ФАНАТИЗМ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІСІ

ФАНАТИЗМ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІКАСПЕКТІСІ.
"Фанатизм" және "толеранттылық" терминдері қазіргі адамның лексиконында ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ
ғасырдың басындағы жаргонның ажырамас бөлігіне айналғанын дәл анықтамай жиі қолданылады. Фанатизм
көбінесе

әлеуметтік

журналистика

мен

журналистикада

жағымсыз

белгі

немесе

бағалау

ретінде

қолданылады, бұл кездейсоқ таңбалауға әкеледі бұл сөз құбылыстардың ең кең спектрін білдіреді.
Идеологиялық немесе саяси қарсыластардың әрекеттерін жамандау үшін оларды "фанаттар" депатау
жеткілікті.

Шынында

да,

фанатизм

қоғамның

өмірін

тұрақсыздандыратын,

мемлекет

дамуының

тұрақтылығына нұқсан келтіретін, экстремизм мен терроризмнің негізі және қайнар көзі болып табылатын
факторға айналды. Бұл осы категорияның мәні мен мәнін әлеуметтік құбылыс ретінде анықтауды, оған оң
балама ретінде толеранттылықты талдауды талап етеді.
Фанатизмді түсіну мәселесі екі нақты қиындыққа байланысты болып келеді. Ол біріншіден, зерттеу
тақырыбын анықтау оңай емес болса, ал екіншіден, оның мәні жарқын сыртқы белгілерге бағытталған
дерексіз анықтамалардың артында жасырылады. Бұл әлеуметтік құбылыстың ерекшеліктерін түсіну үшін
оның сипаттамаларын бір-бірімен жеке психиканың нақты күйі, жеке мінез-құлықтың ерекше формасы және
бұқаралық, ұжымдық сана мен мінез-құлықтың ерекше формасы ретінде қарастыру қажет деп есептеймін.
Қазіргісөздіктерде фанатизм дегеніміз ол, шектен шыққан, өз сеніміне, сенімдеріне деген адалдық, басқа
сенімдерге өте төзбеушілікпен үйлеседі. Ал кейбірдеректерде оны былай түсіндіреді, фанатизм кез-келген
іске, идеяға деген құштарлық дейді. А. Дуд-ченко фанатизм сананың тарылуымен, шартсыз және абсолютті
шындық үшін сыни тұрғыдан қабылданбайтын бір идеяға әуестенумен сипатталатынына назар аударады.
Мұндай обсессия фанатиктің мінез-құлқының агрессивтілігінде көрінеді, ол өзіне сын көзбен қарамайды, ал
басқаларға келлгенде керісінше, басқаларға өте сын көзбен қарап, бағалайды және оларды физикалық
түрде, күшпен қуып, жоюға дейін дайын екендігін атаған. Ол өзінің бұрмаланған сенімінің, яғни пір тұтқан
адамының "құлына" айналады, сондықтан оның мінез-құлқы шынайы адамгершілік еркіндігін жоғалтатынын
айтқан жөн. Бұл жақты адамның психикалық тұрақсыздылығының белгісі деп өз басым санаймын.
Финдік зерттеуші С. Канерва фанатизмді салдарына қарамастан, оң мақсатта біржақты, бейтарап діни
белсенділіктің кез келген түрі деп анықтайды. Оның пікірінше, фанатикалық сана әлемге тек осы адамға тән
көзқарастар ғана шынайы екендігіне сыни емес, сенімділікпен сипатталады. Яғни жоғары және түпкілікті
шындыққа ие болу сенімі, әлемді және басқа адамдарды оның (фанатиктің) шынайы көзқарастарына сәйкес
өзгертуге шақыру. Алғашқы екі белгіден туындайтын көзқарас, бұл шынайы сенімге немесе идеологияға
сәйкес әлемді практикалық істер немесе оны дереу өзгерту. Фанатиктің мұндай сыни емес сенімі шындыққа
сәйкес келмейтіндіктен, оның санасы жалған, бұрмаланған болып шығады. Ол шындық әлемінде емес,
шындыққа балама идеологиялық иллюзиялар мен қиялдар әлемінде өмір сүреді.
Фанатизмді терең талдауды Н. Бердяев береді, ол оны белгілі бір идеяға немесе бір адамға, затқа
т.бәуестенумен көрінетін жаппай, ұжымдық психоздың бір түрі ретінде қарастырады. Бердяев фанатиктің
әлемді қабылдау тәсілі туралы айта отырып, оған сананы бір объектіге, атап айтқанда, белгілі бір
идеологияға бекітуді тән деп санайды және оның объективі, былай айтқанда тек өзінің ең дұрыстай көрінетін
көзқарасы арқылы әлем қабылданады. Фанатизм әртүрлі идеялар мен дүниетанымдардың қатар өмір сүруіне
жол бермейді. Оларды фанатиктер жау санайды. Дұшпандық күштер біртұтас Жау болып көрінеді... Фанатик
үшін әртүрлі әлем жоқ. Бұл бір адамға ғана құмар адам.
Бір идеяға әуестену, соған құмарту ол адамның арманының мақсатқа айналатындығында көрінеді және ол
өзін белгілі бір идеяға қызмет етуге толығымен береді, оны жүзеге асыру үшін ол ештеңеге қарамайды және
ештеңе оны тоқтата алмайды. Идеологиялық риясыз сенім ол адамның басын айналдырып, ең үлкен
қатыгездікке тартып, тіпті бірі оны өздері ақ жасай алады. Адамды айналып өтіп, Құдайды алмастыратын

Құдайға немесе идеяға қалдықсыз берілу, адамды Құдайдың даңқы үшін немесе идеяны жүзеге асыру үшін
құралға айналдыру, фанатиктен шайтандыққа айналғандар.
Фанатизмді жеке психиканың және бұқаралық сананың "ауыр" күйі ретінде сипаттау Бердяевке оның
адамгершілікке қарсы мәні туралы нақты қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Фанатизм -бұл адамның
үстінен қойылған "патологиялық идеяға әуестену. Фанатикалық төзбеушілік әрқашан адамға деген терең
сенімсіздік, адамдағы Құдайдың бейнесі, шындықтың күшіне деген сенімсіздік. Яғни, фанатизм идеяға
әуестенудің экстремалды түрі ретінде, оған деген сенім оның керісінше адамға, оның рухани күштері мен
қадір-қасиетіне деген сенімсіздікке айналады. Бердяев фанатизмге адамның сөзсіз құндылығы мен кез-келген
идея мен идеологиядан басымдығы туралы гуманистік идеяны қарсы қояды.
Бізге белгілі бір идеясы бар адамның және сол өзінің идеясына риясыз өзі ғана сенетіндерді
әринефанатизмге тән және оның нәтижесінде "идея" фанатиктің өмірінің мағынасына айналады деп
ойлаймыз. Бірақ фанатикалық идеологияның тақырыбы жалпы адамның идеясы емес, белгілі бірәлеуметтік
топтың жеке ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік мұраттарын білдіретін әлеуметтік-саяси идеология болып
табылады. Сонымен қатар, фанатизмнің мәнін анықтау фанатикалық идеологияның маңызды белгілерінің
мазмұнды сипаттамасынсыз толық және дәл бола алмайды. Әйтпесе, фанатизмді кез-келген идеяға берік
идеологиялық міндеттеменің кез-келген түрі деп атауға мүмкүндік алып, сол арқылы қате пікірлер қалыптасар
еді.
Сонымен, фанатизмнің алғашқы маңызды сипаттамасы - бұл жеке тұлғаның нақты бағыты, оның негізінде
тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасқан дүниетаным жатыр. Дүниетаным шеңберінде
адамның әлеуметтік-саяси идеялары ерекше маңызды орын алады, өйткені олар жеке тұлғаның әлеуметтік
мінез-құлқымен тікелей байланысты. Адамдардың әлеуметтік шындыққа қатынасы саналы және бағаланатын
осы идеялардың жүйесі идеология деп аталады. Жеке тұлға оны шынайы деп түсініп, қабылдаған кезде және
жеке тұлға белгілі бір әлеуметтік немесе этникалық топпен сәйкестендіргенде, оның мүдделері мен
мәртебесінің көрінісі осы идеология болып табылады, содан кейін сенімнің қалыптасуы туралы айтуға
болады жеке тұлғаның бағытының өзегі ретінде. Сенімдер мінез-құлықтың басым мотивіне айналады,
әлеуметтік шындықты ойлау және қабылдау тәсілін, адамның эмоционалды тәжірибесін және оның өзін-өзі
тануын анықтайды.Фанатизмнің адамның белгілі бір идеяларға деген құмарлығымен байланысына сүйене
отырып, біз, біріншіден, белгілі бір дүниетанымнан тыс және оның негізінде пайда болатын жеке тұлғаның
фанатизм туралы айту мүмкін еместігін атап өткімкеледі. Екіншіден, кез-келген дүниетанымдық идеяларды
фанатизммен байланыстыру керек емес, тек идеологияның құрамына кіретін әлеуметтік-саяси идеялар.
Идеологиясыз және оны жеке сенімге айналдырмай, фанатизм болмайды. Бірақ кез-келген идеологияны
фанатикалық деп атауға болмайды, яғни жеке сенімнің және жеке тұлғаның бағытының тақырыбына айналу.
Бұл фанатизмнің негізгі элементі және негізгі алғышарты, оның жеке тұлғаның ерекше психикалық құрылымы
ретіндегі өзегі болып табылатын нақты идеология.
Фанатикалық идеология - бұл белгілі бір әлеуметтік топтың мүдделері мен оның әлеуметтік қарсыластары
арасындағы өткір қақтығысты жеңудің бұрмаланған фантастикалық, былай айтқанда бағдарламасы, оның
төзімсіз әлеуметтік жағдайын шешудің жеткіліксіз түрі. Антигуманизм элементтері бар кез-келген идеологияда
фанатизмнің өркендеуінің болуы мүмкін деп айтуға болады, бірақ олар әрдайым толық дамуға жете бермейді.
Оның фанатикалық идеологияға айналуы үшін бұл өскіндерді екпіндеп, арнайы идеологтар өсіріп, оларды
қабылдауға дайындалған адамдардың жаппай санасына енгізу керек. Мұндай дайындықтың маңызды шарты
бұл адамның өміріне қауіп төндіретін төтенше тарихи жағдай. Белсенді өмірлік ұстанымы бар адам үшін
тарихи жағдайларға сәйкес өз көзқарастарын жүзеге асыруда тарихи икемділік бар. Фанатик үшін икемділік
те, кеңдік те, дүниетанымдық білімнің тереңдігі де жоқ. Ол өзінің идеалдарын тарихи нақты жағдайды
ескермей және көбінесе оған қарсы жүзеге асырады. Сенімдерді жүзеге асыру жеке өмірдің жалғыз
мазмұнына айналады. Гуманист диалог пен жаңа ортаға ашылу, фанатиктер ол үшін болмайтын, жабық.

Яғни, фанатикалық сенімділік пен белсенді өмірлік ұстаным сенімдердің мазмұны мен оларды қалыптастыру
тәсілі бойынша, сондай-ақ адамның мінез-құлқындағы сенімдерді жүзеге асыру тәсілі бойынша түбегейлі
ерекшеленеді. Тұлғаның фанатикалық өзгерістерінің өзіндік бір әлеуметтік себептері бар. Бұл жәй адамның
қалыптан тыстарихи жағдайға қалыпты реакциясы. Егер төтенше жағдайда адам әдеттен тыс әрекет етсе,
онда бұл әдеттегі мінез-құлықтан қалыпты ауытқуы. Қарапайым адамдар қалыптан тыс жағдайларда
жасағандықтан, фанатикалық идеология адамның санасын неғұрлым берік игерсе, соғұрлым оның
реформация идеясының синдромын дамытуға ықпал етеді. Яғни, фанатикалық сенімділікті қалыптастырудың
белгілі бір сандық сатысындағы тұлғаның фанатикалық бағыты реформаның тымқұнды идеясының
синдромына айналуы мүмкін. Бұл әр жағдайда жүргізу оңай емес, бірақ, адамның реформалық
белсенділігінің деңгейі мен сипаты өтпелі кезеңнің көрсеткіші болып табылады. Фанатикалық сенімділік,
әдеттен тыс, ерекше өмірлік жағдайларға жеке тұлғаның қалыпты, ерекше реакциясы. Өте құнды идеялар
синдромы қарапайым, қалыпты, сыни емес өмірлік жағдайларға қалыптан тыс реакция ретінде пайда болуы
мүмкін.
Фанатогендік тарихи жағдай пайда болған кезде, яғни бұқара, бүкіл әлеуметтік топтар немесе халықтар
төзімсіз жағдайда болғанда және одан шығудың жолын көрмеген кезде, әсіресе сезімтал, сәйкес психикалық
ауытқуларға бейім адамдар фанатикалық идеология мен фанатикалық бұқаралық сананың индукторларына
айналады. Агрессияның негізгі объектісі, қолайсыз әлеуметтікорта, қолданыстағы әлеуметтік жүйе ретінде
қабылданды. Бірақ бұл фанатик үшін қолайсыз әлеуметтік орта белгілі бір әлеуметтік қатынастардың,
былайша фанатикалық идеалдарға сәйкес келмейтін және белгілі бір идеологияның (фанаттық емес)
тасымалдаушысы ретінде адамдар мен әлеуметтік институттарда, оның ішінде ең алдымен билік
бейнеленгендіктен, агрессияның екпіні әлеуметтік институттар мен фанатикалық идеологиямен бөліспейтін
адамдарға бағытталған. Фанатик өзін азаптаса да немесе өзін жаулардыңазаптауына берсе де, ол сол
арқылы бар қателікке, оның пікірінше, қоғамға және осы дұрыс емес қоғамды бейнелейтін және қорғайтын
жауларғабұрмаланған агрессивтілік көрсетеді. Ол үшін дұшпандар - бұл фанатизммен белсенді күресушілер
ғана емес, сонымен қатар қарапайым конформистік бұқара, кішіпейілділік және бар әлеуметтік бұйрықтарды
сыни тұрғыдан қабылдамайды.
Фанатизмді әдеттен тыс өмір сүру жағдайларына табиғи реакция ретінде қабылдануы керек. Тіпті фашизм
сияқты қорқынышты құбылыс адамдардың қалыпты емес өмір сүру жағдайларын тудыратындығын еске
алған жөн. Сонымен қорытындылай келе, фанатиктің эмоционалды тәжірибесінің ерекшелігі туралы айтатын
болсақ, біз олардың екі парадоксалды ерекшелігін атап өтуіміз керек. Біріншіден, шын мәнінде, фанатиктің
сезімдері тұлғасыз немесе адамгершілікке жатпайды, өйткені олар нақты адамдарға жеке тұлға ретінде емес,
жалпы белгілі бір әлеуметтік функциялардың тасымалдаушысы ретінде бағытталған. Тіпті өзін-өзі сүю-бұл
өзінің жеке басына деген сүйіспеншілік емес, функционер, фанатикалық идеяны орындаушы ретінде ғана
болатын бір саты болуы мүмкін. Сондықтан, фанатиктің сезімдерінде жеке сәт өте аз. Демек, өте қатыгездік,
басқа адамдардың тәжірибесіне мүлдем немқұрайлылық, тіпті өздерінің жеке тәжірибелерін басу. Ал
екіншіден, фанатиктердің сезімдері ішкі екіжүзді, сондықтан әдейі жоғары және демонстрациялық. Өйткені
күшті эмоцияларды көрсетудің артында олардың ішкі деструктивтілігі мен бостығы психикаға деструктивті
әсер ететін және аз ғана дәрежеде өтелетін жасанды шиеленіс пен демонстрация нәтижесінде
жасырылады.Бұның барлығы әлеуметтік психикасы мен ішкі жан дүниесінің әлсіздігін мойындайтын,
күйзелістегі адамдардың топтық санаты болып келеді деп ойлаймын. Себебі дәл сондай жандар сенгіш, әрі
кез келген нәрсені баспен емес, эмоциямен қабылдайды.