2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

Ғылыми жоба "1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс"

Материал туралы қысқаша түсінік

Ғылыми жоба 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа байланысты жазылған. Осы жобаны қорғаған оқушым ауданнан 2 орын алды.

Дуйсенова Гулназ Кадыржанкызы

Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

21 Желтоқсан 2017

2132

7 рет жүктелген

Дүние жүзі тарихы Оқушылар жұмысы 9 сынып

Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі

770 тг 578 тг

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

1.Кіріспе1.1.Көтерілістің басталу себептері,сипаты.

2.Негізгі бөлім2.1. Қасірет пер қасиет болып кеоген жыл оқиғасы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің қозғаушы күші.2.2. Көтерілістің негізгі ошақтары (Торғай,Жетісу). Азаттық үшін айқасқан көтерілістің көрнекті басшылары Мәмбетов Жәмеңке, Саурықов Ұзақ, Әшекеев Бекболат т.б.2.3. Қарқара көтерілісі. Көтерілістің басшылары Жәмеңке Мәмбетов, Ұзақ Саурықов

3.Қорытынды.3.1. Көтерілістің жеңілу себептері, жеңілістің зардаптары, көтерілісшілерге қолданған жазалау шаралары.Көтерілістің тарихи маңызы мен қазіргі кезеңдегі мәні.Көтерілістің 100жылдығы ел есінде.Қарқара көтерілісі туралы ел есінде қалған өлең жырлардан, тарихи құжаттардан қосымшалар

Ұлт-азаттық қозғалыс — отар елдерге тән тарихи құбылыс. Ұлт-азаттық қозғалыстың басты мақсаты — ұлтты езгіден азат ету, оның ұлттық мүддесін қорғайтын мемлекеттілігін қалпына келтіру және отаршылдық билікті жою арқылы ұлттық дербестікке қол жеткізу. Демек, ұлт-азаттық қозғалыс — халықтардың отарлық езгіге қарсы жалпы халықтық күресі. Оның басты мақсаты — ұлтты өзге мемлекеттің экономикалық, саяси және басқа езгісінен азат ету, елдің табиғи ұлттық мүддесін қорғауға қабілетті мемлекеттілігін қалпына келтіру. Отаршыл жүйені жою және отарсыздандыру шараларын іске асыру арқылы шынайы дербестікке қол жеткізу. Яғни, ұлт-азаттық қозғалыс дегеніміз — отарлық тәуелділіктегі халықтардың жат-жұрттық езгіге қарсы жалпыұлттық күресі. Сонымен, ұлт-азаттық қозғалысы, ұлт-азаттық көтерілісі, ұлт-азаттық соғысы – осынау ұғым-түсініктер тілімізде, ділімізде, Отан тарихынан жазылған зерттеулерде берік орын тепкені ақиқат. Мұның себебі де түсінікті. Үш ғасырға жуық Ресей империясы мен кеңестік тоталитарлық жүйе қыспағында зорлықтан, күшпен модернизациялаудан мың өліп, мың тірілген халқымыз азат өмірге құштарлығын бір сәтке жоғалпастан, үздіксіз күресті. Ұлт-азаттық қозғалысының үш мәнді белгісі бар: біріншісі – қозғалысқа жалпы ұлттық идеяның тән болуы; екіншісі – қозғалыс алға қойған негізuі мақсаттың анық та ашық түрде мемлекеттік билік мәселесіне келіп тірелуі; үшіншісі – қозғалыстың басында ұлт зиялыларының саяси көтергендік, қолбасшылық кемелдік, дипломатиялық , харизмасы өткір қасиеттері бойында бар көрнекті өкілдерінің тұруы. 1916 жылғы ұлт - азаттық қозғалыс империализмге, отаршылдыққа қарсы сипатта болды.1916 жылғы ұлт - азаттық қозғалыстың ірі орталықтарының бірі Жетісу болды. Орасан зор өңірді түгелдей халықтық қозғалыстың жалыны шарпыды. Көтеріліске шыққан халықтың қалауымен көтерілісшілер болыс Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бокин (Верный уезі), Жәмеңке Мәмбетов, Ұзақ Саурықов ( Қарқара ), Ақкөз Қосанов (Меркі ауданындағы Құрақты болысы ) және т. б. басқарды.Бекболат Әшекеев (1843/48 ж.ш., бұрынғы Жетісу облысы, Жайылмыс болысы 11-а. - 9.9. 1916, Алматы облысы, Іле ауданы, Боралдай) — ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының бірі.1916 жылы 7-8 шілдеде Бекболат Алматының батысындағы (шамамен 40 км) Үшқоңыр деген жерде Жайылмыс және онымен көршілес болыстар тұрғындарының басын қосып, Ресей патшасының маусым жарлығын талқылайды. Жақында Бекболаттың ұсынысымен тың жұмыстарына адам бермеу жөнінде шешім қабылданады. Осындай жиын 13 тамызда Верный уезінің Ошақты деген жерінде де өтеді. Үшқоңыр мекені көтеріліс орталығы болды. Бекболат ұста дүкендерін ашқызып, қару-жарақ жасатты, жігіттерді соғыс өнеріне үйретті, Үшқоңырға келетін жолдарға тосқауылдар қойылып, жазалаушы отрядтар өте алмайтын берік қамал жасалды. Көтерілісшілер Верный қаласына шабуыл жасау үшін күш біріктіру ниетімен Пішпек, Тоқмақ уездеріндегі және Ыстықкөл маңындағы қырғыз көтерілісшілерімен байланыс жасады. Тамыз айының ортасында Бекболат бастаған көтерілісшілер жақсы қаруланған жазалаушы отрядпен қақтығысады. Күші басым отрядқа төтеп бере алмаған кетерілісшілер Жасылкөл мен Құмбел асуы арқылы қырғыз жеріне шегініп, одан әрі Қытайға өтпек болады. Бірақ ел-жұртын қорғансыз қалдырмауға бел байлап, барлық кінәні өз мойнына алмақ болған Бекболат көтерілісшілерді таратып, өз еркімен жаудың қолына түседі. 1916 жылы 7 қыркүйекте Ресей армиясының Верный қалалық әскери гарнизонының соты Бекболатты дарға асуға үкім шығарды. Бекболаттың 20-дан астам жақын серіктестері де сотқа тартылып, олардың 12-сі өлім жазасына кесіледі Қарқара көтерілісі – 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтерілісінің Жетісу обл-ндағы орталығы. Кейбір архив құжаттарында “Албан көтерілісі”, халық жадында “Албан – Бұғы” көтерілісі деп аталады. 1-дүниежүз. соғыс жылдарында отарлық езгі қатты күшейді, алым-салық көбейіп, халық тұрмысы күрт нашарлады. Ал, 1916 ж. 25 маусымдағы соғыстағы армияның тылдағы қара жұмыстарына Қазақстан, Орта Азия және ішінара Сібірдің 19 – 43 жас аралығындағы (кейіннен 43-тен 31-ге түсірілді) ер азаматтарды шақыру жөніндегі жарлығы көтерілістің шығуына түрткі болды. Жалпы Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың, соның ішінде Жетісудан – 87 мың адам шақырылды. Патша жарлығы жарияланысымен Қазақстанның барлық аймақтарында бұған қарсылық білдіру басталды. Қарқара – Жетісу обл-ның Жаркент уезіне қарайтын жайлау және әйгілі халықар. жәрмеңке орт. болатын. 16 болыстан тұратын албан тайпасының ата қонысы еді. Оның 13 болысы Жаркент уезіне, қалған үшеуі Верный уезіне қарады. 6 шілде күні 13 болыс өкілдері Ақбейіт тауында жиналып, патша жарлығын орындамауға баталасты. Келесі күні “Нарынқол – Шарын” приставының бастығы Подворков 13 болыс пен беделді адамдарды жинап алып, патша жарлығын дереу орындауды талап етті. Жиналғандар 4 – 5 күн ақылдасып, жауап бермек болып тарасты. Шілденің 10 күні жәрмеңкеден 10 км жердегі “Қабан Қарағай” деп аталатын жайлауда Құрман болысының беделді адамы Ұзақ Саурықовтың а-нда Құрман, Мерке, Шілік, Торайғыр, Сарытоғай, Қоңырбөрік, Қожбанбет, Бөдеті, Иванов, Алжан, Айт болыстарының басшылары мен басқа да беделді адамдары майдан жұмысына адам бермейміз деп келісті.Он күн өткеннен кейін Подворков казак-орыс жасағын алып келіп, “Ереуілтөбеде” болғандарды түгелге жуық тұтқындап, Қарақол (Пржевальск) қ-ндағы түрмеге қамады. Түрме басшылары ереуілшілердің ақылгөй ақсақалы Мәмбетұлын у беріп өлтірді. Қалған тұтқындар Қарақол уезі басшысы полк. Ивановтың бұйрығымен 8 тамыз күні атылды. Атылғандар арасында: Кәрібоз Қаңтарұлы, Суанқұл Арғынұлы, Қазыбек Шорманұлы, Үмеке Бестібайұлы, Біләл Разақұлы, Қағазбек Тоқтамысұлы, Жаңабай Құдайбергенұлы, Құрман Әділбекұлы, Бекайдар Сұлтанқұлұлы, Құдиярбек Шотаманұлы, Жанпейіс Отыншыұлы, т.б. болды. Көтерілісшілердің бір тобы Қайқы асуында жазалаушылар қолынан қаза тапты. Бірақ жазалау әрекеттері көтерілісті бірден баса алмады. Тамыздың ортасына қарай Жаркент уезі толық көтерілді. Көтерілісшілер 11 тамызда Жалаңаш ст-н басып алып, қоныс аудару басқармасының қызметкерлері Долгушинді, Адековті, т.б. бірнеше адамды өлтірді. 16 тамызда Монай Ұзақбайұлы басқарған албан жасақтары Қарқара жәрмеңкесін басып алды. 15 қыркүйекке дейін Нарынқол – Шарын приставына қарайтын өңір көтерілісшілер қолында болды. Верный уезіне қарайтын Қызылбөрік болысының тұрғындары да атқа мініп, 3 тамыз күні Асы жайлауында уезд бастығының көмекшісі Хлыновский басқарған жазалаушыларды Верныйға қуып тастады. Көтеріліс уездің басқа болыстарында да (Ботабай, Шығыс және Батыс Қастек, Ырғайты, Тайторы, Жайылмыш, т.б.) өрістеді. 10 – 12 қыркүйекте Лепсі уезіне қарасты Мақаншы – Садыр, Мәмбет – Қысқаш, Балқаш – Лепсі болыстарының қазақтары да көтеріліске шықты. Саратов с. маңында көтерілісшілер Маслов басқарған жазалаушы жасақпен соғысып, қырғынға ұшырады. Жазалаушылармен қарулы қақтығыстар Кіші, Орта, Үлкен Ақсу елді мекендеріндегі дүнгендер, Верный уезі Қорам болысындағы ұйғырлар арасында да болды. Қыркүйектің аяғы мен қазанның басында патша жазалаушылары көтерілісшілердің негізгі күштерін талқандады. Олар көтерілісшілерге қоса бейбіт халықты да қырғынға ұшыратты. Жетісу обл-ның бес уезінде 84 854 түтін (отбасы) болса, көтерілістен кейін 53 мың ғана түтін қалып, 31 854 түтін жойылды немесе Қытайға ауып кетті. Архив деректері бойынша Қ. к. кезінде Жетісудағы қазақ пен қырғыздардың жүзге жуық елді мекені жазалаушылардың шабуылына ұшырап, 373 үй өртенген, 1905 адам оққа ұшқан, 684 адам жараланып, 1105 кісі тұтқындалып, кейіннен із-түссіз жоғалған. Ал, патша жазалаушыларынан небәрі 171 адам ғана шығын болған. Қ. к. жөнінде М.О. Әуезов “Қилы заман” атты тарихи хикаят, Т.Жұртбаев “Бейуақ”, С.Тәнекеев “Қарқара – Албан көтерілісі” кітаптарын жазды. «Қарқара көтерiлiсiнiң» себеп-салдарын зерттеп, «Қилы заман» повесiн жазған қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов қасiреттi көтерiлiстi өмiрлiк шындық тұрғысында суреттеген. Онда көтерiлiс басшылары және оның нәтижесi көркем әдеби тiлде жазылса да, тарихшылардың пiкiрiне қарағанда, ол өзiнiң тарихи түп-тегiнен ауытқымаған, суреттелiп жазылған.Тарихта «Қарқара көтерiлiсi» немесе «Албан қырылған» деген аттармен қалған ұлт-азаттық көтерiлiс – 1916 жылы болған патшалық Ресейдiң бiрiншi дүниежүзiлiк соғысқа әскер алуына қарсы шыққан албан руының қарулы көтерiлiсi. Бұл көтерiлiстiң тарихы Кеңес Одағы кезiнде патшалық жүйеге қарсы коммунистiк сарынмен зерттелiп, оның ұлттық сипатына мән берiлмедi. Бiздiң қолымыздан өткен ондай ғылыми еңбектердiң денi таптық тұрғыда жазылудан арыға бармаған. Орыс отаршылдарының қазақ даласына салған лаңы көп екенi белгiлi. Арғысын айтпағанда, бергi ғасырлардағы бұратана халықтың Ресейден тартқан азабы, көрген қасiретi орыс патшасының қысастығы тұрғысында ғана бағаланып келдi. «Қарқара көтерiлiсiнiң» себеп-салдарын зерттеп, «Қилы заман» повесiн жазған қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов қасiреттi көтерiлiстi өмiрлiк шындық тұрғысында суреттеген. Онда көтерiлiс басшылары және оның нәтижесi көркем әдеби тiлде жазылса да, тарихшылардың пiкiрiне қарағанда, ол өзiнiң тарихи түп-тегiнен ауытқымаған, суреттелiп жазылған.Қарқара көтерiлiсi – 1916 жылы шiлде айының алғашқы күндерiнен басталып, қыркүйек айының аяғына дейiн созылған. Алғашқы «өрттiң» тұтанған жерi – Асы жайлауы. Асы жайлауында отырған бейбiт халыққа әскерге бала алу үшiн шапқан патша армиясы алдымен ауылдың шетiнде жүрген қатын-қалаш, бала-шағаға бүйiдей тиген. Ер азаматтардың қарсылық көрсеткендерiн атқан, шапқан.Бiр деректерде солдаттардың ауылға салған лаңы, халықты қорлаған жауыздығы ашып жазылған. Көздерi қанталап алған патша әскерлерi киiз үйге ауыл адамдарын сыйғанынша қамап, сыртынан өртеп жiберген. Араларынан құтылып шығып, сай-салаға қашқан балаларды найзаның ұшына iлiп, жүктi әйелдердiң қарнын жарған. Ер жiгiттердiң жыныс мүшесiнiң шыбығына ши жүгiрткен. Шалдардың сақалын кесiп, кемпiрлердiң кимешегiн қылышпен тiлiп, масқаралаған.Тарихта бұл көтерiлiс ұлт-азаттық сипат алды. Басшылары да қазақы ортадан шыққан батырлар мен билер болды. Ең бастысы, бұл көтерiлiс стихиялық түрде басталса да, ол ұйымдасқан сипатпен жалғасын тапты.«Қарқара көтерiлiсi» жайлы бұрын-соңды айтылып, жазылып жүрген тарихи фактiлер, әрине, аз емес. Осы орайда қазақтан шыққан тұңғыш инженер Мұхаметжан Тынышбайұлының жазбаларында көптеген деректер сақталған. Көтерiлiстiң қоламтасы сөнбей тұрған сол 1917 жылдың 6 желтоқсан күнi жарық көрген «Қазақ» газетiнде (№ 254) инженер-тарихшы бiраз дүниенiң бетiн ашыпты. Ол осы жолғы көтерiлiсте албан руынан жалпы саны – 69440 адамның 35100-i қырылғандығын айтады. Оның көбi әйелдер мен балалар және қарттар болған.Кейбiр тарихи деректерде Жаркент уезiнiң халқы 1916 жылға дейiн 6 суан, 14 албан болып, барлығы 20 болыс құраған. Осы аймақтағы жалпы түтiн саны 17712 болса, көтерiлiстен кейiн 5094-i қалыпты. Қытайға бас сауғалап кеткендердiң саны – 12612 болса, оққа үшқандарының саны – 40 адам. Кейбiр деректерде шекара асып бара жатып оққа ұшқан, тағы басқа себептермен ажал құшқандардың саны бұл көрсеткiштi бiрнеше есеге көбейтедi. Мәселен, Нарынқолдан Қытайға асатын Сартаудың арғы бетiндегi Ойқорым деген жерде 500 түтiн тынығып жатқан жерiнде патшаның жансызының сатқындығымен шай қайнатым уақытта қырылып қалған. Осы деректi кейiн Қытай архивiнен көрген Шыңжаңға белгiлi тарихшы Сапарбек Молдағұлұлы: «Ойқорым қырғынын кiм бiледi?» деген атпен деректi мақала жазып шығыпты. Мұндағы жылдары елге келген қандастар арасында Тарихшы ғалымдардың зерттеп тапқан бiр деректерiнде сол зұлмат жылдары Қытай жерiне ауған халық саны одан да көп екенi айтылады. Осы тұста албандармен қоса, қырғыздар және Орта жүздiң бiраз рулары шекара асқан. Оның жалпы саны 200 мыңға жетiп жығылады екен. Көдек Маралбайұлы осы 1916 жылға арнап дастан жазған. Ақынды кейiн 1937 жылы, яғни алаш қайраткерлерi опат болған мезгiлде, Совет үкiметiнiң жансыздары Қытайға барып, у берiп өлтiрген.Осыдан төрт жылдың алдында, яғни 2016 жылы «Қарқара көтерiлiсiнiң» 100 жылдығына орай өткiзiлген ғылыми-тәжiрибелiк конференцияда академик Кеңес Нұрпейiс: «1916 мен 1986 жылғы көтерiлiстердiң арасында сабақтастық бар», – деп пiкiр айтыпты. Рас-ау, қазақ даласындағы ұлттық көтерiлiстердiң қай-қайсысын алып қарасаңыз да, қазақ ұлты өзiнiң бас бостандығы үшiн қолдарына қару алғаны белгiлi. Көтерiлiстiң осы реттегi, яғни 90 жылдығы қарсаңында белгiлi қоғам қайраткерi және жазушы Сейдәлiм Тәнеке: «Қазақтың «Ақтабан шұбырындыдан» кейiн руға, жүзге бөлiнбей, ел азаттығы үшiн асқан ауызбiрлiкпен бiр кiсiдей аттанған жорығы – 1916 жылғы көтерiлiс болды», – деп, Қарқара көтерiлiсiне үлкен баға берген екен. «Қарқара көтерiлiсiнiң» жалпылық сипат алғаны жөнiнде, яғни қазақ даласындағы сол жылдардағы ұлт-азаттық көтерiлiстердiң бастауы болғандығы жайында тарихи материалдар бар, бiрақ жеткiлiктi емес. Тарихта «Қызылбөрiк iсi» деген атпен қалған көтерiлiс сол жылы тамыздың 3-iнде Шелек болысында басталған. Мұның жалыны бүкiл қазақ жерiн шарпып, екi күннен кейiн ұлт-азаттық көтерiлiстiң бiрi – Торғай көтерiлiсiне ұласқан. Одан араға бiрнеше күн салып, Шығыс Қазақстан аумағы мен Шу, Сырдария өңiрлерiне тараған. Арада 6 күн өткеннен кейiн Өзбекстандағы қазақтар да қосылып, көтерiлiс күллi қазақ даласын жалындай шарпыған. Тарихшылардың осы көтерiлiстердi қазақтардың ауызбiршiлiктi, берекелi көтерiлiсi деуi де содан шығар…Қасiреттi жылдары осы аймақтан от пен оққа түскен талай оғлан ұлдар, апайтөс батырлар шықты. Олардың алдыңғы сапында Әлмерек Ұзақ батыр тұрды..Қазақ даласында осы жылдары 300-ден астам ұлт-азаттық көтерiлiс болыпты. Солардың бәрiнiң де басшылары бар. Ұзақ батыр да – сол көтерiлiстердiң басшыларымен бiрдей бағалап, салыстыруға болатын тұлға. Өйткенi ол – қарақан басын өз халқының бостандығы үшiн құрбандыққа тiккен баһадүр. Ұлы Мұхтар Әуезов әйгiлi «Қилы заман» повесiнде: «Кiшiлеу дөңгелек денелi, бурыл сақалды ер Ұзақ қажымас қайрат иесi, ержүрек батыр иесi болатын», – дейдi.«…Ұзақ аласа бойлы, ақсары өңдi, қой көздi, маңдайы кең, төбе сүйегi қырланып келген мiнездi адам болған», – дейдi немере iнiсi Әлiхан Тобажанов өз естелiгiнде. Өкiнiшке қарай, бұл күндерi батырдың атын дәрiптеу, оны жас ұрпаққа өнеге ету iсiнде ел үкiметi тарапынан еш нәрсе жасалып жатқан жоқ. Мәселен, Ұзақтың тарихи тұлғасын зерттеу әлi қолға алынбапты. Сондай-ақ батырдың бүгiнге дейiнгi белгiлi болған батырлық бейнесi мен iзгi iстерi мектеп оқулықтарына енбеген. Бұл – батырдың аруағына жасалған қиянат.1916 жылы Ұзақ батырмен бiрге албан руынан талай батырлар шыққан. Мәселен, Жәмеңке Мәмбетұлы да осы кезде орыс отаршыларына ойсырата соққы берген жау жүрек батыр болыпты. Оның: «Берсек, бала өледi. Бермесек, шал өледi. Бала өлгенше, шал өлсiн, адам бермеймiз!» – деген қанатты сөзi халықтың үнiне, сол кезгi ұранына айналып кеттi. Ұран ел арасында осы күнге дейiн айтылып жүр. Жәмеңкемен қанаттас Серiкбай, Әубәкiр сияқты батырлар және Ұзақбайдың Монай-Мұқаны секiлдi қолбасшылар, Диқанбай Жанпейiсұлы, Жақыпбердi Солтанқұлұлы, Аққоян Сабаншыұлы, Қабылбек Сауранбайұлы сынды жасақ басшылары, батырлардың ерлiгi елге мұра, ұрпаққа ұран болып әлi күнге дейiн жалғасып келедi. Кейiнгi жылдары Қарқара көтерiлiсiн зерттеп жүрген тарихшы-ғалымдардың айтуына қарағанда, «Қарқара көтерiлiсiнiң» тарихи мәнi әлi толық ашылмаған. Себебi, дерек көздерi аз көрiнедi. Мәселен, халық арасында айтылып жүретiн Тұзкөлдiң маңындағы қырғын жайында дерек өте аз.Сол Тұзкөлдiң маңында 27 адам оққа ұшыпты. Өлiктер көктемге дейiн көмусiз жатқан екен. Осы күнi «Қарқара көтерiлiсi» жайындағы жазбаларда айтылып жүретiн «Ереуiлтөбенiң» әуелгi аты «Айттөбе» екенiн де ауылдағы қарттардың аузынан естiп жүрмiз. Көтерілістің аяусыз жанышталғанына қарамастан, көп жерде бой көрсету бұдан кейін де біраз уақытқа жалғасты.Салдары: -3 мың адам жауапқа тартылды оның 201-і өлім жазасына кесілді. -161-і каторгаға айналды. -Жүздеген ауылдар тоналып, өртелді, жазықсыз адамдар атылды. 1916 жылғы көтерілістің жеңілуінің себептері: 1. Көтеріліс бытыраңқы болып, көтерілісшілер тарапынан ынтымақтың болмауы. 2. Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді. 3. Әскери қарудың жеткіліксіздігі. 4. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды. 5. Алдын- ала белгіленген жоспардың болмады. 6. Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады. Көтерілістің жеңіліс табуының басты себептері, оның бытыраңқылығынан, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігінен, арақатынастың тұрақты болмауынан еді. Ұлттық - демократиялық зиялылар қатарында да бірлік болмады.7. Байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды. Көтерілістің тарихи маңызы 1. Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті. 2. Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды. 3. Қозғалыс барасында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды. 4. Отаршылдыққа қарсы азаттық күрестің шырқау шыңы болды. 5. Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті. 6. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдыққа қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды. Көтеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды. ҚорытындыӘлихан Бөкейханов: «Қазақ қырғыз осы көтерілісте көп адамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де, келешекке қандай ел екенін білдірді...Алыспаған, жұлыспаған бостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі күңдіктен шықпайды, малына, басына да ие болмайды»Шын мәнінде, 1916 жыл XX ғасырдың соңында қазақ халқының қолы жеткен саяси тәуелсіздігі мен ұлттық мемлекеттігі үшін күрестің бір белесі болып тарихта өз орнын алды.Көтеріліс қазақ халқының таптық сана - сезімінің өскендігін көрсетті. Халық қозғалыс барысында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару апаратын құрды. Шын мәнінде, 1916 жылға көтеріліс – ХХ ғасырдың соңындағы қазақ халқының қолы жеткен саяси тәуелсіздігі мен ұлттық мемлекеттілігі үшін күрестің бір белесі болып, тарихта өз орнын алды. Тарихта қазақ даласында болған ұлт-азаттық көтерiлiстер көп. Арғысы – орыс отаршылдарына, яғни патшалық Ресейге қарсы тұрып, бодан болғысы келмеген қазақ шаруаларының көтерiлiсi, бергiсi – кеңестiк режимге келiспеген елдiң ереуiлi қазақ халқының рух азаттығын аңсаған айқастары едi.

Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай, 1916 жылғы Қазақстандағы Ұлт-азаттық көтерілісінің 100 жылдығына арналып, «Қарқара – 100» атты сериямен жеті кітап топтамасы «Ан Арыс» баспасынан жарыққа шықты. Жеті кітаптың көтерген жүгі мен мазмұндары қасіретті жылдың ащы шындығын ашып береді. Оқырман ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің «Қилы заманымен» қауышса, Қарқара қаһармандарына арналған авторлардың тың еңбектері өз алдына екінші бір кітапқа жинақталыпты. Сондай-ақ 1916 жылғы «Албан көтерілісінің» тарихи құжаттарына арналған материалдарда патша өкіметінің озбырлығы, Қарақол түрмесіне қамалған Жәмеңке, Ұзақ, Әубәкір, Тұрлықожа және басқа тұлғалардың тергеу материалдарымен танысуға мүмкіндік жасаған. Материалдар мұрағат құжаттарынан алыныпты.Қасіретті жылды көзімен көргендердің де жыр-дастандары «Қарқара толғауы» атты топтамада жинақталған. Жинақ 1916 жылғы «Албан көтерілісі» кезіндегі тарихи оқиғаны бейнелейтін өлеңдер, жыр-дастандар, ауызекі әңгімелермен толыққан.Ондағы материалдар М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер иститутының ғылыми кітапханасының сирек қорларында сақталып келген беймәлім қолжазба мұралары құрайды. Мұнда ақындар Асан Барманбекұлы, Бөлтірік Атыханұлы, Көдек Байшығанұлы т.б. авторлардың туындылары берілген. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің әйгілі «Қилы заман» повесінің ізімен жазылған белгілі ақын Нұрлан Оразалиннің «Қырғын» атты екі бөлімді традегиясы, «Қарақазан ғасыр» атты кең тынысты көркемдік бітімі таза драмалық дастаны және ұлт, туған жер, бабалар рухына арналған өлең-жырлары өзінше бөлек бір кітап.

Пайдаланылған әдебиеттер

М. Тынышбайұлы «Қазақ» газеті

М.Әуезов « Қилы заман» кітабы

kk.wikipedia.org сайты

e-history.kz сайты

АннотацияБұл ғылыми ізденісте еліміздің тарихына қызығу, сол тарихты келер ұрпаққа таныстыру. Ел үшін қан төккен ерлердің ісін үлгі ету мақсат етілді. 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс біздің тарихымыздың бір тармағы. Ұлтымыздың азаттығы үшін күрескен ержүрек, батыр тұлғаларымыздың аттары тарихта «алтын әріппен» жазылса артық етпес. Тарих өзі жасалмайды, оны жасайтын жекелеген тұлғалар» деген пікір жиі айтылады. Ендеше тарихты жасаған тұлғалардың ішінде 1916жылғы көтеріліс басшылары да ойып орын алады. Олар аз ба, көп пе ол тарих қойнауында, дегенмен бір анық дүние бар, ол- осы елдің тарихымен бітеқайнасып, «балталасаң ажырамастай» болып кеткен бір тұлғаның бар екендігі. Олардің бірі, дарасы да Жәмеңке Мәмбетов. Қарқара жерінен шыққан ұлы тұлға Ж.Мәмбетов бір кезде Мұхтар Әуезов тамсана жазған «Қилы заман» романының кейіпкері атанған, біз келер ұрпақ Жетісу жерінен, албан руынан шыққан атамызды мақтан тұтамыз. Дүние жүзіне мәлім ұлы бабамыз Әбу – Насыр Әл Фараби «тарихты білмей өткенді, қазіргі жағдайды білу, келешекті болжау қиын» - деген екен..Сондықтан осы еңбегімді болашақ жастарымызға, туған елінің тарихы ешкімнен де кем емес екендігін, ерлігі қашанда ұрпақ мақтанышына айналатынының тағы бір дәлелі демекпін. АннотацияЦель научно иследовательский работы привить интерес подрастающего поколения к истории страны, к истории отцов , проливших кровь в освободитель ночи востании 1916 года,чьи имена написанны золотыми буквами. История сама собой не делается, делают отдельные личности. Одним из них таких является Жаминке Мамбетов, вых одец Жетысуской земли, из рода Албан. Известный всему миру Абу Насыр Аль-Фараби сказал: «не зная историю прошлого, трудно знать и прогназировать будущее». Хочется сказать, что героический путь наших предков, пример для подрожание подрастающему поколению. Этого я хочу доказать в свой иследовательской работе.

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!