Эссе Абай Құнанбаевтың қара сөздеріндегі философиялық этика мен эстетика

Абай Құнанбаевтың қара сөздеріндегі философиясындағы

Абай арнайы философиялық тракаттар жазбағаны мәлім.Бірақ ол философияның терең толғаныстарға тосын идеяларға толы поэзиялық туындылар мен қара сөздердің авторы.Ақынның осы ерекшелігін алғашқылардың бірі болып аңғарған қазақтың аса көрнекті жазушысы Ж.Аймауытовтың «журнал туралы»атты 1918 жылғы мақаласында ұлы қаламгердің ақылы мен білімі дүниені дұрыс философиялық тұрғыдан түсінуі,ой толғаныстарының тереңдігін бағалап,данагөй философ деп танығандығы осы ойымызға дәлел.Абайдың рухани әлемі ерекше бір тылсым дүние,ал оның негізгі зерттеу объектісі-адам.Сол адамның эстетикалық,этикалық бет-пернесі,арман-мақсаты,өмірінің мәні,сезімі мен түйсігі,болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі ұлы ойшылдың терең тебіреністерге түсірген.ОЛҺлардың негізінде адам және кісілік философиясы жатыр.Адам мәселесі,оның дүниемен қатынасы,адамның өмірі мен тұрмысыныуң мәні философиясының негізгі өзегін басты проблемасын құрайды.

Абай адам табиғатын этикалық тұрғыдан қарай отырып,оның тұтас алғандығы кісілік қалпын,ұжданды «сегіз қырлы,бір сырлы»сырбаз адам,яки кемеліне жеткен «толық адам»кейіпінде алға тартады.»Адам деген даңқым бар»,дейді-Абай.Сол арқылы ол неден қашық,неге асық болуды үндейді,жақсылық пен жамандықтың надандық пен имансыз адамның шынайы мәнін ашады.Мысалы:ақынның мына сөзі де осының бір дәлелі «тілеуді құдайдан тілемей,пендеден тілеп,өз бетімен еңбегімді жандыр демей,пәленшенікін аһер демен ол Құдайға айтарлықтай сөз бе?Құдай біреу үшін біреуге жәбір қылуына лайығы бар ма?Екі сөздің басын қосарлық не ақылы мен ғылымы жоқ тура өзімдікін жөн қылдамын деп тқұр «өсі тәңірі-ай»деп таласа бергеннің несі сөз?»Оның несі адам?Оларды мұсылман деп қалайша иманы бар ғой дейміз?Абайдың ойшыл дана ретінде негізгі ұсынар этикалық принцепі «адам бол»деген сөздермен кірігіп келетін кісілікке,адамгершілікке,имандылыққа жетелеу.Бұл ақын шшығармаларының басты қзегі.Осы арқылы ол адамның қоғамдық өмірдегі басты рөлі мен орнын анықтайды,ондағы сыншыл ақылды жоғары бағалайды.Абай адамды жаратушының қаһраын қаймыққаны емес,өзінің арының,ұятының,халқының алдында сол істеген қылығы үшін жауапты болғандықтан да,қайырымды,мейірімді болуға тиісті деп біледі.Қазіргі біз бастан кешіп отырған кезеңді,әдетте адамдардың қылықтарының кезеңі деп айтады.Сөйтіп әңгіме қылықтардың философиясы туралы қозғалады.