Ғұмар Қараш жырларының халық әдебиетімен үндестігі

Аннотация

Зинуллина Нұрайна Нартайқызының «Ғұмар Қараш жырларының халық әдебиетімен үндестігі» тақырыбындағы зерттеу нысаны: Ақынның өлеңдерінің тақырып өзектілігін, тәрбиелік мәнін, қазақ әдебиетіндегі алатын орны мен халық әдебиетіндегі үндестігін көрсету, талдау, саралау, дәл айтылған өлеңдерде берілген тәлім-тәрбиені анықтау; өлеңдерінде айтылған өзіндік көзқарасын зерделей отырып, халық әдебиетімен нақты қақтығысу нүктесін айқындау.

Зерттеу жұмысының деректік негіздері:

Жұмысты жазу барысында ақынның күні бүгінге дейін жарық көрген кітаптары, зерттеу жұмысына тікелей қатысы бар деректер, жастардың жеке өмірлік тәжірбиесін кеңейтуге ықпал ететін өлеңдері.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласына қатысты Ұлттық бірегейлікті сақтауға байланысты ұлттық код, мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайтынын ескере отырып, рухани мәдениетіміздің бір бөлшегі өз өлкеміздің біртуар перзенті Ғұмар Қараштың өлеңдерін талдау. Зерттеу жұмысында жерлес ақынымыз Ғұмар Қараш есімін ұлықтай отырып, өлеңдеріне сараптама жасау.

Басты жаңалығы деп төмендегі жағдайларды ескереміз:

Жұмыстың кіріспе бөлімінде Ғұмар Қараштың өмірі, ақындық рөлін зерделеу және де өмірлік ұстанымдары жөнінде болжам алынды.

Негізгі бөлімде молда-ақынның өлеңдерінің негізгі тақырыбына тоқтала отырып халық әдебиетімен үндестігі жөнінде айтылады.

Қорытынды бөлімде өз өлкеміздің біртуар перзенті Ғұмар атамыздың өлеңдерінің жастарға берер тәлім-тәрбиесі мен өлеңдерінің маңыздылығын насихаттау болды.

Зерттеу жұмысының маңызы:

Ақын өлеңдерінің басқа да ақын-жазушылардың шығармашылығынан кем түспейтіндігін ескере отырып, «Ғұмар» есімін оқыту бағдарламаларына енгізу. Және де ақынның атын республикалық және дүние жүзілік деңгейге жеткізуге үлес қосу, болашақ ұрпаққа ақын қалдырған асыл мұралар арқылы тәрбие беру.

Зерттеу жұмысының құрылымы:

Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Ж оба тақырыбы: Ғұмар Қараш жырларының халық әдебиетімен үндестігі

Жоба мақсаты: Ғұмар Қараш өлеңдеріндегі адами құндылықтарды халық әдебиетіндегі туындылармен салыстыру арқылы жас буынға ұғындыру

Күтілетін нәтиже:

1. Ғұмар Қараш шығармашылығын мектеп бағдарламасына енгізуге үлес қосу.

2. Ғұмар Қараш жырлары арқылы жас жеткіншектер бойына адамгершілік құндылықтарды сіңіру.

3. Ақынның поэзиясын Республикалық деңгейде насихаттап, мектеп кітапханаларында Ғұмар Қарашқа арнайы бұрыш арнау.

Кіріспе

Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде ХХ ғасыр зиялылары тағдыры турасында: «Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда ұлттық жігер мен толысқан зерде сабағы ұмыт болған жоқ», – деп жазған болатын.
Міне, ұлт бостандығы жолында жанкешті қызмет еткен осы ұлт зиялыларының өмірі мен қоғамдық-саяси және шығармашылық қызметін зерттеу егемен ел болуымызбен  күн тәртібіне шықты. Бұл мүмкіндікке зерттеуші ғалымдар еліміздің тәуелсіздігі салтанат құрған кезеңде ғана қол жеткізді. Елі үшін барын салған осы ақын-жазушылар арасында жерлесіміз Ғұмар ақын да бар еді.

Ғұмар Қараш алмағайып аласапыран заманда өмір сүрді, патшалық Ресей мен Кеңестер Одағының жалғасқан бір-біріне ауысатын өтпелі кезеңін бастан өткерді. Осыған байланысты, ойшылдың көзқарастары да заманның талабы мен өзінің ішкі рухани дүниесінің қажеттілігіне байланысты әрбір кезеңде әр түрлі бағытқа өзгеріп отырды.

Ғұмар Қараш жан-жақты ғалым, әрі әдебиетші-ақын, саяси қайраткер болғандықтан, еңбектерінің мазмұнын біржақты талдауға келмейді, яғни, оны әрбір сала бойынша әр түрлі деңгейде қарастыруымыз керек. Оның өз немересі Н.Бұрханқызы атап өткендей: «Ғұмар Қараш қамтыған тақырып аясы өте үлкен – онда поэзиядан бөлек, ұлттық мәдениет, оқу-ағарту, философия, дін, педагогика, публицистика, құқық, отырықшы тұрмыс, медицина, қазақ қоғамындағы әйелдің жағдайы, ана тілі т.с.с. тақырыптар қамтылған»

Ғұмар Қараш бір жағынан дінтанумен, дін философиясымен шұғылданса, екінші бір қырынан діни философ-теолог. Сондықтан, жалпы дін мәселесінің өзі сол дәуірлерде өршіп, әр түрлі бағыттар мен мазһабтардың аралығында ауытқып тұрғандықтан, оны белгілі бір арнаға апарып тоғыстырудың өзі қиындық келтіріп жатады. Сонымен қатар, діни өкілдің көзқарастары да әр түрлі ақпараттар мен тұлғаның жеке өмірлік тәжірибесіне байланысты өзгеріп отыратындығын есепке алуымыз керек.

ХІХ–ХХ ғасырлардағы қазақ қоғамының шынайы келбетін нысанаға алу – ол дәуірдегі кейбір тұлғалардың, көрнекті қайраткерлер мен зиялы қауымдардың шығармашылығы мен болмысын зерттеуді ұмыт қалдырып отырды немесе ол – әр түрлі идеологиялық тиым салулардан, ақпараттардың жасырын болуынан туындады. Соның бірі – Ғұмар Қараш. Соған байланысты Ғұмар Қараш – қазақ тарихында есімі көп атала бермейтін және өз орнын ала алмай келген тұлғаның бірі. Өйткені оның өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі, шығармашылығы халқына адал еңбек етіп, болашаққа жөн сілтеп, өз ұлтын өркениетті елдер қатарына қосуға бағытталған.

Туған халқының мүддесі үшін адал қызмет етіп, сол жолда құрбан болса да, ұзақ жылдар бойына ұлтына беймәлім болып келген Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін тарихи тұрғыдан зерттеу қазіргі заман қажет етіп отырған тың тақырып екендігін айғақтайды.

Ғұмар Қараш өз заманының және қазақ қоғамының болашағына алаңдаған саяси қайраткер, білікті зияткер, ақын-публицист болғандықтан, ойлары мен көзқарастарын жазбаша өлең-жырмен, шағын әңгімелер мен фельетондар түрінде қалдырды. Оның мұндай еңбектерінің тууы, біріншіден, өзінің ішкі шығармашылық қабілетіне байланысты болса, екіншіден, сол кездегі қазақ қоғамының қиыншылықтарына, күрделі даму жолына байланысты сыртқы әсерлерден деп айта аламыз. Үшіншіден, ойшылдың ұлтжандылық рухы елінің келешегіне деген алаңдаушылық сезімін туығызды. Демек, ағартушының идеяларын паш етуі, кей жағдайда, ерікті-еріксіз түрде жүріп отырды. Себебі, ол заман шындығының кемшілікті тұстары мен болашақ даму бағдарын барынша айқын көре білгендіктен, өзінің идеяларын қағаз бетіне түсіріп, халқына жарияламай тұра алмады. Негізінен, автордың айтайын деген түпкі ойы мен ішкі сезімін аша түсу оның шығармаларын көркемдік эстетикалық тұрғыдан талдаулар арқылы айшықтала түсетіндігін ескерсек, келесі кезекте оның туындыларының жеткізілу, берілу тәсілдеріндегі шеберліктерді және мазмұндарындағы сезімдік толғаныстарды саралап көрсету қажеттілігі туындайды. Кезкелген мәтін, әсіресе, проза мен поэзия сияқты туындылар, жалпы алғанда, көркемдік таным болғандықтан, эстетикаға толы болып келеді. Ойды көркемдеп, сезіммен жеткізу әдебиетке, оның ішінде поэзияға тән құбылыс.

Ғұмар Қараш әл-Фараби, Ш. Құдайбердиев, А. Құнанбаев секілді кәсіби деңгейде еуропалық үлгідегі философиялық шығармалар жазған десе де болады, бірақ ол әрине, қазіргі ғылыми үлгіде емес. Сондықтан, оның көзқарастары философиялық ойтолғамдар немесе қазақ дүниетанымы аясына келіп саяды. Екінші бір қырынан алғанда, «Ойға келген пікірлерім» деп аталған жинақта, ол өзінің идеяларын фәлсафалық түйіндеулер деп біледі. Сондықтан, ол кәсіби деңгейдегі философ па, әлде ұлттық даналық арнасымен тоғыса ма деген сияқты сауалдар қойылады.

Негізгі бөлім

Ғұмар Қараштың қазақ қоғамын сынауы, әсіресе, халықтың мінез-бейнелерінің жағымсыз тұстарын қайталап айтып, оны түзеуге ұмтылуы кей кездерде дәл бүгінгі әлеуметтік болмысымызға да сай келіп жатады: парақорлық, жалқаулық, бақталастық, кері тартпа әдеттерге әуестік т.б. Екі аралықта жүз жылдай уақыт өтсе де, ойшылдың сол дәуірдегі өзекті деп қозғаған мәселелері, бүгінгі күнге дейін неліктен шешімін таппай отыр деген сауал туындайды. Мысалы, Ғұмар Қараштың «Заман туралы» толғауындағы:

«Жаман жол тауып жасынан,

Ащы суға мас болып,

Бір-біріне қас болып,

Ала болып ауызы,

Басшы болып жауызы,

Тарттырып тұр қоңынан -

деген керітартпа әдет пен әлеуметтік ахуал дәл бүгінгі күнге арналғандай. Мұны болашақты болжаған көріпкел зар заман ақындары да алдын-ала айтып кеткен болатын:

«Сақал мұртын қойдырып,

Ащы суға тойдырып,

Бұза ма деп реңін».

Қазіргі қоғамдық пікірде «Қазақ халқы жалқау» деген бағалау кездесіп қалатын жайт. Ол ойдың түп төркіні Абай, Ғұмар Қараш сынды қазақ қоғамының әлеуметтік сыншылдарының пікірлерінің жұрнағы.
Ғұмар Қараштың мұндай пікірлері оның «Өмір» деп аталатын өлеңіндегі:

Ерініп жалқаулықта өткен өмір,

Біразы бос жүріске кеткен өмір.

«Қазқу» деп жөнді басты бір іс етпей

Аяңдап ақырына жеткен өмір, – деген толғаулар сарындас болып келеді және бұл тақырып оның шығармашылығында жиі кездесетін мәселе. Ол заман аласапыран және тіршілік үшін күрес кезеңі болса, бүгінгі нарықтық қоғамда осы күрес күшейе түспесе, бәсеңдеген жоқ. Ғұмар Қараш мұны жай ғана сынап немесе ғылыми түрде сипаттап отырған жоқ, қазақ қоғамының ілгері жылжуы үшін басты кедергі, жағымсыз мінез бейне ретінде арнайы ескертіп, оны қайталап айтып отырады. Ақынның бұл жердегі айтайын деген түп ойы: «әркім жеке басында өзіне сынмен қарап, осы мінездің ұшқыны байқалған сәтте, оны жоюды бірден-ақ қолға алу керек» деген өнегелік-тәрбиелік ниеттерге келіп саяды. Қазіргі қазақ баласы түгелдей жалқау болмаса да, ойшылдың осы пікірлері кей сәттерде өзінің маңызды серпінді рухын қайта оятып отырады.

Молда-ақын сол заман шындығын ашына жырлаған кейбір өлеңдерін 1911 жылғы өлеңдер топтамасында жариялаған болатын. Ақынның 1911 жылы Қазан қаласынан жарық көрген «Қарлығаш» атты жинаңында қызығушылық тудыратын өлеңдерінің бір топтамасы адам бойындағы жақсылы-жаманды мінездерді, қасиеттерді де көркемдік тілмен сипаттаудан тұрады. «Ғаділдік», «Жомарттық», «Батырлық», «Жігер», «Әдеп», «Надандық», «Өтірік», «Ұят», «Тәкаббарлық» деген тақырыппен жазылған өлеңдерінде де осы мінез ерекшеліктерін терең психологиялық тұрғыда талдайды. Қазақ халқының сол кезеңдегі санасының қараңғылығын, адамдардың мінез-құлқын өз поэзиясында жырлай отырып, әрбір жағымды,жағымсыз қасиеттерге тоқтала өтіп, өзінше баға берген. Әлі толық зерттелмеген тамыры тереңге жайылған поэзиядан адами факторлады теріп көрсеткім келеді.

Мысалға: «Өтірік» өлеңін алып қарастыратын болсақ, бұлөлеңде ақынның адамның осы бір жаман қасиетіне ерекше тоқталғанын байқай аламыз.

Өтірік емес лайық ерге сифат,
Өтірікші таппас қадір әм ілтифат,
Аллаға, әм адамға еш бұлы жоқ,
Тағылған мойнына бір жаман ат.
Әй, жігіт! Адамдықта болса бейлің
Бұл аттан сақтануға қыл иждихат.
Аларсың масқаралық дәл басыңа,
Боларсың жиһанға таң, әлемге жат.
Нанбайды бір құдайға, шын сөзіңе,
Жайылса ел ішіне бүй деген айт.

«Өтірік» деген өлеңіндегі өтірікшілік деп аталатын жағымсыз қасиеттің адамға тигезер кеселін көрсетуінде Абай лирикасындағы бес дұшпанның бірімен қайта танысқандай боламыз. Абай «...өсек,өтірік мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ бес дұшпаның білсеңіз», - деп тоқталса, өзі дінді дәріптеген молда әрі ақын Ғұмар ата ол тақырыпқа тереңірек тоқталған. Адам бойындағы тағы бір теріс қасиетті сипаттауға арналған «Өтірік» деп аталған шығармасында да мақалдың қолданылу үлгісі өзінің әсерлілігін арттыра түседі. «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» деген мақалды поэтикалық тілге көшіріп, инверсия жасайды, яғни, сөздердің орындарын алмастырып береді.

Құйрығы бір тұтам бұ тәңірі алғырдың,

Алдыңнан әлі-ақ шығып берер ұят.

Шиедей екі бетің қызартады,

Кетпейді тағылған ат, жағылған зат.

«Өтірік емес лайық ерге сифат», «Әй, жігіт! Адамдықта болса бейлің, бұл аттан сақтануға қыл иждихат»,- деп өтірікші дейтін жаман аттан сақтану үшін барыңды сал, әрекет ет, ол ер жігітке лайық іс емес деп баға беріп, жастарды өтіріктен аулақ болуға үгіттеген.

Келесі Ғұмар сынаған қасиеттің бірі надандық. «Надандық» өлеңінде:

Надандық келген жерден білінеді,
Сөз айтсаң жауап таппай мүдіреді.
Күнәлі еместігін мойнына алып,
Бәлеге өз сөзінен ілінеді.
Ғақыл сөз үгіт етіп айта қалсаң,
Қорағаш алып қарсы жүгіреді.
Жүр бері адам етем десең сені
Аяғын еш баспайды кідіреді.
Барма олай, алдыңда тұр пәле дейсің,
Ұмтылып соған барып сүрінеді... –жолдардан ақынның халықтың көзін

ашуға ұмтылып, оның көзіне міне надан адам мынадай болады, сен ондай болма деген үміті отын көреміз. «Надандық» өлеңінде де надан адамның қанша ақыл-өсиет айтсаң да, құлақ аспай, пәлеге ұрынатындығын көркем тілмен жеткізе келе, қарама-қайшы жақсы іс пен жаман істі орындаған кездегі наданның бейнесін, яғни дұрыс істі сүлесоқ жасаса, жаман әрекетке келгенде, жасанып, тірілетінін салыстыра көрсетеді:

«Жақсы іске сүле болып жүрсе-дағы,

Келгенде жамандыққа тіріледі»

Қазақ әдебиетінде Сұлтанмахмұт Торайғыров «Шығамын тірі болсам адам болып, Жүрмеймін бұл жаһанда надан болып. Жатқаным көрде тыныш жақсы емес пе, Жүргенше өмір сүріп надан болып»,-деп надандықпен күрессе, Абай атамыз «Көп айтса көнді, жұрт айтса болды – әдеті жаман адамның»,-деп надандықтың белгілеріне тоқталып өткен.

Ақын тек адамның жағымсыз факторларын сынап қана қоймай одан жиренетін жолдарды көрсетіп. Қарама-қарсы құбылыстар: жақсы іс пен жаман істі салыстыру арқылы ақын надандықтың мағынасын көркемдік түрде өрнектеп береді. «Әдеп» деп аталған этикалық сарынды өлеңінде ақын әдепсіздіктің түп-төркіні надандықта жатқандығын айтады және теңеуді пайдалана отырып, оны соқырлыққа балайды

Келеді надандықтан әдепсіздік
Болмайды, одан хлас надан күймен.
Біледі жамандықты жақсылық деп,
Көзі жоқ надан соқыр нені көрген?
Наданның иісі шығып білінеді
Сәлемді жетіп келіп берген жерден.

Сондай-ақ наданды бір сөзінен-ақ аңғару қиын емес деп троптың түрі – синекдоханы қолданады. Яғни ақын «салем» деген бір сөзден надан адамның тұтас болмысын тануға болады деген ой ұстынын жеткізеді.

Жігіттер, жаның жаста әдеп үйрен,
Қаш жырақ, әдебі жоқ істен жирен.
Сүйкімді әдеп тұтпай бола алмассың,
Әдепсіз, жоқ мінезі тәңрі сүйген.
Мінезін оның қалай тәңрі сүйсін,
Өзінен кесірі асып жұртқа тиген.- деген жолдар арқылы жас ұрпақтың

бойына әдептілікті дарытуға тырықан, ол осы кереметтей жолдар арқылы «болашақта әдептілік маңызды рөл атқарады», «әдептіні Тәңрі сүйеді», «әдепті болсаң сүйкімді боласың» деген секілді ойлар қозғағаны мәлім.

Ұнамды қасиеттерді жіпке тізгендей етіп саралап, өз поэзиясы арқылы оқырман көңіліне дарытқан. 1911 жылы Қазан қаласынан жарық көрген «Қарлығаш» жинағында негізгі мазмұн осы тақырыптарға арналады.

«Ғаділдік» бай, жарлыны тең көруің,
Әлсіздің хақын өтеп теңгеруің.
Хакім да адам ұлы, бәрі теріс,
Бірі артық, бірін жөнсіз кем көрудің...

..«Ғаділдік» адамдықты қолда тұрған,
Қадірін тиіс оның тек білуің.

Айырылып адамдықтан, дәрежеден,
Жап-жақын қылып мыстай тек жүруің.
Біз көрдік, талай бұлай қалғандарды,
Айтамын етіп ғибрат көз көруін

«Ғаділдік» өлеңінен автор тілінің ерекшлігін байқауға болады. Өлең тақырыбының өзі «Әділдік» екенін өлең жолдарын оқып отырған оқырман түсінеді. Бұл өлеңнен тек жақсы қасиетті дәріптеу ғана емес, сонымен қатар саяси астар жатыр. Яғни сол заман бейнесіндегі таптық деңгейдің сақталуының өзін де әділеттілікке жатпайтын айтып, адамдық дәрежені жоғалтпай, қадірін ұғынуға міндеттейді. Осымен мазмұндас «Әділет алдында тай да бас иеді, тау да бас иеді» деген халық даналығы да бар. Ал ақиық ақын Мұқағали:
«Мынау өмір тұрағы,
Мынау дүние әділдіктен тұрады.
Ал адам ше?
Адам неге жылады?
Бірелерден біреу неге ығады?
Біреулердің сағы неге сынады?» , -

деп өз заманындағы әділдікті іздеген және де сол кездегі бай-шонжарлар мен қарапайым халық арасындағы әділетсіздікті, теңсіздікті айқын суреттеген. Екеуі екі дәуір азаматтары болса да, өз замандарының шындығын ашына жырлаған.

Қазақилық басты этикалық ұғымдардың бірі болып саналатын – «Ұят» атты өлеңінде ақын адам бойындағы ұятсыздық деген кеселді зұлымдық атаулының ошағы ретінде қарастырады:

Анасы бар бұзықтың ұятсыздық

Жоқ мұндай бұ жиһанда құдай ұрған.

Ұрлық, кісі өлтіру, мәтке басу –

Ұятсыз деп біліңіз бәрін қылған

Көріп, отырғанымыздай, Ғ. Қараш ұятсыздықты бар бұзықтың анасына балайды, осылайша, оны адам бейнесіне келтіру, яғни кейіптеу арқылы ойын ұтымды жеткізген. Сондай-ақ ұяттан жұрдай болған адамды сипаттаған кезде «құдай ұрған» деген фразеологизмді де орынды қолданады. Яғни, «құдай ұрған», «құдайдың қарғысына ұшыраған» деген тіркестер – қазақ қоғамында оңалуына үміт жоқ, бойындағы адамшылық сәулесінің бәрі сөнген кезде қолданылатын ой оралымдары.

Өлеңді оқу барысында ақынның сол уақыттағы дінге тыйым салынған саясатқа қарсы тұрып, өзінің азаматтық позициясынан бас тартпағанын көреміз. Яғни Ғұмар өлеңдерінен адамдық игі қасиеттерді насихаттау барысында тоғысу нүктесіне мұсылман дінінің алғышарттарымен барғанын аңғара аламыз.

Қазақ поэзиясындағы дара туған ақын, дінге бір қадам жақын мұсылманшылық жолында болған Шәһкәрім Құдайбердіұлы пенденің осы бір кейіпін өз өлеңдерінде былай береді: «Арсыз, арам айланы тастасалық, Адал іске талаппен бастасалық», «Адал сол – таза еңбекпен күнін көріп, жаны үшін адамшылық ар сақтайды», «Талаптан адал істі істемекпіз, Тапсырдық бір Аллаһқа біз демекпіз», «Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар, Кірсіз ақыл, мінсіз сөз, адал еңбек». Осы жерден екі ақынның шығармашылығындағы үндестікті байқай аламыз.

Ақынның жастарға беретін тәлім-тәрбиесі мол өлеңдерінің бірі - «Жігер» өлеңі.

Жігіттер, жалқау болма, жігерлі бол,
Жігітке еткен жігер ашық-ты жол.
Табарсың қылсаң талап жігер тұтып,
Жауады талаптыға әр уақыт нұр.
Таңдап ал! Бір өнерді өзің біліп,
Айырылма дайым соның артында бол!
Кешірме ғұмырыңды бос жүріске,
Тыңдар деп, жігіт, саған айтқаным сол.

Осы өлең жолдарынан ақын болашақ жастарды жалқау болмауға, жігерлі және жан-жақты, яғни сегіз қырлы бір сырлы болуға шақырады. Ақынның осы бір өлеңін оқып отырған кезде, Шәһкәрім атамыздың «Жастарға» атты өлеңінің «Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық, Арам, айла, зорлықсыз мал табалық» деген жолдары еріксіз есімізге түседі. Және де Ғұмар атамыз бен қазақтың бетке ұстар ақыны Абай өлеңдері де ұштасып жатыр. Оған мысал ретінде Абайдың «Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңін ала аламыз. Абай: «Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат, Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат. Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік Ер табылса жарайды, қылса сұхбат»,-деп жырлаған. Біз бұл кереметтей өлең жолдарынан жігіттерге жалын мен жігер беретін аталы сөздерді ести аламыз.

Шәһкәрім ақын мен Ғұмар ақынның және де Абай атамыздың философиялық ойлары бір жерде қақтығысады, яғни кездесу нүктесі айқын байқалады. Осы ақындардың бәрінің де түпкі арман, мақсаты: жастарды білімге, талапты болуға, бос жүріспен уақыт өткізбей адал еңбекпен мал табуға насихаттау.

Ақынның тәуелсіздік рухы мен азаттықты аңсауы Ресей отаршылдығына қарсы ақ найзаның ұшы мен қылыштың жүзімен қарсы шығудың заманы өткенін, саяси-идеологиялық күрес жүргізу керектігін, оның шарттарының бірі – ілім-білім арқылы өркениетке ұмтылу қажеттігін жете түйсінді. Себебі, жалаң қылышпен күресте бұған дейін де көтерілістер сәтсіздікке ұшырап, қаншама боздақтар құрбан болғандығын терең түйсінген ойшыл өзінің идеясын «Батырлық» атты өлеңінде былайша толғайды:

Қазағым заманы өтті батырлықтың
Шаруа келді уағы бақырлықтың
Шаруаңды айт, малыңды бақ, тұр жөніңе,
Жолын тұт осылайша мақұлдықтың
Қағылып, соғылатын заман озды
Күнін көр, жайын қара татымдықтың
Тату тұр ағайынмен араз болма,
Қадірін біл қастан айтқан жақындықтың,
Дос айтқан үгіт сөзді қастық санау -
Белгісі ғақыл жағы тақырлықтың.

Ұлттық идеяның насихатшыларындағы осындай дәстүрлі батырлық пен халықты білімді болуға шақырудың алтын көпірінің үстінде тұрған Ғұмар Қараш артына қарап, баһадүрлік рухты, алдына қарап, білім нәрін көре білді деп айта аламыз.

Абай «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», – деп толғаса, Ғұмар Қараштың ұлт мүддесіне негізделген өлеңдерінің көпшілігінде «Қазақ» сөзі үнемі менмұндалап тұрады: «Әу, қазақ! Балаларың өнер білсін»; «Атаңа сенің қазақ-ай»; «Қазағым, сондай болған елің бар-ды»; «Қазақ байғұс, не білсін» т.б. Бұл сөздер өз халқына деген алаңдаушылықтан, қимастықтан, ұлтжандылықтан туған ішкі көңілдің сезімінің жарыққа шыққан лебі. Сонымен қатар оның толғаулары мен туындыларында да ұлт атымен аталатындары жетерлік: «Қазаққа», «Қазақ жыры», «Әу, қазақ», «Бар еді қазағымда..», «Алашқа», «Алаш азаматтарына», «Қазақтар хақында» т. б.

Қорытынды

Оның философиясы мен дүниетанымы, ойтолғамдар жүйесі ұлттық таным аясынан табылып та отырды. Сондықтан Ғұмар Қараш идеяларының түп төркіні – ұлттық ой-өрістен тамыр тартып, түйінді ойлар жыраулық мектеппен сабақтасып, Абай дәстүрінен сусындаған болғандықтан, олардың ойлау машығы мен ыңғайларына келіп тоғысатындығы дәйектелді. Әсіресе, ұлттық идея аясындағы ойтолғамдарының мазмұны тарихи сабақтастық пен мирасқорлық аясында өрбиді. Поэтикалық толғаныс дәстүрін жетік меңгерген ойшыл терең өмірмәнділік идеяларын көркемдік тілмен де, қара сөзбен де жеткізе білудің шеберіне айналады.

Қорыта келгенде, «біз оның идеяларын зерделеуден не ұтамыз, оның қандай маңызы бар» деген сауалдар қоя отырып; сабақтасқан ұлттық идея тарихындағы саяси қайраткердің орны, Қараш рухының парасаты: өткеннен үлгі – болашаққа өнеге мәселесі, ХХ ғасыр басындағы интеллектуализм және ХХІ ғасыр басындағы интеллектуальді ұлт туралы өзекті заманауи түйткілдерді қарастырдық. Өткен мен бүгіннің сабақтастығы мен байланысын негізге ала отырып, Ғұмар Қараш туындыларының маңызы мен бүгінгі жас ұрпаққа берер тағлымының айтарлықтай мол мұра екендігіне көз жеткіздік. Дегенмен, айтулы тұлға Ғұмар Қараштың шығармашылығын зерделеу мұнымен тәмамдалып қалмақ емес, себебі, оның өмірбаянының әлі де зерттелмей жатқан тұстары баршылық, табылмай қалған туындылары да жетерлік. Сондықтан, оның болмысы мен мұраларын толықтай зерделеп, барша оқырман қауымға ұсыну келешектегі зерттеушілердің міндеті болмақ.

Батыс Қазақстан облысы
Казталов ауданы
Қараөзен мектеп-лицейі

Жоба тақырыбы:

«Ғұмар Қараш жырларының халық әдебиетімен үндестігі»

Дайындаған: Зинуллина Нұрайна Нартайқызы

Жетекшісі: Ануарбекова Ләззат Ғайнелқызы

2018 оқу жылы