speak English.

Мен ағылшынша сөйлей білемін.

“Could” етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып, істің өткен шакта істелу мумкіндігін көрсетеді. Ағылшын тілінде “сould” деген етістік сөйлемде өткен шақты көрсетеді жəне істей алды, білді деп аударылады.

Мысалы: He could swim very well when he was young.

Жас кезінде ол жақсы жүзе алды.

May (might).

Мау етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып рұқсат алуды көрсетеді.

Мысалы: Мау І come in? Кіруге бола ма?

Might.

Ағылшын тілінде “might” етістігі “мүмкін” деп аударлады жəне шартты сөйлемнің екінші жəне үшінші түрлерінде басыңқы сөйлемде қолданылады.

Мысалы: If he were here, he might help.

Егер де ол осында болғанда, ол сізге көмектесе алар еді.

Must.

“Must” етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып істің істелу қажеттілігін, сонымен қатар бұйрық жəне ақыл беруді көрсеткенде қолданылады. “Must” осы жəне келер шақтарда қолданылады.

Мысалы: I must do it now.

Мен қазір істеуім керек. You must consult a doctor.

Сізге дəрігерден кеңес алу қажет.

Ought.

“Ought” етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып кеңес жəне моральдық міндетті көрсетеді, осы жəне келер шақта колданылады.

Мысалы: He ought to help his friend.

Ол өзінің досына көмектесуі қажет.

“Ought” етістігі Perfect Infinitive формасымен байланысып кінəлауды көрсетеді жəне өткен шақта тұрады.

Мысалы: You ought to have done it yesterday. Сіз бұны кеше істеуіңіз керек еді.

Need.

“Need” етістігі етістіктің негізгі формасымен (Infinitive) байланысып істі істеу қажеттілігін көрсетеді. “Need” етістігі сұраулыжəне болымсыз сөйлемдерде тек Present Indefinite формасында колданылады.

Мысалы: Need he come here?

Оның мұнда келуі қажет пе?

“Need” етістігі негізгі етістікті ретінде де қолданылады, жəне “need” етістігі осы, өткен, келер шақта пайдаланылады.

Мысалы: You need a long rest.

Сізге ұзақ демалыс керек.

NON-FINITE FORMS OF THE VERBS

The Infinitive.

Ағылшын тілінде инфинитив жақты, шақты, райды көрсетпей істің іске асуын тек қана атайтын етістіктің жіктелмеген формасы. Инфинитив не істеу? не жасау? деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: to read – оқу

Инфинитив“to” бөлшегімен жəне “to” бөлшегінсіз. “Тo” бөлшегінің жеке мəні болмайды жəне екпін қабылдамайды. Мысалы: To buy – сатып алу, to sell – сату.

Инфинитив “to” бөлшегінсіз қолданылады:

1. Модальдық етістіктен кейін:

Мысалы: He can speak German.

Ол немісше сөйлей біледі.

2. to make мәжбур ету жəне to let рұқсат ету етістіктерінен кейін: Мысалы: I made him read this story.

Мен оны бұл əңгімені оқуға мəжбүр еттім. She let her son go there.

Ол баласына онда баруға рұқсат етті.

3. Oбъектік септеу инфинитивпен құрылымында to see, to hear, to watch етістіктерінен кейін:

Мысалы: We saw him cross the street.

Оның көшеден өтіп шыққанын біз көрдік. I heard him sing.

Мен оның өлең айтқанын естідім.

4. Егерде сөйлемде екі инфинитив болса жəне олар “and” немесе “or” шылауымен байланысса, екінші инфинитив “to” бөлшегінсіз қолданылады.

Мысалы: He promised to telephone or wire.

Ол телефон соғуға немесе телеграмма беруге уəде берді.

Инфинитив нысандары.

Өзінен кейін тура толықтауыш қабылдайтын инфинитивтің негізгі етісте төрт формасы, ырықсыз етісте екі формасы бар. Өзінен кейін тура толықтауышты қабылдайтын инфинитивтің негізгі етісте тек екі формасы бар.

	Өздік етіс	Ырықсыз етіс
Indefinite жай	To ask	To be asked
Continuous созылмалы	To be asking	––––––––––––––––
Perfect аяқталған	To have asked	To have been asked
Perfect Continuous Аяқталған созылмалы	To have been asking	––––––––––––––

Ағылшын тілінде ең көп қолданылатын формалары - Indefinite Infinitive Active жəне Passive. Қалған инфинитив нысандары өте сирек қолданылады. Олардың ішінде басқаларына қарағанда жиірек қолданылатыны Perfect Infinitive.

Инфинитив формаларының құрылуы жəне қолданылуы.

Indefinite Infinitive Active (to ask) көмекші етістіксіз құрылған формасы. Indefinite Infinitive Passive (To be asked) “to be” көмекші етістігі жəне негізгі етістіктің Past Participle нысаны арқылы құрылған формасы. Indefinite Infinitive (Active, Passive) келесі қызметтерді атқарады:

1. Бастауыш функциясында:

Мысалы: To bath in the Black Sea is very pleasant. Қара теңізде шомылу өте жанға жайлы.

2. Атаулы күрделі баяндауыш құрамында.

Бұл функцияда негізгі етістік “to be” жалғаушы-етістікпен қолданылады. Мысалы: The duties of a postman are to deliver letters and newspapers.

Почтальонның міндеті газеттер мен хаттарды апарып беру.

3. Етістікті күрделі баяндауыштың құрамында:

1. Модальдық етістікпен байланысып. Мысалы: She must get up early.

Оның ерте тұруы керек.

2. Сын есім жəне жалғаушы етістікпен байланысып: Мысалы: He is ready to help you.

Ол сізге көмектесуге дайын.

4. Тура толықтауыш функциясында:

Мысалы: He began to learn English last year.

Ол ағылшын тілін үйренуді өткен жылы бастады.

5. Анықтауыш функциясында:

Мысалы: We have intention to go there.

Біздің онда баруға ниетіміз бар.

6. Пысықтауыш функциясында:

Бұл функцияда инфинитив көрсетеді:

1. Мақсат. Сөйлемде инфинитив алдында so as немесе in order

жалғаулықтары тұруы мүмкін:

Мысалы: We stopped there so as to rest a little.

Біз онда сəл демалуға тоқтадық.

2. Нəтиже (too, enough)

Мысалы: It is too cold to bathe today.

Шомылуға бүгін өте салқын.

Объектік септік инфинитивпен құрылымы. (The Objective Infinitive construction) Complex object – күрделі толықтауыш.

«Объектік септік инфинитивпен» немесе «күрделі толықтауыш» құрылылымы ағылшын тілінде кейбір етістіктерден кейін бағыныңқылы сөйлемдердің орнына қолданылады. Ол объектік септіктегі есімдіктің немесе жалпы септіктегі зат есімнің инфинитивпен байланысы арқылы беріледі.

Күрделі толықтауыш негізгі етісте келесі етістіктерден кейін қолданылады:

1. to want, to wish, to desire т.б. есімдіктері жəне I should like

құрылымы

Мысалы: He wants me to help him.

Ол менің көмектескенімді қалайды.

2. To see, to hear, to feel, to observe, to notice жəне т.б. сезім жəне қабылдау етістіктері. Инфинитив «to» бөлшегінсіз қолданылады.

Мысалы: We did not see the teacher enter the room.

Біз оқытушының бөлмеге кіргенін көрген жоқпыз.

3. to order, to allow, to let, to cause, to force, to make (мәжбүр ету) жəне т.б. бұйрықты, рұқсатты жəне өтінішті білдіретін етістіктер. Тo make (мәжбүр ету) жəне to let (рұқсат ету) етістіктерінен кейін инфинитив

«to» бөлшегінсіз қолданылады.

Мысалы: The teacher made him rewrite the exercise.

Мұғалім оны жаттығуды қайта жазуға мəжбүр етті.

4. To expect – күту, to believe to suppose, to know, to find, to consider

санау және т.б. етістіктері.

Мысалы:We knew him to be right. Біз оның дұрыс екенін білдік.

We believe him to finish this work tomorrow. Ол мына жұмысты ертең бітіреді деп біз сенеміз.

The Subjective Infinitive construction. (Complex subject).

«Атау септігі инфинитивпен» немесе «күрделі бастауыш» құрылымы жалпы септіктегі зат есім немесе атау септігіндегі есімдік жəне инфинитив арқылы беріледі.

Complex subject қолданылады:

1. To see, to hear …, to order, to cause, to allow …, to expect, to know, to suppose … , to say, to report, to annaunce хабарлау жəне басқа етістіктер ырықсыз етісте баяндауыш ретінде тұрса:

Мысалы:They were seen to go home together.

Олардың бірге үйге бара жатырғанын көрді. He was said to be writing a new play.

Оның жаңа пьеса жазып жатырғанын айтты.

2. To seem, to appear, to prove, to happen, to chance етістіктері негізгі етісте баяндауыш ретінде қолданылса:

Мысалы: The doctor happened to be at home.

3. Келесі күрделі атаулы баяндауыштар болса:

Likely

IS liable мүмкін

apt

Is unlikely мүмкін емес sure күмəнсіз, əрине

IS certain міндетті түрде

bound мүмкін

Мысалы:They are likely to return on Sunday. Олар жексенбі күні келуі мүмкін.

The Gerund. Герундий.

Герундий етістік пен зат есімнің ерекшеліктерін байланыстыратын етістіктің жіктелмеген формасы. Герундий кез-келген ағылшын етістігінің инфинитив формасына – іng жалғауын жалғау арқылы жасалады.

Мысалы: increasing-көбею, obtaining-ұлғаю, heating-қыздыру.

Герундий нысанының кестесі.

	Active	Passive
Indefinite Perfect	Writing Having written	Being written Having been written

Герундийдің синтаксистік қызметі

Қызметі	Мысалы	Аударма
1. бастауыш	1. Smoking is not allowed here.	Мында темекі тартуға мында рұқсат жоқ.
2. Атаулы курделі бастауыш құрамында	2. His hobby is driving a car.	Оның сүйген кəсібі машина жүргізу.
3. толықтауыш А) тура Б) жанама	A) The car needs repairing В) They spoke about their traveling to the north.	Машинаны жөндеуді қажет етеді. Олар солтүстікке жол сапар туралы айтты.
4. анықтауыш	There are different ways of obtaining this substance.	Бұл затты алудың əртүрлі жолы бар .
5. пысықтауыш	After receiving good results they stopped experiments.	Жақсы қортынды алып олар эксперементті тоқтаты.

Қорытынды:

1. Бастауыш, атаулы курделі баяндауыш құрамында тура толықтауыш ретінде герундий зат есім немесе тұйық етістік арқылы аударылады.

2. Жанама толықтауыш функциясында герундий зат есіммен немесе бағыныңқы сөйлеммен аударылады.

3. Пысықтауыш функциясында герундий зат есіммен, көсемше немесе бағыныңқы сөйлеммен аударылады.

4. Құрмалас герундий нысандары жиі бағыныңқы сөйлеммен аударылады.

Мысалы: І know of his having been appointed a new jоb.

Оның жаңа жұмысқа тағайындалғанын мен білемін.

Есімше (The Participle).

Ағылшын тілінде есімше етістіктің жіктелмеген формасы. Ағылшын есімшесі сөйлемде анықтауыштың немесе пысықтауыштың қызметін атқарады.

Есімше формалары.

Өзінен кейін тура толықтауышты қабылдайтын етістіктердің негізгі етісте екі есімше формасы жəне ырықсыз етісте үш есімше формасы бар.

Present	asking	being asked
Past	-	asked
Perfect	having asked	having been asked

Өзінен кейін тура толықтауышты қабылдамайтын етістіктердің тек негізгі етісте үш есімше формасы бар.

Есімшенің жай формалары.

Есімшенің жай формаларының жасалуы.

Present Participle Active.

Present Participle Active етістіктің инфинпитив формасына (to бөлшегінсіз) –ing жалғауын жалғау арқылы жасалады.

to read оқу reading оқып жатырған.

to buy сатып алу, buying сатып алып жатырған.

Past Participle Active жəне Passive.

Past Participle Active жəне Passive дұрыс етістіктердің инфинитив формасына –ed жалғау арқылы жасалады.

to ask сұрау asked сұраған, сұралған.

Past Participle бұрыс етістіктерден əртүрлі жолмен жасалады. to give беру given

to send жіберу sent

to buy сатып алу bought

Not болымсыз бөлшегі есімшенің алдына қойылады: not asking – сұрамай, not sold - сатылмаған, т.б.

Есімшенің жай формаларының қолданылуы.

Present Participle Active:

1. Анықтауыш функциясын атқарады.

1. Зат есім алдында.

The rising sun was hidden by the clouds. Көтерілген күнді бұлттар жапты.

2.Зат есімнен кейін. Present Participle сөйлем баяндауышымен қатар жүрген істі білдіреді.

The boy playing in the garden is my sister’s son. Бақта ойнап жүрген бала менің апамның баласы.

2. Пысықтауыш функциясын атқарады.

1. Мезгіл пысықтауыш. Waiting for a tram, I saw Peter.

Трамвайды күтіп тұрып, мен Петрді көрдім.

2. Себеп-салдар пысықтауыш.

Knowing English well, he translated the article without a dictionary. Ағылшын тілін жақсы біле отырып ол мақаланы сөздіксіз аударды.

3. Қимыл-сын пысықтауыш.

He walked down the road limping.

Ол ақсақтап жолмен жүрді.

Past Participle Passive анықтауыш функциясын атқарады. А) Зат есім алдында.

A broken cup lay on the table. Сынған кесе үстелде жатты. Б) Зат есімнен кейін.

All books taken from the library must be returned next week.

Кітапханадан алынған барлық кітаптар келесі жұмада қайтарылуы керек.

Есімшенің күрделі формасы.

Perfect Participle Active жасалуы жəне қолданылуы.

Perfect Participle Active Present Participle формасындағы көмекші етістік to have жəне Present Participle формасындағы негізгі етістік арқылы жасалады (having asked). Perfect Participle Active сөйлем баяндауышы көрсететін іске дейін аяқталған істі көрсетеді жəне себеп-салдар жəне мезгіл пысықтауыш функциясын атқарады.

Having lost the key, he couldn’t enter the room. Кілтін жоғалтып алып ол бөлмеге кіре алмады.

«Объектік септік осы шақтың есімшесімен» құрылымы.

Сезім мүшелері арқылы қабылдауды білдіретін етістіктерінен (to see- көру, to watch-қарау, to notice -байқау, to hear-есту, to feel-сезу) кейін «объектік септік осы шақтың есімшесімен» құрылымы қолданылады. Ол объектік септік есімдігі немесе жалпы септіктегі зат есім мен осы шақтың есімшесі (Present Participle) байланысын көрсетеді.

I saw him running. Мен оның жүгіргенін көрдім.

«Объектік септік инфинитивпен» құрылымы аяқталған істі көрсетсе,

«объектік септік есімшемен» құрылымы істеліп жатырған істі көрсетеді.

I saw him crossing the street. - Мен оның көшені кесіп өтіп бара жатырғанын көрдім. I saw him cross the street. - Мен оның көшені кесіп өткенін көрдім.

Үстеу (The Adverb).

Іс-қимылдық кұй жайын білдіретін сөз табы үстеу деп аталады. Үстеу етістікке қатысты жəне де сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады.

He walks quickly. Ол жылдам жүреді.

I didnt see him yesterday. Мен оны кеше көрген жоқпын.

Үстеуді мағынасына қарай тoптау жəне оның сөйлемдегі орны.

Мекен үстеулер.

Мекен үстеулерге келесі сөздер жатады: here-осында, there-онда, where-қайда, somewhere, anywhere-бір жерде, nowhere-еш жерде, elsewhere- бір жерде, басқа жақта, far-алыс, near-жақын, inside-ішінде, outside- сыртында, above-жоғарыда, below-төменде.

We saw beautiful flowers there. Біз ана жақтан əдемі гүлдерді көрдік.

He went somewhere on Sunday. Ол жексенбі күні бір жерге барып келді.

Мезгіл үстеулер.

1. Мезгіл үстеулерге келесі сөздер жатады: always-əрқашан, қашанда, often-жиі, seldom-сирек, ever-қашан да болса, never-еш уақытта, ешқашанда, just-қазір ғана, already-енді, əлдеқашан, still-тағы, əлі, soon- жақын арада, usually-əдетте.

He always comes early. Ол əрқашан ерте келеді.

2. Келесі үстеулер сөйлемнің басында немесе сөйлемнің соңында тұрады: todаy- бүгін, tomorrow-ертең, yesterday-кеше, afterwards- аяғында, sometimes- кейде, then-сол уақытта, сол кезде, сонда, онда, now- қазір, енді.

I shall go there tomorrow. Tomorrow I shall go there. Мен онда ертең барамын.

I go there sometimes. Sometimes I go there. Мен онда кейде барамын.

3. Келесі сөздер ереже бойынша сөйлемнің соңында тұрады: lately- соңғы уақытта, recently- жақында, жақын арада, before- бұрын, since- содан бері.

I have seen this film before. Мен бұл фильмді бұрын көрдім.

I have not been there lately. Мен соңғы уақытта сонда болған жоқпын

Мөлшер үстеулер.

Мөлшер үстеулерге келесі сөздер жатады: very-өте, тым, аса, too- тым, өте, so- сондай, rather-əжептəуір, едəуір, almost, nearly-дерлік, hardly, scarcely-əрең, much far, by far-анағұрлым, едəуір, quite-мүлде, not at all- мүлде басқа, much-көп, little- аз.

He is very old. Ол өте қарт кісі.

This story is rather interesting. Әңгіме едəуір қызықты. I could hardly understand him. Мен оны əрең түсіндім.

Қимыл – сын үстеулер.

Қимыл – сын үстеулерге келесі сөздер жатады: well-жақсы, fast, quickly-тез, slowly-ақырын, бəсең, quietly-тыныш, қозғалмай, асықпай, жай, easily-оңай, жеңіл.

He walked slowly. Ол ақырындап жүрді.

The sun shines brightly. Күн сəулесін төгіп тұр.

Үстеулердің шырайлары.

1)Бір буынды үстеулер салыстырмалы шырайын -er жұрнағы, ал күшейтпелі шырайын -est жұрнағы арқылы жасайды.

Fast- тез faster-тезірек fastest-өте тез

Late-кеш later-кештеу latest-өте кеш Soon-шапшаң sooner-шапшаңырақ soonest-бəрінен

шапшаң

Early-ерте earlier-ертерек earliest-өте ерте

2)Сын есімнен –ly жұрнағын жалғап жасалған үстеулердің

салыстырмалы шырайы more, ал күшейтпелі шырайы сын most сөздері арқылы жасалады.

Clearly –түсінікті more clearly- түсініктірек most clearly- бəрінен түсінікті.

Correctly-дұрыс more correctly- дұрысырақ most correctly-бəрінен дұрыс

3)Бұл үстеулерді жаттап алу керек:

well-жақсы better- жақсырақ best-бəрінен жақсы badly- жаманworse- жамандау worst-бəрінен жаман much-көп more-көптеу most-бəрінен көп little-аз less-аздау least-бəрінен аз

far –алыс farther-алысырақ farthest-бəрінен алыс

Көмекші сөздер (The Preposition).

Сөйлемдегі зат есімнің басқа сөздерге қатысын көрсететін көмекші сөздер демеуліктер деп аталады.

About.

1.Көмекші сөз аbout жуық, шамасында, шамамен, туралы деп аударылады.

He told us about his trip to the south. Ол оңтүстікке сапары туралы

əңгімелеп берді.

It is about five o’clock. Қазір сағат шамамен бес.

Above.

2.Көмекші сөз аbove жоғары, астам, артық деп аударылады.

The temperature was above zero. Температура нөлден жоғары болды. There were above 200 people. Онда 200 астам адам болды.

Across.

3.Көмекші сөз аcross көлденен, арқылы деп аударылады. The boy ran across the street. Бала көшені кесіп жүгіріп өтті.

Put this log across. Мына бөренені көлдеңінен қой.

After.

4.Көмекші сөз after кейін деп аударылады.

He continued his work after dinner. Ол өзінің жұмысын түстен

кейін жалғастырды.

Shut the door after you, please. Өзіңнен кейін есікті жапшы.

Against.

5.Көмекші сөз against қарсы деп аударылады.

We were against it. Біз бұған қарсы болдық.

Along.

6.Көмекші сөз along бойлай, жағалай деп аударылады. Let us walk along the shore. Жаға бойымен жүрейік.

Among (Amongst).

8.Көмекші сөз among арасында деп аударылады.

The work was divided among Жұмыс төрт балаға бөлінді. four children.

At.

8.Көмекші сөз at маңында, жанында, қасында деп аударылады. He lives at the club.Ол клубтың жаңында тұрады. She is sitting at the window.Ол терезенің қасында отыр.

Beforе

9.Көмекші сөз before дейін, шейін, алдында деп аударылады.We shall have a walk before dinner.Біз түскі тамақтың алдында серуендейміз.He sat before me. Ол менің алдыма отырды.

Behind.

10.Көмекші сөз behind артында, артынан деп аударылады. He sat behind me. Ол менің артымда отырды.

Below.

11.Көмекші сөз below астына, астында, төмен деп аударылады. The temperature was below zero. Температура нөлден төмен болды.

Beside.

12.Көмекші сөз beside қасында деп аударылады. He was sitting beside me. Ол менің қасымда отырды.

Between.

13.Көмекші сөз between арасында деп аударылады.

The Mediterranean Sea is between Europe and Africa. Жерорта теңізі Еуропа мен Африканың арасында орналасқан.

By.

14.Көмекші сөз by ырықсыз етістегі етістіктен кейін істі атқарушыны айтқанда, іс-уақытын көрсеткенде қолданылады жəне -мен, -пен жалғауларымен, таман деп аударылады.

“Anna Karenina” was written by Tolstoi . «Анна Каренинаны» Толстой жазды.

Can you finish the work by 6 o′clock? Сіз бұл жұмысты сағат алтыға таман бітіресіз бе?

Down.

15.Көмекші сөз down астында, төменде деп аударылады. He went down the stairs. Ол баспалдақпен төмен түсті.

During.

16.Көмекші сөз During кезінде, бойы деп аударылады.

During the year he has made great progress. Жыл бойы ол үлкен табыстарға жетті.

Except.

17.Көмекші сөз except басқа, қоспағанда деп аударылады. Everybody is ready except you. Сізден басқасы бəрі дайын.

For.

18.Көмекші сөз for үшін, арналған, артынан деп аударылады. He will do it for you. Ол осыны сіз үшін істейді.

I sent him for the doctor. Мен оны дəрігерге жібердім.

From.

19.Көмекші сөз from -нан , -нен, -дан, -ден, -тан, -тен деп аударылады.

I shall stay in the library from five till seven. Мен кітапханада бестен жетіге дейін боламын.

In.

20. Көмекші сөз in мерзімді, мезгілді көрсеткенде айтылады жəне -да,де -та, -те жалғауларымен аударылады. In January. Қаңтарда.

They will arrive in May. Олар мамырда келеді.

He will return in a week. Ол бір жұмадан кейін келеді.

Off.

21.Көмекші сөз оff заттың бетінен, бөлініп алынған кезде қолданылады.

He took all the things off the table. Ол бүкіл заттарды үстел үстінен жинады

The cat fell off the roof. Мысық төбеден құлап түсті.

On.

22.Егер де зат есімдер үстінде немесе үстіне деген жағдайда көмекші сөз оn қолданылады, сонымен қатар күн аттары, күн жатысы алдында қолданылады:

The telegram is lying on the table. Жедел хат үстелдің үстінде жатыр. I was there on Tuesday. Мен онда сейсенбі күні болдым.

We returned to Moscow on the 1^th of September. Біз Мəскеуге бірінші қыркүйекте қайтып оралдық.

Out of.

23. Көмекші сөз out of бір нəрсенің ішінен бағытты көрсету мақсатында қолданылады.

He walked out of the house. Ол үйден шықты.

He ran out of the room.Ол бөлмеден жүгіріп шықты

Over.

24.Көмекші сөз over жоғары, үстінде,жоғарыдан деп аударылады. An aіr plane flew over the town. Қаланың үстінен ұшақ ұшып шықты.

There were over a hundred people at the meeting. Жиналыста жүзден астам адам болды.

Past.

25.Көмекші сөз past қасынан, жанынан деп аударылады жəне уақыт туралы айтылғанда кейін деген мағынада пайдаланылады.

He walked past the house.Ол үйдің қасынан өтіп кетті. It is half past three.Қазір сағат үш жарым.

Round (Around).

26) Көмекші сөз round (around) айнала,айналасында деп аударылады. There are many flowers around the house.Үйдің айналасында көп гүлдер

The door is locked, you will have to go round. Есік жабық, сізге үйді айналып өтуге тура келеді.

Since.

27) Көмекші сөз since мезгіл үстеумен қолданылады: since when -

қашаннан бері, since then - содан бері.

He left Moscow last year and I have not seen him since.Ол өткен жылы Мəскеуден кетіп қалды жəне мен оны содан бері көргенім жоқ.

Through.

28. Көмекші сөз through арқылы, ішімен деп аударылады He was walking through the forest.Ол орман арқылы келді.

Till (Until).

29.Көмекші сөз till (until) дейін, шейін деп аударылады.

I′ll stay here till (until) Monday. Мен дүйсенбіге дейін осында қаламын.

I shall work from nine to (till) three. Мен сағат тоғыздан үшке дейін жұмыс

істеймін.

To.

30.Егер де сөйлемде бағыт көрсетілсе,онда көмекші сөз to қолданылады.

They went to the Crimea. Олар Қырымға кетті.

He came to the meeting at 5 o′clock.Ол жиналысқа сағат бесте келді.

Towards.

32.Көмекші сөз towards қарай, бағытында деп аударылады. He was alking towards the sea. Ол теңізге қарай бара жатырды.

The ship sailed towards the south. Кеме оңтүстікке қарай жүзіп бара жатырды.

Under.

33.Көмекші сөз under астында деп аударылады.

He was lying under a tree.Ол ағаштың астында жатырды.

He put the basket under the table.Ол кəрзеңкені үстелдің астына қойды.

Up.

34.Көмекші сөз up жоғары, өрге деп аударылады.

He went up the stairs.Ол баспалдақпен жоғары көтеріліп кетті.

The steamer sailed up the river. Параход өзенмен жоғары қарай жүзді.

Одағай. (The Interjection).

Одағайлар адамның көңіл күйін, ішкі сезімін білдіру үшін қолданылатын сөздер. His father, alas, is no better. Әттең, оның əкесі əлі жақсы сезінбейді.

Oh! How you frightened me. Аh, мені сондай қорқытып жібердің.

Синтаксис.

1. Аяқталған ойды білдіретін сөз тіркестері сөйлем деп аталады. The sun rises in the east. Күн шығыстан шығады.

2. Сөйлем мүшелері тұрлаулы жəне тұрлаусыз болып екіге бөлінеді.

Тұрлаулы сөйлем мүшелеріне: бастауыш (Subject) жəне баяндауыш (The Predicate) жатады.

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері: толықтауыш (The Object), анықтауыш (The Attribute), пысықтауыш (the Adverbial Modifiers).

3. Сөйлем құрамына қарай жай жəне құрмалас болып екіге бөлінеді. Құрмалас сөйлемдердің өзі сабақтас жəне салалас болып екіге бөлінеді.

The agreement was signed, and the delegation left Moscow.

Келісімге қол қойылды жəне, делегация Мəскеуден кетті. (салалас құрмалас сөйлем)

4. Айтылу мақсатына байланысты сөйлемдер 4 түрге бөлінеді: А) Хабарлы сөйлем (Declarative Sentences).

The library is on the second floor. Кітапхана екінші қабатта.

Б) Сұраулы сөйлем (Interrogative sentences)

When did you come? Сіз қашан келдіңіз?

В) Бұйрықты сөйлем (Imperative Sentences)

Open the door, please. Есікті ашыңызшы.

Г) Лепті сөйлем (Exclamatory Sentences) What a nice girl! Қандай сүйкімді қыз!

СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ

(Parts of the Sentence)

Бастауыш.

Бастауыш сөйлемде Кім? Не? Деген сұраққа жауап береді.

The lesson has begun.Сабақ басталды. She has come. Ол келді.

Бастауыш it.

Ағылшын тіліндегі жақсыз сөйлемдерде бастауыш it- есімдігі арқылы көрсетіледі.

А) Табиғат құбылыстарын хабарлағанда.

It is winter. Қыс. It is hot. Ыстық.

Б) Етістіктер арқылы ауа райын көрсеткеде: to rain, to snow, to freeze. It often snows in February. Ақпанда жиі қар жауады.

It is raining (now). (Қазір) жаңбыр жауып тұр.

В) Сөйлемдерде уақыт жəне қашықтық туралы айтылғанда It is morning. Таң (таңертең)

It is five o’clock. Сағат бес.

It is not far to the river. Өзенге дейін алыс емес.

Баяндауыш. (The Predicate).

Баяндауыш не істеп жатыр? не істеліп жатыр? бұл не? бұл қандай? кім бұл ? деген сұрақтарға жауап береді.

Баяндауыш жай (The Simple Predicate) жəне күрделі (The Compound Predicate) болады. Күрделі баяндауыштың өзі атаулы күрделі жəне етістік күрделі баяндауыш болып екіге бөлінеді.

Жай баяндауыш. (The Simple Predicate).

Жай баяндауыш етістік арқылы жеке формада əртүрлі шақта, етісте жəне райда қолданылған етістіктің жіктелген формасымен көрсетіледі.

They live in the south. Олар оңтүстікте тұрады.

Күрделі атаулы баяндауыш.

Күрделі атаулы баяндауыш етістік “to be” арқылы жасалынады.

The day was cold. Күн салқын болды. The glass is broken. Стакан сынып қалды. He is a doctor. Ол дəрігер.

Күрделі етістікті баяндауыш.

Күрделі етістікті баяндауыш сөйлемде модаьдық етістік жəне инфинитив арқылы көрсетіледі.

You must go there. Сіз сонда баруыңыз қажет.

I have to get up early. Мен ерте тұруым керек. He can do it. Ол бұны істей алады.

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.

Толықтауыш (The Object).

Толықтауыш тура жəне жанама болып екіге бөлінеді.

Тура толықтауыш. (The Direct Object).

Тура толықтауыш кімді? Не? деген сұрақтарға жауап береді. Тура толықтауыш сөйлемде зат есім жəне есімдік арқылы көрсетіледі.

He bought a radio-set yesterday. Кеше ол радио қабылдағыш сатып алды.

Жанама толықтауыш (The Indirect object).

Жанама толықтауыш көмекші сөзді жəне көмекші сөздерсіз болады. Көмекші сөздерсіз жанама толықтауыш кімге деген сұраққа, көмекші сөзді жанама толықтауыш кім туралы? аbout whom? about what? не туралы? with whom? кіммен? for whom? кім үшін? Деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: He gave the boy a book. Ол балаға кітап берді.We spoke about our work. Біз өз жұмысымыз туралысөйлестік.

Анықтауыш (The attribute).

Анықтауыш қандай? кімдікі? неше? қанша? деген сұрақтарға жауап береді. Анықтауыш сөйлемдерде сын есім, есімше, сан есім, есімдік жəне зат есіманықтауыш болады.

I received on important letter yesterday. Мен кеше маңызды хат алдым.

The second lesson begins at eleven oclock. Екінші сабақ сағат 11-де басталады.

Пысықтауыш (Adverbial Modifiers).

Пысықтауыш қалай? қашан? неге? не үшін?деген сұрақтарға жауап береді.

Пысықтауыш сөйлемдерде көрсетеді:

1. Мезгіл.

She will come soon. Ол жақын арада келді.

2. Мекен.

I found him in the garden. Мен оны бақтан таптым.

3. Қимыл-сын.

He spoke slowly. Ол жай сөйледі.

4. Себеп-салдар.

I came back because of the rain. Жаңбыр жауғандықтан мен қайтып келдім.

5. Мақсат.

I have come to discuss the matter. Мен бұл сұрақты талқылауға келдім.

6. Жалғас жағдайын

He sat at the table reading a newspaper. Ол үстелдің қасында газет оқып отырды.

7. Дəрежесін

I quite agree with her. Мен онымен толық келісемін.

Жай сөйлемдер.

Жай жалаң сөйлемдер.

Жалаң сөйлемдер негізгі тұрлаулы мүшелерден тұрады The girl stopped. Қыз тоқтап қалды.

Жай жайылма сөйлемдер.

Сөйлемде тұрлаулы мүшелерден басқа бір немесе бірнеше тұрлаусыз мүшелер болған жағдайда сөйлем жай жайылма сөйлем деп аталады.

The girl stopped at the gate. Қыз қақпаның қасына тоқталды. The little girl took the book. Кішкентай қыз кітапты алды.

Хабарлы сөйлем. (Declarative sentences).

Хабарлы сөйлем əңгімелесушіге немесе оқырманға бір нəрсені хабарлау үшін қолданылады.

Ағылшын тіліндегі хабарлы сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын тəртібі:

1) Бастауыш, 2) Баяндауыш, 3) Толықтауыш, 4) Пысықтауыш

I received a letter yesterday- Мен кеше хат алдым.

Толықтауыштың сөйлемдегі орны.

Сөйлемде толықтауыш келесі сөз тəртібімен тұрады: а) тура толықтауыш сөйлемдерде етістіктен кейін тұрады.

Мыс: I bought a radio-set. Мен радио қабылдағыш сатып алдым.

а) Көмекші сөздерсіз жанама толықтауыш сөйлемдерде етістіктің жəне тура толықтауыштың арасында тұрады.

I send my father a telegram. Мен əкеме жеделхат жібердім.

в) Көмекші сөздер жанама толықтауыш тура толықтауыштан кейін тұрады.

I receivrd a telegram from my father. Мен кеше əкемнен жедел хат алдым.

Сөйлемдегі пысықтауыштың орны.

Сөйлемдерде пысықтауыш келесі сөз тəртібімен тұрады.

а) Қимыл-сын пысықтауыш сөйлемдерде толықтауыштан кейін тұрады.

I have read the letter with great pleasure. Мен хатты рақаттанып оқыдым.

б) Мекен пысықтауыш қимыл-сын пысықтауыштан кейін тұрады..

I met him by chance at the theatre. Мен оны кездейсоқ театрдан көрдім.

в) Мезгіл пысықтауыш сөйлемдерде мекен пысықтауыштан кейін тұрады, яғни сөйлемнің соңында тұрады.

I met him in the park on Sunday. Мен оны жексенбіде паркте көрдім.

Хабарлы болымсыз сөйлем.

Ағылшын тілінде болымсыз сөйлемдер “not” шылауы арқылы жасалады. “not”баяндауыштың құрамына кіретін көмекші немесе модальдық етістіктен кейін қойылады.

She is not working in the garden. Ол бақта жұмыс жасап жатқан

He will not do it. Ол бұны жасамайды

He does not live there. Ол онда тұрмайды.

They did not write a letter to him. Олар оған хат жазған жоқ.

Сұраулы сөйлем.

Interrogative sentences.

Сұрақтар арнайы жəне жалпы болып екіге бөлінеді. Жалпы сұрақтар көмекші немесе модальдық етістіктеден басталады.

Did you see him yesterday? Сіз оны кеше көрдіңіз бе?

Арнайы сұрақта сөйлемдер сұраулы сөз арқылы құрастырылады. When did you go there? Сіз сонда қашан бардыңыз.

Жалпы сұрақтар (General questions).

Жалпы сұрақта көмекші немесе модалдық етістіктер бастауыштың алдында тұрады.

Жалпы сұрақтың жауабы қысқа болады. /Yes,no/

Do you speak French?	Yes, I do.	No, I don’t.
Сіз француз тілінде сөйлейсіз бе?	Иə	Жоқ
Can you swim?	Yes, I can.	No, I can’t
Сіз жүзу білісіз бе?	Иə	Жоқ

Балама сұрақтар (Alternative questions)

Балама сұрақ – жауапта екі адамнан, заттан, қимылдан, немесе т.б. бірін таңдауға болатын сұрақ. Бұл адамдар, заттар, қимылдар, қпсиеттер жəне т.б. сөйлемде or «немесе» шылауымен байланысқан сөйлемнің бірыңғай мүшелері болады.

Or шылауы дауыссыздан басталатын сөздер алдында [o:], дауыстыдан басталатын сөздер алдында [o:r] болып оқылады.

Is it a pen or a pencil? – It is a pen

Мынау қалам ба əлде карандаш па? – Бұл қалам.

Балама сұрақтың сөз тəртібі жалпы сұрақтың сөз тəртібіндей болады. Біріңғай сөйлем мүшелерінің біріншісі көтеріңкі дауыс ырғағымен, екіншісі төмен дауыс ырғағымен айтылады.

Арнайы сұрақтар (Special questions).

Арнай сұрақтар сұраулы сөздерден басталады: who? кім? what? which? қандай? Не?

When? Қашан? Where? Қайда? Why? Неге? How? Қалай? How much? Неше?how long? Қандай ұзақ?

Арнайы сұрақта көмекші немесе модальдық етістіктер алдында көмекші (what, when, where, why) сөздер тұрады.

What did she tell you? Ол сізге не айтты?

Бөлшек сұрақтар (Disjunctive questions).

Бұл сұрақтар жалпы сұрақтар сияқты болымды немесе болымсыз жауапты талап етеді, яғни сұрақта берілген оймен келіседі немесе келіспейді. Ол екі бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі хабарлы сөйлем (болымды немесе болымсыз), екінші бөлігі қажетті көмекші (модальды) етістіктен жəне атау септігіндегі жіктеу есімдігінен тұратын қысқа жалпы сұрақ болады. Егер бірінші бөлігі болымды болса, көмекші (модальды) етістік болымсыз түрде қолданылады, ал бірінші бөлігі болымсыз болса, екіншісі болымды түрде болады.

You bought the tickets, didn’t you? – Сіз билеттер алдыңыз, солай емес пе?

He hasn’t come from Moscow yet, has he? – Ол əлі Мəскеуден келген жоқ, солай ма?

Бұйрықты сөйлем. (Imperative sentences).

Бұйрық сөйлемдер бұйрықты, өтінішті, кеңесті білдіреді. Бұйрықты сөйлемдер болымды жəне болымсыз болады. Бұйрық сөйлемдер баядауыштан басталады.

Open the book. Кітапты ашыңызшы.

Өтінішті сұраулы сөйлемдер (will, would арқылы көрсетіледі.) Will you help me? Көмектесіп жібересіз бе?

Wont you open the window? Терезені ашып жібересіз бе?

Лепті сөйлем. (Exclamatory sentences)

Егер айтылатын ой таңдануды, шаттануды, наразылықты білдіретін болса,онда хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер лепті сөйлем бола алады.

Have you ever seen such weather! Сіз мұндай ауа райын қашан да болса көрдіңіз бе!

Құрмалас сөйлемдер.

Құрмалас сөйлемдер екі немесе бірнеше жай сөйлемдерден тұрады.

Құрмалас сөйлемдер екі түрлі болады: салалас (Compound Sentences) жəне сабақтас (Complex Sentences)

Салалас құрмалас сөйлем. (The Compound Sentences)

Салалас сөйлемдер екі тең дəрежедегі жай сөйлемдерден құрастырылады.

I came home early, but he remained to the end of the concert. Мен үйге ерте келдім, ал ол концерт біткенше қалды.

Сабақтас сөйлем. (Complex Sentences).

Құрамындағы жай сөйлемдердің бірінің баяндауышы тиянақсыз болып екінші сөйлемге бағына байланысқан құрмалас сөйлем сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады. Тиянақты тұрған сөйлемді басыңқы, ойды толық аяқтап тұрған сөйлемді бағыңқы деп атайды.

Бағыныңқы сөйлемнің түрлері.

Бағыныңқы сөйлем құрмалас сөйлемде белгілі бір сөйлем мүшесінің функциясын атқарады.

Сөйлем мүшелері Бағыныңқы сөйлемдер. Бастауыш Бастауыш бағыныңқы сөйлемдер. What is interesting?

Қызықты не?

This book is interesting What you say is interesting Бұл кітап қызықты. Сіздің айтқаныңыз қызықты?

Бастауыш бағыныңқы сөйлем. (Subject Clauses).

Бастауыш бағыныңқы сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді:Who? Кім? What? Не?.Басыңқы сөйлем бағныңқы сөйлеммен келесі жалғаулықтар:that- сондай, whether, if-ба, бе, па, пе, ма, ме.

Жəне шылаулы үстеүлер арқылы байлынысады: who- кім? Whose-кімнің

What-не Which-қандай

When-қашан Where-қайда How қалай Why- неге

That he has refused to help you is very strange.Оның сізге көмектесуден бас тартқаны өте өкінішті.

Баяндауыш бағыныңқы сөйлем . (Predicative Clauses).

Баяндауыш бағыныңқы сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді:what is the subject? Бастауыш не?

Мысалы: What is the subject like? Бастауыш мағынасы қалай?

Толықтауыш бағыныңқы сөйлем. (Object Clauses).

Толықтауыш бағыныңқы сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді:

what?не?about what? не туралы? For what? Неге? Не үшін?

Мысалы: He told us that he felt ill. Ол өзінің ауырып отырғанын бізге айтты

Төл жəне төлеу сөз. (Direct and indirect speech).

Егерде біреудің сөзін сөзбе-сөз басқа біреу айтып берсе, оны төл сөз деп атаймыз. Ал біреудің сөзін сөзбе-сөз айтпай, оның тек мазмұнын айтса бұл төлеу сөз деп аталады.

Direct speech Indirect speech

He has just said,”Peter will come He has just said that Peter will on Sunday” соme оn Sunday

Ол жаңа айтты “Петр Ол Петрдің жексенбіде

жексенбіде келеді” келетінін жаңа айтты.

Анықтауыш бағыныңқы сөйлемдер. “Attributive clauses”

Бүл сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді:What? Which?Қандай?олар басыңқылы сөйлемдермен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады:

Есімдіктер - who? кім? whom? кімді? whose? кімнің? which? that?

Жəне үстеу сөздер: when? Қашан?where? қайда?

Мысалы: The man who was here yesterday is a painter.

Кеше мұнда болған адам суретші.

I have found the book which I was looking for. Мен іздегеп жүрген кітапты тауып алдым.

Пысықтауыш бағыныңқы сөйлем.

Adverbial Сlauses

Пысықтауыш бағыныңқылы сөйлемдер мағынасына қарай келесі пысықтауыш сөйлемдерге бөлінеді.

1. Мезгіл

2. Мекен

3. Себеп-салдар

4. Нəтиже

5. Қимыл-сын

6. Қарсылықты

7. Мақсат

8. Шартты

Мезгіл бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of time)

Мезгіл бағыныңқы сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді.

When? Қашан? Since when? Қашаннан бері? How long? Қандай ұзақ?

Бұл сөйлемдер басыңқы сөйлемдермен келесі жалғаулықтар арқылы байланысады.

When? қашан? While сол екі арада, as қалайда, мүмкіндігінше, after –кейін, before – дейін, till, untill – дейін, since, as soon as..

Мекен бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of place).

Мекен бағыныңқы сөйлемдер келесі сұрақтарға жауап береді: Where? Қайда? From where? Қай жақтан? Олар басыңқы сөйлемдермен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады

Where? Қайда? Wherever,қайда болса да. Мысалы: He went where the doctor sent him.

Ол дəрігер жіберген жерге барды.

Себеп-салдар бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of cause).

Себеп-салдар бағыныңқы сөйлемдер Whу? деген сұраққа жауап береді. Олар негізгі сөйлемдермен келесі жалғаулық сөздер арқылы жалғасады: because, as, since, for.

As there were no porters, we had to carry the luggage ourselves.

Жүк тасушылар болмағандықтан, жүгімізді өзімізге алып жүруге тура келді.

Қимыл-сын бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of manner).

Қимыл-сын бағыныңқы сөйлемдердің қимыл-амалы how? (қалай) деген сұраққа жауап береді.Олар басыңқы сөйлемдер мен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады.as, as if, that.

Мыс: You answer as if you did not know this rule. Сіз мына ережені білмейтіндей жауап бересің.

Нəтиже бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of result).

Нəтиже бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемдермен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады: so that, so.

Мыс: He went to the lecture early so that he got a good seat. Ол лекцияға ерте барғандықтан жақсы орынға отырды.

Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of concession).

Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемдер мен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады:

Though (although), in spite of the fact that, not with – standing that, whoever, no matter what, no matter how.

Мысалы:Тthough (although) it was only nine o’clock, there were few people in the streets-Сағат тоғыз болғанына қарамастан көшеде адам аз болды.

Мақсат бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of purpose).

Мақсат бағыныңқы сөйлемдер what for? (неге?) for what? (қандай мақсатпен?) деген сұрақтарға жауап береді.

Мыс: Close the window so that it will be warm in the room.

Бөлмеде жылы болуы үшін терезені жабыңыз.

Шартты бағыныңқы сөйлемдер. (Adverbial clauses of condition).

Шартты бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемдермен келесі жалғаулық сөздер арқылы байланысады: if, unless, provided (that), providing (that) on condition (that).

Мыс: If I see him tomorrow, I shall ask him about it.

Мен оны ертең көрсем бұл туралы одан сұраймын.

Conditional sentences. Шартты сөйлемдер.

Шартты сөйлемдер басынқы сойлемдегі істің орындалу шартын, уақытын көрсетеді. Шартты сөйлемдердің үш түрі (реальді, күмəнді, жəне реальсіз) бар.

Шартты сөйлемдердің бірінші түрі.

Шартты сөйлемдердің бірінші түрі келер шақты істің орындалу шартын көрсетеді. Бағыныңқы сөйлемде етістік Present Indefinite-те, ал басыңқы сөйлемде Future Indefinite-те тұрады.

Басыңқы сөйлемнің етістікгі бұйрық райда да тұруы мүмкін. Мысалы: If the weather is good, we shall go skiing.Егер қүн жақсы болса, біз шаңғы тебеміз.

Шартты сөйлемдердің екінші түрі.

Осы немесе келер шақта істің іске асуына күмəн білдіру үшін қолданылады.

Бағыңқы сөйлемнің етістігі Past Subjunctive формасында, ал басыңқы сөйлемде should/would+Indefinite Infinitive қолданылады.

Мысалы: If the plant landed, they would let us know about it. Егер ұшақ жерге қонса, олар бізге хабарлар еді.

Шартты сөйлемдердің үшінші түрі.

Шартты сөйлемдердің үшінші түрі өткен шақтағы істің орындалу шартын көрсетеді. Реальсіз шартты өткен шақта көрсету үшін басыңқы сөйлемнің етістігі – should, would+ Perfect Infinitive формасында, ал бағыңқы сөйлем етістігі .

Past Perfect Subjunctive формасында қолданылады.

Мысалы: If the weather conditions had been favorable, the construction of the bridge would have been completed in time. Егерде ауа райы қолайлы болғанда, көпір құрылысы уақытында аяқталған болар еді.

Тыныс белгілері. (Punctuation marks).

Үтір. (The comma).

Жай сөйлемдегі үтір.

Жай сөйлемде үтір қойылады:

1. Сөйлемдердің бірыңғай мүшелерін ажыратуда:

Мысалы:There are many theatres, museums and libraries in Mosсow.

Мəскеуде көптеген театрлар, мұражайлар жəне кітапханалар

2. Айқындауыш сөздерді айыру үшін.

Мысалы: Pushkin, the great Pussian poet, was born in 1799.

Пушкин, ұлы орыс поэты, 1799 жылы дүниеге келді.

3. Қыстырма сөздерді айыру үшін.

Құрмалас сөйлемдегі үтір.

1. Салалас құрмалас сөйлемдерде үтір екі жай сөйлемнің арасына, шылаудың алдынан қойылады.

Мысалы: At last the rain stopped, and the sun come out.

Ақырында жаңбыр жауып болды жəне күн шықты.

2. Сабақтас құрмалас сөйлемдер.

А) Бастауыш, баяндауыш жəне толықтауыш бағыныңқы сөйлемдер үтірмен айырылмайды.

Мысалы: How this happened is not clear to anyone. Бұның қалай болғаны ешкімге түсініксіз.

В) Анықтауыш бағыныңқы сөйлемдер суреттейтін жағдайда үтірмен айырылады.

Мысалы: I spoke to my teacher, who promised to help me.

Маған комектесуге сөз берген мұғаліммен мен сөйлестім.

С) Пысықтауыш бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемнің алдында тұрса үтірмен айырылады.

Мысалы: If I see him, I shall tell him about it.

Егер мен оны көрсем, оған бұл жөнінде айтамын.

Нүктелі үтір.(The Semicolon)

Нүктелі үтір салалас қөрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді байланыстыратын жалғаулықтар болмаған жағдайда қойылады.

He will return from Moscow in June; His sister will stay there another month.

Ол Мəскеуден шілдеде оралады; Оның апасы тағы бір айға сонда қалады.

Қос нүқте.( The Colon ) Қос нүкте қойылады:

1. Цитата алдында.

2. Төл сөздегі ұзақ мəтін алдында.

Мысалы: He said: “We agree to asept your offer if you reduce the price by 10 p.s.”

« Егер сіз бағаны 10 пайзға төмендетсеңіз біз сіздің ұсынысыңызды кабылдауға келісеміз» - деді ол.

3. Бірыңғай сөйлем мүшелері алдында.

Мысалы: The agreement provides for the delivery of the following raw materials:

1. Хабарлы жəне бұйрықты сөйлемдердің соңында: Мысалы: The goods were shipped yesterday.

Заттар кеше тиелді. Open the window.

Терезені ашыңыз.

2. Қысқарған сөздерде.

Мысалы: Mr.- Mister Mrs. – Misstress Co. – Company Ltd. - Limited

Сұрақ белгісі. (The Note of Interrogation).

Сұраулы сөйлемдердің соңында сұрау белгісі қойылады.

Мысалы: Where is my red pencil?

Менің қызыл қарындашым қайда?

Леп белгісі. ( The Note of Exclamation).

Күшті сезімді білдіретін сөйлемдер соңында леп белгісі қойылады Мысалы: How glad I am to see you !

Сізді көргеніме қандай Қуаныштымын! What a building ! -Қандай тамаша Ғимарат!

Тырнақша ( The Inverted Commas ).

Тырнақшалар төл сөздің немесе цитаттаның басында жəне аяғында қойлады. Нүкте сөйлем соңында тырнақша алдында қойлады.

He said, “She will come in the evening”.

«Ол кешке келеді»,- деді ол.

Айшықша (Апостраф – Тhe apostrophe).

Айшықша (апостраф) белгісі сөздегі əріптердің жазылмағанын көрсетеді: it’s – it is, don’t – do not, we’re – we are, ’phone – telephone.

Айшықша (апостраф) белгісі зат есімдердің тəуелдік септігінің жалғауында кездеседі: ’s, ’ - Peter’s, boy’s, workers’, boys’.

Дефис немесе сызықша. (The Hyphen)

Қосарланған күрделі сөздердің арасында дефис қойылады: reading-room - оқырмандар залы, dark-blue - қара-көк.

Кестелер

To ask етістігінің жіктелуі.

Ашық рай (The Indicative Mood). Өздік етіс (The Active Voice).

	Indefinite	Continuous	Perfect	Perfect Continuous
Present	I ask He asks We ask You ask They ask	I am asking He is asking We are asking You are asking They are asking	I have asked He has asked We have asked You have asked They have asked	I have been asking He has been asking We have been askingYou have been asking They have been asking
	Do I ask?	Am I asking?	Have I asked?	Have I been asking?
	I do not ask	I am not asking	I have not asked	I have not been asking
Past	I asked He asked We asked You asked They asked	I was asking He was asking We were asking You were asking They were asking	I had asked He had asked We had asked You had asked They had asked	I had been asking He had been asking We had been asking You had been askng They had been asking
	Did I ask?	Was I asking?	Had I asked?	Had I been asking?
	I did not ask	I was not asking	I had not asked	I had not been asking
Future	I shall ask He will ask We shall ask You will ask They will ask	I shall be asking He will be asking We shall be asking You will be asking They will be asking	I shall have asked He will have asked We shall have asked You will have asked They will have asked	I shall have been asking He will have been asking We shall have been asking You will have been asking They will have been asking
	Shall I ask?	Shall I be asking?	Shall I have asked?	Shall I have been asking?
	I shall not ask	I shall not be asking	I shall not have asked	I shall not have been asking
Future in the Past	I should ask He would ask We should ask You would ask They would ask	I should be asking He would be asking We should be asking You would be asking They would be asking	I should have asked He would have asked We should have asked You would have asked They would have asked	I should have been asking He would have been asking We should have been asking You would have been asking They would have been asking
	I should not ask	I should not be asking	I should not have asked	I should not have asking

Ырықсыз етіс (The Passive Voice).

	Indefinite	Continuous	Perfect	Perfect Contin uous
Present	I am asked He is asked We are asked You are asked They are asked	I am being asked He is being asked We are being asked You are being asked They are being asked	I have been asked He has been asked We have been asked You have been asked They have been asked	- -
	Am I asked?	Am I being asked?	Have I been asked?	-
	I am not asked	I am not being asked	I have not been asked	-
Past	I was asked	I was being asked	I had been asked	-
	He was asked	He was being asked	He had been asked	-
	We were asked	We were being asked	We had been asked	-
	You were asked	You were being asked	You had been asked	-
	They were asked	They were being	They had been asked	-
		asked
	Was I asked?	Was I being asked?	Had I been asked?	-
	I was not asked	I was not being asked	I had not been asked	-

Бірінші топ
Present Subjunctive	Past Subjunctive		Past Perfect Subjunctive
I ask He ask We ask You ask They ask	I asked He asked We asked You asked They asked		I had asked He had asked We had asked You had asked They had asked
Екінші топ
Should+Indefinite Infinitive		Should+Perfect Infinitive

I should ask He should ask We should ask You should ask They should ask	I should have asked He should have asked We should have asked You should have asked They should have asked
Үшінші топ
Should (would) +Indefinite Infinitive	Should (would) +Perfect Infinitive
I should ask He would ask We should ask You would ask They would ask	I should have asked He would have asked We should have asked You would have asked They would have asked

Ырықсыз етіс (The Passive Voice)

Бірінші топ
Present Subjunctive	Past Subjunctive		Past Perfect Subjunctive
I am asked He is asked We are asked You are asked They are asked	I were asked He were asked We were asked You were asked They were asked		I had been asked He had been asked We had been asked You had been asked They had been asked
Екінші топ
Should+Indefinite Infinitive		Should+Perfect Infinitive
I should be asked He should be asked We should be asked You should be asked They should be asked		I should have been asked He should have been asked We should have been asked You should have been asked They should have been asked
Үшінші топ
Should (would) +Indefinite Infinitive		Should (would) +Perfect Infinitive
I should be asked He would be asked We should be asked You would be asked They would be asked		I should have been asked He would have been asked We should have been asked You would have been asked They would have been asked

To be етістігінің жіктелуі.

Ашық рай (The Indicative Mood).

	Indefinite	Continuous	Perfect
Present	I am He is We are You are They are	I am being He is being We are being You are being They are being	I have been He has been We have been You have been They have been
	Am I?	Am I being?	Have I been?
	I am not	I am not being	I have not been
Past	I was He was We were You were They were	I was being He was being We were being You were being They were being	I had been He had been We had been You had been They had been
	Was I ?	Was I being ?	Had I been ?
	I was not	I was not being	I had not been
Future	I shall be He will be We shall be You will be They will be	- - - - -	I shall have been He will have been We shall have been You will have been They will have been
	Shall I be?	-	Shall I have been?
	I shall not be	-	I shall not have been
Future in the Past	I should be He would be We should be You would be They would be	- - - - -	I should have been He would have been We should have been You would have been They would have been
	I should not be	-	I should not have been

Бұйрық рай. (Imperative Mood).

Be do not be

Шартты рай

(The Subjunctive Mood)

Бірінші топ
Present Subjunctive	Past Subjunctive	Past Perfect

			Subjunctive
I be He be We be You be They be	I were He were We were You were They were		I had been He had been We had been You had been They had been
Екінші топ
Should+Indefinite Infinitive		Should+Perfect Infinitive
I should be He should be We should be You should be They should be		I should have been He should have been We should have been You should have been They should have been
Үшінші топ
Should (would) +Indefinite Infinitive		Should (would) +Perfect Infinitive
I should be He would be We should be You would be They would be		I should have been He would have been We should have been You would have been They would have been

To have етістігінің жіктелуі.

Ашық рай (The Indicative Mood).

	Indefinite	Continuous	Perfect
Present	I have He has We have You have They have	I am having He is having We are having You are having They are having	I have had He has had We have had You have had They have had
	Have I ?	Am I having?	Have I had?
	I have not	I am not having	I have not had
Past	I had He had We had You had They had	I was having He was having We were having You were having They were having	I had had He had had We had had You had had They had had
	Had I ?	Was I having?	Had I had?
	I had not	I was not having	I had not had

Future	I shall have He will have We shall have You will have They will have	I shall be having He will be having We shall be having You will be having They will be having	I shall have had He will have had We shall have had You will have had They will have had
	Shall I have?	Shall I be having?	Shall I have had?
	I shall not have	I shall not be having	I shall not have had
Future in the Past	I should have He would have We should have You would have They would have	I should be having He would be having We should be having You would be having They would be having	I should have had He would have had We should have had You would have had They would have had
	I should not have	I should not be having	I should not have had

Бұйрық рай.

(The Imperative Mood).

have

do not have

Шартты рай

(The Subjunctive Mood)

Бірінші топ
Present Subjunctive	Past Subjunctive		Past Perfect Subjunctive
I have He have We have You have They have	I had He had We had You had They had		I had He had had We had had You had had They had had
Екінші топ
Should+Indefinite Infinitive		Should+Perfect Infinitive
I should have He should have We should have You should have They should have		I should have had He should have had We should have had You should have had They should have had

Үшінші топ
Should (would) +Indefinite Infinitive	Should (would) +Perfect Infinitive
I should have He would have We should have You would have They would have	I should have had He would have had We should have had You would have had They would have had

To ask етістігінің жіктелмеген нысандары.

Тұйық етістік (The Infinitive).

	Active	Passive
Indefinite	to ask	to be asked
Continuous	to be asking	-
Perfect	to have asked	to have been asked
Perfect Continuous	to have been asking	-

Герундий (The Gerund)

Indefinite Perfect	Active	Passive
	asking having asked	being asked having been asked

Есімше (The Participle)

Present Past Perfect	Active	Passive
	asking - having asked	being asked asked having been asked

To be етістігінің жіктелмеген нысандары.

Т

Indefinite Perfect

to be

to have been

ұйық етістік (The Infinitive).

Герундий

(The Gerund)

Indefinite Perfect

being having been

Есімше

(The Participle)

Present Past Perfect

being been

having been

To have етістігінің жіктелмеген нысандары.

Тұйық етістік (The Infinitive).

Indefinite Continuous Perfect

to have

to be having to have had

Герундий (The Gerund)

Indefinite Perfect

having having had

Есімше (The Participle)

Present Past Perfect

having had

having had

Бұрыс етістіктер кестесі

Infinitive Тұйық етістік	Past Indefinite Өткен шақтың етістігі	Past Participle Өткен шақ есімшесі	Аудармасы
arise	arose	arisen	шығу
aware	awoke awaked	awoke awaked	ояту; ояну
be	was were	been	болу
bear	bore	born	босану
bear	bore	borne	алып жүру
beat	beat	beaten	соғу
become	became	became	болу
begin	begun	begun	бас ау
bend	be t	bent	майыстыру
bind	bound	bound	байлау
bite	bitten	bitten	тістеу
bleed	bled	bled	қан ағу
blow	blew	blown	үрлеу
break	broke	broken	сын ыру
breed	bred	bred	шығару
bring	brought	brought	əке у
broadcast	broadcast broadcasted	broadcast broadcasted	радио мен беру
build	built	built	салу
burn	burnt	burnt	жағу, жану
burst	burst	burst	жарылу
buy	bought	bought	cатып алу
cast	cast	cast	лақтыру
catch	caught	caught	аулау, ұстау
choose	chose	chosen	таңдау
cling	clung	clung	жабысып қалу
com	came	come	келу
cost	cost	cost	тұрады
creep	crept	crept	жорғалау
cut	cut	cut	кесу
deal	dealt	dealt	сату
dig	dug	dug	қазу
do	did	done	жасау
draw	drew	drawn	сурет салу
dream	dreamt dreamed	dreamt dreamd	түс көру арман ету

drink	drank	drunk	ішу
drive	drove	driven	жүргізу
dwell	dwelt	dwelt	тұру, тоқталу
eat	ate	eaten	жеу
fall	fell	fallen	қүлау
feed	fed	fed	тамақтандыру
feel	felt	felt	сезу
fight	fought	fought	күресу
find	found	found	тауып алу
flee	fled	fled	жүгіру, қашу
fling	flung	flung	лақтыру
fly	fl w	flown	ұшу
forbid	forbade	fоrbidden	тиым салу
forget	forgot	forgotten	ұмыту
forgive	forgave	forgiven	кешіру
freeze	froze	frozen	қату
get	got	got	алу, болу
give	gave	given	беру
go	went	gone	жүру
grind	ground	ground	қайрау; уату
grow	g ew	grown	өсу, өсіру
han	hung	hung	іліну, ілу
have	had	had	бар,болу
hear	heard	heard	есту
hid	hid	hid hidden	тығу
hit	hit	hit	ұру,соғу
hold	held	held	ұстау
hurt	hurt	hurt	зақым келтіру
keep	kept	k pt	сақтау
kneel	knelt	knelt	тізе бүктіру
kne	knеw	known	білу
lay	laid	laid	қою
lead	led	lеd	жетектеу
lean	leant leaned	leant leaned	сүйену
leap	leapt leaped	leapt leaped	секіру
learn	learnt learned	learnt learned	оқу
leave	left	left	тастап кету
end	lent	lent	қарыз бер

le	let	let	рұқсат ету
lie	lay	la n	жату
light	lit lighted	lit lighted	жағу
lose	lost	lost	жоғалту
make	made	made	жасау, мəжбүр ету
mean	meant	meant	мағынасы болу
meet	met	met	кездесу
pay	paid	paid	төлеу
put	put	ut	қою
read	read	read	оқу
ride	rode	ridden	атпен салт жүру
ring	ra g	rung	шылдырлау
rise	rose	risen	көтерілу
run	ran	run	жүгіру
saw	sawed	sawn	арамен кесу
say	said	said	айту
see	saw	seen	көру
seek	sought	sought	іздеу
sell	sold	sold	сату
send	sent	sent	жіберу
set	set	set	енгізу, отыру (күн)
shake	shook	shake	с лкілдету
shave	shaved	shaven	қырыну
shed	Shed	shed	төгу (қан, көз жасын)
shine	shone	shone	жарқырау
shoot	shot	shot	ату
show	showed	shown	көрсету
shrink	shrank	shrunk	тыржиту, қысқару
shut	shut	shut	жабу
sing	sang	sung	əн салу
sink	sank	su k	бату
sit	sat	sat	отыру
sleep	slept	slept	ұйықтау
slide	slid	slid	сырғу
smell	smelt smelled	smelt smelled	иіс шығу; иіскеу
sow	sowed	sown	егу

speak	spoke	spoken	айту
speed	sped	sped	асығу; тездету
spell	spelt spelled	spelt spelled	сөзді əріптеп жаз , айту
spend	spent	spent	жіберу
spill	spilt spilled	spilt spilld	төгіп алу
spin	span	spun	иіру
spit	spat	spat	түкіру
split	split	split	жару
spoil	spoilt spoiled	spoilt spoiled	бүлдіру
spread	spread	spread	жаю
pring	sprang	spru g	секіру
sta d	stood	stood	тұру
steal	stole	stole	ұрлау
stick	stuck	stuck	жапсыру
sting	stung	stung	шағу
strike	struck	struck	соғу; көтерілу
strive	strove	striven	тырысу
swear	swore	sworn	ант ету,ұрысу
sweep	swept	swept	сыпыру
well	swelled	swolle	ісіну
swi	wam	swum	жүзу
swing	swung	swung	шайқау
take	took	taken	алу
teach	taught	taught	үйрету,оқыту
tear	tore	torn	жұлу
tell	told	told	əңгіме айту
think	thought	thought	ойлау
throw	threw	thrown	лақтыру
tread	trod	trodden	ж ру,аяқ басу
understand	understood	understood	түсіну
wake	woke waked	woken waked	ояту, ояну
wear	wore	worn	кию
weep	wept	wept	жылау
win	won	won	ұту
wind	wound	wound	бұрау,өрлеу
write	wrote	written	жазу

Part 2. Exercises.
Жаттығулар.

Exercise 1

Form nouns from the given words with the help of suffixes:

-er,-or,-ant,-ment,-ist,-ness

Model: to teach-teacher

Translate: visit,mad,judge,improve,punish,piano, type,sail,kind,reqire,important

Exercise 2

Read the compound nouns and translate them into Kazakh:

Handicraft, railway,woodam, handwork, fireman, birthday, dining –room, e-writer, mushroom, sportsman, layman

Exercise 3

Form nouns with the help of suffixes:

Example:collection – collector – collectorship

Construction, direction, musician, scientist, darkness, friendship, operation, dictatorship, brotherhood, dramatist

Exercise 4

Write the plural form of the following

a)regular nouns

story,play,glass,flag,photo,name,match,knife,bush,chief,page,radio,roof, prize,set,key,factory,wolf,piano,class,cup,city

b)irregular nouns

child,goose,man,foot,mouse,woman,sheep,person,deer,tooth,ox

Exercise 5

Write the countable and uncountable nouns into two different columbs:

University,idea, music, teacher,machine,coin,ink,speed,horse,sea,water,bread,wool,piano,money,hero,equipment,box

Exercise 6.

Translate into English:

1. Сіздің ақшаңыз қайда?- Үстелдің үстінде.

2. Бұл кімнің ақшасы? - Ол Оляның ақшасы.

3. Күздігүні біз өте көп жеміс жейміз.

4. Жазда жəне күзде оңтүстікте өте көп жемістер бар.

5. Оның шашы ақшыл.

6. Оның шашы қара ма?

7. Сіздердің жазғы демалыстарың қашан басталады? – Бірінші шілдеден басталады.

8. Біздердің қысқы демалысымыз ақпанда бітеді.

Exercise 7.

Put the following nouns in the plural form (Remember the indefinite article is adopted before nouns in the plural form):

A table, a plate, a fox, a room, a lady, a knife, a chair, a bus, a Negro, a match, a way, a house, a family, a flag, a town, a wolf, a country, a lion, a park, a play.

Exercise 8.

Put the following nouns in the plural form (Pay attention that the indefinite article is adopted before nouns in the plural form, but the definite article is saved):

A star, a mountain, a tree, a shilling, a king, the waiter, the queen, a man, a woman, the woman, an eye, a shelf, a box, the city, a boy, a goose, the watch, a mouse, a dress, a toy, the sheep, a tooth, a child, the ox, a deer, the life, a tomato.

Exercise 9.

Put the following sentences in the plural form:

1. This is a star. 2. This is a boy. 3. This is a baby.4. That is a plate.5. That is a flower. 6. That is a plate. 5. That is a flower. 6. That is a bookshelf. 7. Is this a sofa? 8.Is this a bookcase? 9. Is this a man? 10. Is that a ball? 11. Is that a train? 12. Is that a plane? 13.Is the window open? 14. Is the door closed? 15. Is the boy near the window? 16. That is not a king. 17.That is not a queen. 18. That is not a bus. 19. This isn’t a mountain. 20. That isn’t a goose. 21.This isn’t a mouse. 22. It is a sheep. 23. It is a cigarette. 24. It is a cat. 25. It is not a girl. 26. It isn’t a bag. 27. It isn’t a tree. 28. It is not a bad egg. 29.It is a good egg. 30.Is that a flower?

Exercise 10.

Put the following nouns in the plural form:

1. This room is very large. 2. There is a match in the box. 3. Has this lady a knife? 4. There is a man and a woman in the street. 5. This lady is that gentleman’s wife. 6. This shoe is too large for my foot. 7. The child is sitting on a bench. 8. My tooth is white. 9. This key is made of steel. 10. A potato is a vegetable and a cherry is a fruit. 11. This is my friend’s study.

Exercise 11.

Put the following nouns in the plural form:

1. What is that child’s name? 2. The cat has caught a mouse. 3. There was a lady, a gentleman, a boy and a girl in the room. 4. In the farm-yard we could see an ox, a sheep, a cow and a goose. 5. Is this worker an Englishman or a German? – He is a Frenchman. 6. Why don’t you eat this potato? 7. This strawberry is still green. 8. The withered leaf has fallen to the ground. 9. Can you see a bird in that tree? 10. Does your tooth still ache? 11. I held up my foot to the fire to warm it. 12. His child studies very well. 13. This man works at our office. 14. There is a new house in our street. 15. This story is very interesting.

16. I have hurt my foot. 17. The wolf has been shot. 18. He keeps his toy in a box. 19. Put this knife on that table.

Exercise 12.

Put the nouns in the Possessive Case:

1. The voice of my brother.

2. The plays of Bernard Show.

3. The watch of my father.

4. The books of the boys.

5. The end of the book.

6. The parents of Peter.

7. The birthday of my daughter.

8. The signature of Mr. A.

9. The new club of the workers.

10. The boats of the fishermen.

11. The letter of my brother.

12. The wall of the garden.

13. The centre of the town.

14. The novels of Tolstoy.

15. The secretary of Mr. D.

16. The hats of the women.

17. The beginning of the meeting.

18. The teacher of my children.

19. The legs of the table.

20. The car of Peter.

21. The opinion of the director.

Exercise 13.

Replace the of-phrases by the noun in the Possessive Case:

1.The wife of Doctor Sanford. 2.The elder sister of Helen. 3.The friend of my brother-in-law. 4.The best suit of my husband. 5.The novels of Dickens. 6.The hat of my sister-in-law. 7.The answers of the students. 8.The tools of the workers. 9.The dress of the girl. 10.The dresses of the girls.

Exercise 14.

Replace the of- phrases by the noun in the Possessive Case:

1.The face of the woman is attractive. 2.The faces of these women are attractive. 3.The coat of my father-in-law is grey. 4.The coats of the passers-by are wet. 5.The voice of the man is too loud. 6.The voices of the men sound harsh. 7.The toys of the child are on the floor. 8.The toys of the children are on the floor.

Exercise 15.

Change the following nouns with the preposition “of” with the nouns in the possessive case.

Model: The name of his friend … - His friend’s name …

Exercise 70.

Choose the proper word from brackets:

1. (Can, may) you play the piano? 2. (Can, may) Benny watch TV before going to bed? 3. I think I (can, may) do the work myself. 4. (Can, may) your friend speak English? 5. (Can, may) I have another cup of tea? 6.You (Can, may) stay a little longer if you like. 7.I (cannot, may not) hear you. Speak louder, please. 8. You (Can, may) take the book home. 9. (Can, may) I leave my bag with you? 10.I (cannot, may not) believe that.

Exercise 71.

Rewrite the following sentences using the words in brackets. Change the modal verb can (could) with the expression to be able to where it is possible.

1.I can give you my book for a couple of days (after I have read it). 2. He can ski (for ten years). 3. We knew that she could swim (since a child). 4. You cannot take part in this serious sport competition (until you have mastered good skills). 5. I could not solve the problem (before he explained it to me). 6. They can (never) appreciate your kindness. 7. I was sure you could translate that article (after you had translated so many texts on physics). 8. You can go to the country (when you have passed your last examination). 9. We can pass to the next exercise (when we have done this one).

Exercise 72. Translate into Kazakh.

1. May I go to the post-office with Mike? 2. May I take Pete’s bag? 3. Don’t give the vase to the child: he may break it. 4. May we take notes with a pencil? 5. You may not cross the street when the light is red. 6. May I shut the door? 7. May I invite Nick to our house? 8. You may go now. 9. If you have done your homework, you may go for a walk. 10. Don’t go to the wood alone:

you may lose your way. 11. It stopped raining, and mother told us that we might night go out. 12. May children play with scissors?

Exercise 73.

Insert the modal verbs can, may or must.

1.What … we see on this map? 2. … you speak Spanish? – No, unfortunately I … . 3. At what time … you come to school? 4. … I come in? 5. You … not smoke here. 6. … take your book? – I am afraid not: I need it. 7. He… not speak English yet. 8. I have very little time: I … go. 9. They … not go to the park today because they are busy. 10. You … read this text: it is easy enough.

Exercise 74.

Put the prepositions on, it, into.

1. Where is the book? – It is … the table. 2. Where is the tea? – It is … the cup. 3. Put the plates … the table. 4. Put the book … the bag. 5. There is a beautiful picture … the wall. 6. He went … the room. 7. I like to sit … the sofa … my room. 8. Mother is cooking dinner … the kitchen. 9. She went … the room and sat down … the sofa. 10. There are many people … the park today.There is a girl standing … the bridge. Why is she crying? – She has dropped her doll … the water. 12. There is no tea … my cup. 13. Pour some tea … my cup. 14. Put these flowers … the window-still. 15. I saw many people … the platform waiting for the train. 16. We went … the garden and sat down … a bench. 17. The teacher hung a picture … the blackboard. 18. I opened the door and went … the classroom. The teacher was writing some words … the blackboard. The pupils were writing these words … their exercise-books. There were some books and pens … the teacher’s table. There were two maps … the wall and some flowers … the window-sills. I saw a pen … the floor. I picked it up and put it … the table. 19. He put his hand … his pocket, took out a letter and dropped it … the mail-box which hung … the wall of the house. Then he got … his car and drove off.

Exercise 75.

Put the prepositions it, to.

1.We did not want to stay … town on such a hot day, so we went … the country. 2. It is very late. Go … bed at once. 3. Where is your little sister? – She is … bed. Mother always puts her … bed at eight o’clock. 4. In summer my mother does not go … work and I don’t go … school. We live … the country. My father goes … work every day, so he stays … town. But sometimes he comes … the country after work and goes back … town early in the morning, when I am still … bed. 5. In winter I usually go to … bed at ten o’clock because

I learn … school and have to get up early. But in summer, when I don’t go … school and live … the country, I like to go … bed late. 6. Do you like to read … bed?

Exercise 76.

Put the prepositions on, at.

1. I get up … seven o’clock or a … quarter past seven. 2. … Sunday I usually get up … nine o’clock or half past nine. But last Sunday I slept very long and got up only … noon. 3. Lev Tolstoy liked to get up … sunrise. 4. Our lessons are usually over … twenty minutes to two. 5. They returned from the wood … sunset. 6. I began writing my composition … seven o’clock and finished only … midnight. 7. My birthday is … the ninth of July. 8. The school year begins … the first of September. 9. … the twenty-fifth of December people celebrate Christmas. 10. … Wednesday I usually have a lot of homework.

Exercise 77.

Put the prepositions to, of.

1.He bought a book … English poems and gave it … his sister. 2. I wrote

… him asking to send me a box … chocolates. 3. The roof … the house is very old. 4. There is a monument … Pushkin in the Square … Arts. 5. One wheel … my car must be changed. 6. He was standing outside the door his house and explaining … the mechanic what was wrong with his car. 7. He gave her a big bunch … flowers. 8. I sent a letter … my friend. 9. The streets … St.Petersburg are straight. 10. Many pages … this book are torn. 11. The young scientist was trying to prove … the professor the necessity … the experiment. 12. London is the capital … Great Britain. 13. The embankments … the Neva are faced with granite. 14. It is clear … me that you don’t know your lesson. 15. He was devoted … his friend. 16. I explained … the teacher that by the end … the lesson I had not finished the translation … the text and that’s why I had not handed it … him. The surprise … the teacher was great. My explanation seemed strange … the teacher.

Exercise 78.

Put the prepositions with, by.

1. The boy cut his finger … a knife. 2. The boat was carried … the waves into the open sea. 3. The teacher was pleased … our work. 4. America was discovered … Columbus. 5. “Hamlet” was written … Shakespeare. 6. We eat soup … a spoon. 7. He was killed … a knife. 8. He was killed … the robbers. 9. He was knocked down … a big stick. 10. He was knocked down … a car. 11. He was taken to hospital …an ambulance. 12. He was treated … very effective drugs. 13. He was cured … a very skilful doctor. 14. He wrote his letter … a pencil. 15. He was scolded … his mother.

Exercise 79.

Put the prepositions, where necessary.

1. My mother is afraid … rats. 2. “What do you complain …?” asked the doctor. 3. Don’t enter … the room. 4. What are you laughing …? 5. They did not want to listen … me. 6. Wait …me. I’ll be back … a few minutes. 7. Yesterday the teacher spoke … us about the architecture … St.Petersburg. 8. My grandmother often complains … headache. 9. I am sorry, I cannot speak … you now, the professor is waiting … me. I must go … the institute and explain … him some details … our work. Come … the evening, I shall listen … you very attentively and answer … all your questions. 10. … nine o’clock the lecturer entered … the hall, walked up … the table, put his bag … it, looked … everybody and began his lecture. The lecture, as all the lectures … this professor, was very interesting, and the students … him with great attention. 11. Turn … the corner … the house and look … the flowers grown … my mother: aren’t they beautiful? 12. He was an excellent pupil, and the teachers never complained … him. 13. She complained … feeling bad and could not answer … the questions … the teacher. 14. We tried to speak … him, but he did not want to listen … us. He did not even look … us and did not answer … our questions. 15.Your brother complains … you. He says you always laugh … him, never speak … him and never answer … his questions. 16. When I entered … the room , everybody looked … me with surprise: they had not waited … me. 17. At the end … the street she turned … the corner, walked … the bus-stop and began waiting … the bus.

Exercise 80.

Put the prepositions on, in or into.

1. Where is the book? – It is … the table. 2. Where is the tea? – It is … the cup. 3. Put the plates … the table. 4. Put the book … the bag. 5. There is a beautiful picture … the wall. 6. He went … the room. 7. I like to sit … the sofa … my room. 8. Mother is cooking dinner … the kitchen. 9. She went … the room and sat down … the sofa. 10. There are many people … the park today.

11. There is a girl standing … the bridge. Why is she crying? – She has dropped her doll … the water. 12. There is no tea … my cup. 13. Pour some tea … my cup. 14. Put these flowers … the window-still. 15. I saw many people … the platform waiting for the train. 16. We went … the garden and sat down … a bench. 17. The teacher hung a picture … the blackboard. 18. I opened the door and went … the classroom. The teacher was writing some words … the blackboard. The pupils were writing these words … their exercise-books. There were some books and pens … the teacher’s table. There were two maps … the wall and some flowers … the window-sills. I saw a pen … the floor. I picked it up and put it … the table. 19. He put his hand … his pocket, took out a letter and dropped it … the mail-box which hung … the wall of the house. Then he got … his car and drove off.

Exercise 81.

Put the prepositions in or to.

1. We did not want to stay … town on such a hot day, so we went … the country. 2. It is very late. Go … bed at once. 3. Where is your little sister? – She is … bed. Mother always puts her … bed at eight o’clock. 4. In summer my