ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ

Секциясы: Қазақ тілі мен әдебиет

Тақырыбы: Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі

Автор: Карибек Ажар

Біржан Исадилов атындағы

жалпы орта білім беретін

мектебінің 7- сынып оқушысы

Жетекшісі: Шакимардан Нұрболат

Біржан Исадилов атындағы

жалпы орта білім беретін

мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті

мұғалімі

Семей 2019

«Біржан Исадилов атындағы жалпы орта білім беретін мектебінің 7"А"сынып оқушысы Карибек Ажардың филология бөлімі бойынша «Қазақ фальклорындағы қасқыр бейнесі» тақырыбында орындаған ғылыми-ізденіс бағытындағы жұмысына

ПІКІР

«Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі» атты ғылыми жұмысты Карибек Ажар 7- сынып оқушысы орындаған.

Ғылыми жұмыс 3 тараудан және қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады.

Авторлар тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндетттерін белгілеген. Ғылыми жаңалықтары және практикалық талдаулар жасалған.

Аталған жұмысы маңызды мәселелердің бірі – халық ауыз әдебиетінің үлгілерінің өзара байланыстылығын көрсетуімен өзекті. Оқушы өзі оқыған ертегілер мен жырлардың ерекшеліктерін салыстыру арқылы байланысын көрсетуге тырысқан. Шығармашылық жұмысының жетістігі ретінде оқушының әдебиеттен алған білімін халық ауыз әдебиеті үлгілерінің өзара байланыстылығын, ұқсастығын анықтауды көрсете алуы деп атап айтуға болады. «Ертегі мен эпос арасындағы байланыс» тақырыбында жазылған шығармашылық жұмысын оқушының жас ерекшелігіне сай «жақсы» жазылған деп бағалауға болады. Қазіргі замандағы көркем шығарманы көп оқымайтын жастар арасынан ерекшеленіп, өзіндік салыстырулар жасаған оқушының болашағынан көп үміт күтуге болады.

Осы аталған жұмыстың тақырыбын ашу үшін әртүрлі сызба-кестелер, өлең жолдары, фото-суреттерді пайдаланған.

Жалпы жұмыстың өзектілігі, жаңашылдығы ғылыми жобаның талаптарына сәйкес келеді. Практикалық құндылығы, ізденімпаздылығына қарай жұмысты қорғауға жіберуге болады.

Мектеп директоры: Тасжүреков.А.Ш

Жетекшісі: Шакимардан.Н

Аннотация

Біржан Исадилов атындағы жалпы орта мектебінің 7- сынып оқушысы Карибек Ажардың «Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі » атты ғылыми жобасына аннотация. Ғылыми жоба Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесін ашып, жүйелеп, жан – жақты талдаған . Бұл жұмысты зерттеу барысында оқушы өзіндік өлеңдерді, мақал-мәтелдерді талдау арқылы тақырыпқа салыстырмалы мысал келтіре отырып, талдау кестесін өткізген. Ғылыми жұмыс 3 бөлімнен және қорытынды,қолданылған әдебиеттерден тұрады.Автор тақырыптың өзектілігі,мақсаты мен міндетттерін белгілеген. Ғылыми жаңалықтары және практикалық талдаулар жасалған.

Аннотация

На научный проект по теме «Образ волка в казахском фольклоре» ученицы 7 «А» класса КГУ«СОШ имени Биржан Исадилова » Карибек Ажар.

В научном проекте раскрыт и системно проанализирован образ волка в казахском фольклоре.

В ходе исследовательской работы ученик дает анализ сопоставления, основываясь на пословицы, поговорки, собственные сочинения.

Научный проект состоит из 3-х разделов, вывода и использованной литературы. Проведены практические анализы научных открытий.

Annotation

The research project «The image of a wolf in Kazakh folklore," has prepared by pupil of 7 form of the secondary school Karibek Azhar

In the research project discovered and systematic analyzed the image of a wolf in Kazakh folklore.

During the research work pupil provides an analysis of comparing which based on proverbs and own compositions.

The research project consists of 3 parts, conclusion and the bibliography. Carried out practical tests of scientific discoveries.

Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі

(Қазақ халқының көк бөрі туралы түсінігі)

Мазмұны

I тарау. Кіріспе

Қазақ халқының көк бөрі туралы түсінігі...........................................................3 бет

II тарау Негізгі бөлім

Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда кездесуі. ...................................................................................................................................5бет

III тарау. «Қасқыр бейнесінің поэтикасы...........................................................12 бет

Қорытынды ...................................................................................................... 20 бет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .................................................................22 бет

Зерттеудің мақсаты

Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесінің генезисін, типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

әлем халықтарының ертегілерін салыстыру;

әлем халықтарының аңыз әңгімелерін талдау;

түркі және славян халқының мақал-мәтелдерін салыстыру;

түркі халықтарының дастандары шолу,салыстыру;

түркі халықтарының жоқтау үлгілері салыстыру;

әлем халықтарының түрлі ырымдарын саралау.

Ғылыми болжам

Егер қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі жан-жақты ашылып, ол ілкі ата, хтоникалық хайуан және сатиралық бейне ретінде тұтастай қарастырылса, онда бұл бейненің ел танымындағы орны, қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесінің мифтік санадан көркем ойлау жүйесіне дейін көтерілген, халықтың діни наным-сенімін танытатын, жан-жақты сомдалған күрделі тұлға екендігі анықталады.

Зерттеу кезеңдері

• Тақырып таңдау .

• Халықтың рухани мәдениетіндегі қасқыр символикасының орнын белгілеу.

• Қасқырдың көркем бейне ретінде қалыптасу жолдарын көрсету.

• Қасқыр бейнесіне қатысты фольклорлық мұраларымызды талдай отырып, ата-бабаларымыздың дүниетанымына үңілу.

Зерттеу әдістемесі

• «Қасқыр бейнесін» басқа шығармаларымен салыстыру;

• Әдеби талдау, қорыту;

• Сәйкестікті іздеу;

• Әдеби жүйелілік;

• Кестелерді салыстыру талдамасы;

• Қорытындылау;

Зерттеудің жаңалығы

Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесін зерттеу барысында,әдеби мұраларын тарихи-ғылыми тұрғыдан байыптап, өзіне тән философиялық ой-тұжырымдарды салыстырып, дәуір тынысы бүгінгі күн тұрғысынан зерделенді.

Жұмыстың нәтижесі

Жұмысты кезінде қасқыр бейнесін ашу барысында тақырыптық ұқсастығын талдай отырып ,шығармаларын сараланып, салыстырылды. Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда кездесуіне тоқталған.

І.Кіріспе

Қазақ халқының көк бөрі туралы түсінігі

Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.

Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне – қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр – адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.

Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл – халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.

Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер – сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.

Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл «киелі жануардың» есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра «Алпамыс батыр» жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.

1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, «баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді» деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.

ІІ. Негізгі бөлім

Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда кездесуі

Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, паремеологияда, халықтық прозада алуан қалыпта кездеседі. Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездес-пейтіні белгілі. Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті) және ақ (альбинос) түсті болады екен

Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.

Ал, «қара» - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым күшті бейнелейді.

Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сыңаржақ пікір болар еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.

Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету, әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып саналады. Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:

1. Көк бөрі бейнесі – көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.

Ақ қасқырлар – магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.

Қара қасқырлар – төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.

Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:

Бірінші бөлік – аспан – Тәңірі тұрағы;

Екінші бөлік – жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің мекені.

Үшінші бөлік – жер асты – зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.

Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын да байқадық

Генеологиялық мивтерге, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға, халықтық ем-домдарға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса, Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін пайдаланады.

Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: «Мал иесі қасқыр жоламас үшін бір уыс топырақ алып,

Қасқыр жағын байладым,

Мен байлаған жоқпын

Әли байлады» , - деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді . Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған: «Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды жылан шақпайды» - деп иланды.

Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр. Жұмысты жазу барысында қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:

Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.

Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.)

Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.

Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.

Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.

Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған шығармаларда ілкі ата аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп, керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле – нұрдан аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар культімен ығыстырылған кезіне тән. Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік кейпімен астасады. Ал жас нәрестені емізу мотиві бертіндегі патриархат дәуірінің жемісі. Мұнда қасқырдың ілкі – бабалық ролі толық жойылады. Баланың әке-шешесі көп жағдайда (Рим аңызында ғана балалардың әкесі – Марс құдай) қарапайым адамдар. Алайда, бала Құдіреттің қалауымен тірі қалып, әміршіге айналады. Мұнда қасқыр Құдіреттің жарлығын орындаушы. Қасқырды Тәңірі иті деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де осы кезеңнің жемісі.

Жыртқыш аңдар алдында табынып, оларды кие тұтса, зиянын тигізбейді деген балаң ұғымның жойылуына табиғи заңдылық, адамзат қоғамының ілгері жылжуы себепші болд