Материалдар / Ғылыми жоба "Қазақ халқының дәстүрлі қару-жарақтары

Ғылыми жоба "Қазақ халқының дәстүрлі қару-жарақтары

Материал туралы қысқаша түсінік

Оқушыларды ерлікке, батылдыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеуде маңызы зор

Калдыбаев Сеитжан Балтабаевич

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

11 Қараша 2018

2247

6 рет жүктелген

Қазақстан тарихы Ғылыми жұмыстар 10 сынып

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

ҚР Ғылым және Білім министрлігі. Түркістан облысы Қазығұрт ауданы«Комсомол» жалпы орта білім беретін мектебі

Ғылыми жоба.

«Қазақ халқының дәстүрлі қару-жарақтары»

Жобаны жасаушы –Сейткәрім Санжар. 10-сынып оқушысы.Жоба жетекшісі - Қалдыбаев Сеитжан Балтабаевич

Қызылқия 2018-2019 оқу жылы.

МазмұныКіріспе ...................................................................................................................3

1.1 Ер қаруының түрлері мен типтері ..................................................................51.2. Жаугершілік заманда қолданылған сауыт, бас киім, белдемше,кездеме, дорба, тудың түрлері және соғыс кезінде қолданылған терминдер................15 1.3. Соғыс уақытындағы кейбір дәстүрлер.........................................................22 Қорытынды...........................................................................................................24Әдебиеттер тізімі..................................................................................................26

КІРІСПЕ Зерттеудің мақсаты мен міндеті Былтырғы жыл барша халқымыз бас қосып, Қазақ хандығының 550 жылдығына орай үлкен мерекенің куәсі болуда. Ғасырлардың ішінде қазақ халқы алуан түрлі жолдардан өтті, яғни қиын кездер де болды, бақытты сәттерді де бастан кешірді. Мінеки, қазіргі заманда Тәуелсіз ел болып, өз басымызға бөлек шаңырақ көтеріп, үлкен елдік шаруаларды тындырып жатқан кезеңдеміз. Тәуелсіздік жылдарының ішінде қазақ халқы ірілендіру, бірігу, елдігімізді кемелдендіру мақсатымен алға басты. Еліміздің қазіргі уақыттағы жағдайына келер болсақ, әлем таныған мемлекетке айналу үстінде, айналамыздағы елдермен салыстырғанда көш басындағы мемлекетпіз. Алдымызда көптеген мақсат-мұраттар тұр, дегенмен жүкті жұмыла көтерудің арқасында қыруар істер тындырылып жатыр. Өйткені біздің ұлы мақсатымыз - «Мәңгілік ел» болу. Осыған орай Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту арқылы әсіресе жастар арасында отансүйгіштікке тәрбиелеуге сүбелі үлес қосатындығы белгілі.Осы өткізіліп жатқан шаралардың барлығы Қазақстанның іргелі мемлекет екенін, тамырымыз тереңде жатқандығын көрсетіп отыр. Көптеген тарихи-мәдени ескерткіштеріміз жаңғыртылып, қалпына келтірілді. Осы бағыттағы жұмыстардың барлығы тарихымызға қайтадан тереңірек үңілуге мүмкіндік берді. Бұлайша ел болып өз тарихымызға зер салу - келешекке саналы ұрпақ тәрбиелеудің басты шарттарының бірі болмақ.Ықылым замандардан бері қарай көшпелілікпен өмір сүріп келген қазақ халқымыздың замандар заулаған сайын, қоғамның дамуына ілесе біртіндеп кемелдене түскені белгілі. Сан ғасырлар бойы ата-бабамыз ұшы-қиырсыз жері мен елін қорғау үшін есепсіз бодаулар берді. Осынау қилы замандар барысындағы қазақтың мәдениетімен қоса жауға қарсы қолданған қару-жарақтары да біртіндеп түрленіп, кемеліне келе түсті, сол арқылы өзіндік этникалық сипатын қалыптастырды.Айтпақшы болғанымыз, қазіргі заман ұрпақтарына ел қорғаған бабаларымыздың қолданған көне қару-жарақтарының атын біле жүрсін, сол арқылы туған отанымыз бен төл тарихымызға деген ілтипаты арта түссе екен деген ізгі тілек.Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары соғысқа арнап баптаған айтұяқ арғымақтарға ыңғайлы ер-тұрман салып мініп, қан майданға кірген кезде ат үстінде ұрыс салуға барынша икемделіп, шұғыл қимыл жасауға ыңғайлы, жеңіл сілтенетін артықшылыққа ие болған. Бұл қарулар нағыз жаужүрек сардарлықты жетілдіру мақсаттарындағы әскери өнер көрсету барысында қалыптасты әрі басқа көршілес халықтардың ықпалымен дами түсті.Өзім секілді мектеп деңгейіндегі балаларға қазақ елінің тарихын, салт-дәстүрін, елдігін танытып, ата- бабаларымыздан қалған мұраларды, қазақ мәдениетін кейінгі ұрпаққа жеткізе білу, насихаттау. Құрбы-құрдастарымды ерлікке, жауынгерлікке, батылдыққа, отаншылдыққа баулу.3Эпос, жырлармен сусындап өспеген қазақ баласынан жүректі, байсалды, намысшыл, патриоттық сезімге бай ұрпақ шығуы екіталай… Тарихта қазақтың жауынгерлік дәстүрі, қазақ халқының көшпелі тіршілігіне, қоғамдық құрылым ерекшелігіне байланысты қарастырылған. Қазақ халқы ғасырлар бойы күні кешегіге дейін жаугершілік жағдайда өмір сүріп, өз елін, жерін, тәуелсіздігін үнемі қорғап отыруға мәжбүр болған. Әйелді күңдікке, ерлерді құлдыққа жібермей, ат үстінде күн кешіп, байрақты жеңіс тұғырынан түсірмей елдігімізге жетуімізге сіңірген еңбегі қаншама десеңші… XVII-XVIII ғ. өмір сүрген тарихи тұлғалар: Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Баян, Райымбек, Ханкелді, Малайсары сынды халқы үшін ерліктің өшпес ізін қалдырған батырлардың ерлік істерінің қайнар көзі - елін, жерін сүю, халқының ар- намысын қорғау, мемлекеттік тәуелсіздікті сақтау еді. Ел тағдыры сынға түскен жаугершілік замандарда билері батырлармен қатар атқа қонып, қарамағындағы тайпаластарынан жасақ құрып, мемлекет тұтастығын, ұрпақ азаттығын қорғауға ұйытқы болып әрі қолбасшылық қызметін атқарған. Ал XVIII ғ. батырлардың ерлік, батырлық өнегелерінің түп – тарихы V—VII ғ. Күлтегін, IX ғ. Қорқыт ата, XIV- XVI ғ. Алтын Орда дәуіріндегі түркі жұртының жауынгерлік дәстүрлерінен бастау алады. Әсіресе XVIII ғ. Ш. Уәлиханов «Абылай ғасыры – ерліктің ғасыры» деп атап көрсетті. Қазіргі мектеп жасындағы балаларға ұрпақты ерлікке баулу мақсатында пайдалануды тиімді деп білеміз. Қазақ жігіттері елінің амандығын, жерінің бүтіндігін ат жалында жүріп қорғаса, қазақ қыздары тал бесікке асылып отырып-ақ ұлттың мәдени-рухани тұтастығын қамтамасыз еткен. Әрбір ұзатылған қыз өзі шыққан ортаның тілін, дәстүрін, ән – күйін, аңыз әңгімесін, қол өнерін, тағам дайындау тәсілін, моральдық – этникалық нормаларын келін болып түскен ортаға дарытып отырған. Адамзат тарихындағы мың – мыңдаған соғыстар мен майдандар кезінде киім қорғаныш құралы болған. Эпос, батырлар жырына көз тастасақ, ақ берен, сауыт, көбе, жалаңқат, зере, кіреуке, торғауыт, қаттама деген сөздер көптеп кездеседі. Олар батырлардың киімдері. Батырлық жырлар, дастандар, эпостар жалпы ауыз әдебиетіне үңілсек, батырларымыздың басында дулыға, арқасында жыға, жүрек тұсында шарайна, үстінде сауыт, садақ, жебе, найзасы, қол шоқпары, белінде оқшантайлы белдік болған. Киім – кешекте тарихтың ізі, уақыт табы жатады. Жауынгерлердің киімдері ата – бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр, жау жүрек халық болғанын көрсетеді. Өйткені сол замандағы халықтың күйбең тіршілігі үнемі аттың жалында, түйенің қамында жүргенін, жайма – шуақ, мамыражай жүре алмағандығын көрсетеді. Тобылғыны жастанып, қу толағай бастанып өмір сүрген.

4

ЕР ҚАРУЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ТИПТЕРІ

Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары – соғыс құралдары мен киім-кешектері. Көшпелілік өмір салтын ХХ ғасырдың басына дейін сақтап келген қазақтарда қару-жарақтың өзіндік этникалық сипаты қалыптасты. Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары ат үстінде соғыс жүргізуге сәйкестендіріліп жасалған, олар шұғыл қимылға ыңғайлы, жеңілдігімен ерекшеленді. Ол қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әскери өнері негізінде қалыптасты және тарихи себептерден көрші халықтардың ықпалымен жетілдіріліп отырды. Қару-жарақтар екі үлкен топқа бөлінген: 1) шабуыл құралдары – қару; 2) қорғаныс жабдықтары – жарақ. Шабуыл қаруларына ер қаруы саналатын бес қару жатады (қ. Бес қару). Бұл қарулар ату, шабу, кесу, түйреу, соғу мақсаттарына қолданылады. Атап айтар болсақ олар: жақ (садақ), қылыш, айбалта, найза, шоқпар деп аталады.Қорғаныс жарақтарына денеге киіліп кеудені қорғайтын сауыттар, шарайна, дулыға, қол-аяқты қорғайтын қосымша жарақтар (жеңсе, балтырлық, т.б.) жатадыТүркілер қолданған қарудың бес түрі немесе бес қаруҚазақтың аңыз-дастандарында жауынгерлер қауымы өкілдері яғни, батырлар қолданған бес түрлі қару туралы жиі сөз болады. Қазақта «Ер қаруы – бес қару» деген даналық бар. Қару-жарақтың бес түрге топтастырылуы оның қасиеттеріне байланысты. Жауына күйрете соққы беретін қару-жарақтың әр қайсысының өзіндік қайталанбас қасиеттері бар. Осы қасиеттеріне қарай ер қаруы: ату, кесу, шабу, түйреу және соғу қаруы деп бес түрге бөлінген. Әр топ іштей бірнеше түрге жіктеледі.

5Ату қаруыСадақ - ерте кезде аң аулауда, кейін соғыс ісінде қолданылған. Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі, т.б. ағаш шыбықтарынан доғаша иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақтың сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталады, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағылады. Қазақ садағының «қайың садақ», «қарағай садақ», «үйеңкі садақ» деген атаулары бар және «жақ», «сарыжа», «сарсадақ» деп те атайды.Ал садақ оқтарының түрлеріне келер болсақ: жебе, ала білек, көбе бұзар, андіген, қозы жауырын, қасали, ысқырма, кез оқ, томар оқ, тыз оқ, сайгез, бұлың, сұр жебе, қалжуыр, жезайыр, кіріске, жайдар т.б. түрлері бар.Түркілердің негізгі қаруының бірі – жақ деп аталған. Ол ағаш, сүйек, мүйіз, қайың қабығы (тоз), сіңір мен былғары сынды материалдардан жасалады. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Түркілер жебені пайдаланатын мақсаты мен ұшына қарап бірнеше түрге бөлген. Ұшы жалпақ екі айыр болып келетін жебе «қозы жауырын» деп аталады. Ол жарақатты тереңірек салуға арналған. Ал, сауыт бұзуға арналған үшкір, үш-төрт қырлы жебе «сауыт бұзар» немесе «көбе бұзар» деп аталған. Түркілер жебенің ұшын темірден, сүйек, мүйіз бен ағаштан да жасаған. Адамды аттан құлатып түсіру үшін немесе аңға шыққанда түркілер ұшы цилиндр тәріздес ағаштан жасалған «доғал оқты» пайдаланған. Ал, соғыс кезінде дыбыстап белгі беру үшін «ысқырық» оқтар қолданылған. Ал, садақтың оғы салынатын қапты қорамса десе, жақты салатын қорапшаны «садақ» деп атаған. Міне, ерте заманда қазақтардың әкери қару-жарағы осындай атауларға ие болған. Кейінірек қазақтар жақтың орнына мылтық пайдалана бастады. Ертедегі бабаларымыз білтелі мылтық, бытыралы, шүріппелі мылтықтар пайдаланған.

6 Кесу қаруыҚылыш - ат үстінде ұрыс жүргізу үшін жеңіл әрі кесіп түсер қару ретінде қолданған. Қазақ қылыштары: алдаспан, наркескен, зұлпықар, жатаған қылыш, қайқы қылыш, тура, тая, сыйырма, жалаң, сапы, семсер қатарлы түрлері кездеседі.Түркілер жауынгерлері кесу қаруының: семсер, қылыш және сапы деген үш түрін қолданған. Түркілер қылыштары басының қайқылығына, пішініне қарай, сабының және балдағының пішініне орай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы «наркескен». Оның қайқылығы бірден алқымынан басталады, сондықтан кесу күші жоғары болған. Асыл қылыштың ерекше түрін қазақтар да өзге түркі халықтары секілді «зұлпықар» деп атаған. Зұлпықар (арабша Зу – л фикар – «жасын» деген сөз) — Әзірет Әлінің (Мұхамед пайғамбардың немере інісі әрі күйеу баласы, төртінші халиф Әлі ибн Әбу Тәлібтің) аты аңызға айналған қасиетті екі басты қылышының аты. Кейбір қылыштар шапқанда ауыр болу үшін басы үлкейтіліп, жалпақ қылып жасалған және ұшының сыртында шығыңқы тұрған жотасы болған. Оны «жалман» деп атаған. Жыраулар шығармаларында мұндай ауыр қылыштар «алдаспан» деп аталады. Алдаспан – жекпе - жек шайқаста сілтесетін семсер. Алдаспан ауыр қылыш байлаған, Сыпайышылық бұ-ды деп, Ана білек оқ салған. («Ер Шобан», Бес ғасыр, 1 том, 55 б) Қазақ батырлары қылыштың бұл түрін өте жоғары бағалаған. Ал, қылыш, семсер салатын бұйым «қынап» деп аталады. Оны асынып жүруге арналған бауды «қылыш бау» деп атайды. Қынап ағаштан жасалып, былғарымен немесе барқытпен қапталған. Металмен әшекейленіп, алтын, күміс және асыл тастар қондырылған. Кейбір қынаптар таза металмен қапталған.

7Жүзі қысқа қарудың бір түрі – қанжар деп аталады. Ол шайқаста атты жауынгердің қосымша құралы қызметін атқарған. Бұл пышақ қазақтың ұлттық костюмінің ажырамас бөлігіне айналып, ерлердің «кісе белдігіндегі» қынапта үнемі пышақ жүретін болған. Қынап пен оның белдікке тағатын ілмегі кестеленіп, металмен безендірілген. Түйреу қаруыНайза - жақын қашықтықта, бетбе-бет айқаста түйреу мақсатында қолданылатын қару түрі. Найзаның ұзын сапты, екі басы үшкір, сауытты бұзуға арналған түрі - «сүңгі» деп аталады. Ұшының қырлануына қарай найза сегіз қырлы, төрт қырлы деген түрлерге бөлінген. Сынбас үшін сабын тарамыспен орап, темір шығыршықтармен бекітеді. Жалаулы найза, қаратамақ найза, т.б. түрлері бар.Қазақта екі түрлі түйреу қаруы болған. Ұшы жалпақ болып келетін қылышты қазақтар «найза» деп атаған. Ұшы қырлы ұзын қылыш «сүңгі» делінген. Ол жаудың сауытын сындыра соққы беруге арналған. Қазақ батырлары найза мен қайың найзаға: мойшақ, ту, жалауша, шашақ сынды белгі таққан. Ту – жалпы әскердің белгісі, мойшақ - әскербасының таңбасы болды. Түрлі-түсті жалаушалар әскери жасақтардың бір-бірін тануы үшін қажет болса, аттың жалынан немесе жібек баудан жасалған шашақтар батырлықтың нышаны саналды. 8Шабу қаруыЕртедегі қазақтардың негізгі деген төрт шабу қаруы болған. Олардың жарақаттау қабілеті мен пішіні жағынан айтарлықтай ерекшелігі бар. Бұл қарудың бір түрі «балта». Оның жүзі орташа болып келеді. Жүзі ай пішіндес әрі енді болып келетін балтаны қазақтар «айбалта» деп атаған. Жүзі сына тәріздес болып келетін қару «шақан» деп аталған. Бірақ, қазақ батырлары соғыста балтаның төртінші түрі – жарты айбалтаны көп қолданған. Кәдімгі балта, айбалта мен шақанның қасиеттерін біріктіру арқылы жасалған айбалтаның басы балға пішіндес болады.Қазақ балтасының сабы кейде металмен көмкеріліп, былғарымен қапталады. Жауынгер балтасы сабының ұзындығына қарап: ұзын сапты, орташа сапты және сабы қысқа балта деп үшке бөлінген. Қазақтар сабының ұзындығы орташа болып келетін балтаны кеңніне қолданған. Ал, қысқа сапты балталарды әдетте белдікке қыстырып жүретін болған. Ұзын сапты айбалтаны хан сарайын немесе қорған қақпасын күзететін жауынгерлер ұстады. 9 Соғу қаруыБұл қарудың ең көне түрі «шоқпар» деп аталады. Ол ағаштан, ауыр сойыл түрінде жасалады. Кейде шоқпарға металл шынжыр немесе үшкір темір тығылады. Шоқпар - жаумен бетпе бет келіп немесе қуып жеткенде, яки айқасып өткенде сілтенетін, басы домалақ, сабы ағаш, білезікке өткізіп алуға арналған қайыс бүлдіргесі бар жауынгерлік соғуға арналған қару түрі. Оның гүрзі, бұздыған, босмойын деген атаулары да бар. Соғу қаруының екінші түрі – «гүрзі» деп аталады. Басы металдан құйылған ауыр шоқпар. Соғу қаруының үшінші түрі – «бұздыған» деп аталған. Бұздыған — басы алты не сегіз қырлы (әр қырының арасы тілімделіп ойылады) болып келетін, темірден жасалатын шоқпардың жеңіл түрі. Соғу қаруының төртінші түрі – «босмойын» деп аталады. Аты айтып тұрғандай, босмойынның басы иілгіш келеді. Шоқпардың басы сабына қайыс немесе шынжыр арқылы бекітіледі. Мұндай шоқпарлардың басы ағаштан, тастан немесе металдан жасалған.

Ер қаруы – бес қарудың 7 түрлі ерекшелігі:1. Әрқайсының өзіндік қолдану тәсілі бар. Бір қарудың жұмсалу әдісі басқа қарулардың қолдану тәсіліне ұқсамайды.2. Бұл қаруларды жауынгерлер (сарбаздар, батырлар) ғана ұстайды.3. Соғысқа ғана қолданылады.4. Бұл қарумен жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізуге болады.5. Бес қарудың әрқайсынан оны жетік меңгергендерден жеке әскери бөліктерді құруға болады.6. Әскери тактиканы анықтауға негіз қалайды.107. Әскери қару ретінде түрлі жоғары дәрежелі әскери лауазымдарды белгілеуге мүмкіндік береді.Қазақтар соғыс қаруын пайдалану шеберлігін жан-жақты меңгерді. Батырлар жекпе-жегі ермек үшін емес, олардың қару ұстау шеберлігін, күші мен ерлігін айқындау үшін өткізіліп отырды. Жекпе-жекте міндетті түрде қару қолданылды. Көшпенділер жауынгерлері де қазіргі кездегі сияқты ұстаған қаруына қарай бірнеше топқа бөлінген. Белгілі бір қаруды жетік меңгерген жауынгерлерден найзагерлер, семсершілер, садақшылар, айбалташылар жасақтары құрылған. Бес қаруды әбден меңгерген шебер батырлар ең үздік гвардия бөлімшелеріне алынған. Көшпенділердің соғыстағы әскери тактикалары да осы бес қаруды пайдалану ерекшеліктеріне негізделді. Әдетте, соғыс алыс қашықтықта тұрып садақтан оқ атудан басталған. Атты әскер найзаны жаппай шабуыл кезінде қолданған. Кейін арадағы қашықтық жақындаған кезде қарудың өзге түрлеріне көшкен. Осындай ерекшеліктері бар соғыс қаруын халық айрықша қастерлеген. Қаруды кім болса сол асынбаған. Қаруды қастерлі деп санаған ертедегі қазақтар оған сыйынған, ант беріп, әр қаруға өзінше ат қойған. Орта ғасырларда семсер немесе алдаспан қылыш биліктің белгісі саналып, таққа отырған билеушіге табысталып отыратын. Қазақтар хан көтерген кезде билік пен хандықтың белгісі ретінде белдігіне алтын қылыш тағыпты. Жоғарыда аты аталған бес түрлі қару әскери биліктің белгісі саналып, әскери шен қарумен белгілеген. Қызметке тағайындалған кезде әскербасыларға қыл-құйрық немесе мойшақ тағылған найза, қылыш немесе күрзі тарту етілді. Қару асыну құқына ие болған адамдарға белгілі бір артықшылықтар да берілген. Мысалы, Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңы бойынша хан кеңесіне қару асынған хандар, сұлтандар, батырлар мен ру басылары ғана қатыса алатын. Ал, жиын-тойда, мерекеде асынатын қару-жарақ әскери награда қызметін атқарды. Әскери шен-шекпенді дәстүрлі ас пен мерекелер кезінде өткізілетін жарыстарда бәйгеге тігіп отырған. Сол жаужүрек бабалардың бүгінгі ұрпағы да қазақтың бес қаруына үлкен құрметпен қарайды. Арамызда әлі күнгей дейін даңқты бабаларынан қалған қаруды қастерлеп, төріне іліп қоятын қазақтар аз емес.Сонымен қатар ер қаруы - бес қарудан басқа қосымша қарулардың бірнеше түрлері бар. Төменде оларға жеке сипатта жасалған.АЛТЫН ЖАҚТЫ АЙБАЛТА – Ернеуіне, екі жағына алтын жалатқан кішкене балта. (Құралұлы А. Қару-жараққа, құрал-жабдыққа, өлшемге, ойындарға байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі) АДЫРНА – Садақтың оқ тіреп ататын тарамысы. Өгіздің жон терісінен жасалады да, садақ ағашының екі басын иіп ұстап тұрады. Осыдан садақ серіппелі болады. «Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен, Атқан оғы Еділ – Жайық тең өткен. (Махамбет) 2. Жауынгершілікте, аңшылықта қолданылған сыбызғы сияқты көне үрмелі музыкалық аспапты атаған. Адырнасын атқа алған, Атқан оғын тайға алған. (Шалкиіз) АША – Болаттан екі айыр етіп соғылған найза, тармағының арасы 10- 15 см, ұзындығы 30-40 см. Сабы қайыңнан жасалады. Онымен қарсы 11шапқан жауды шаншып, аттан құлатқан. (А. Құралұлы. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі) ӘСКЕРИ ДАУЫЛПАЗ – Алапат соғыс майданында шайқас кезінде сан мың түменді оң, солға, алға, артқа қозғалтып, бағыт- бағдар беру үшін дауылпаз дыбысын пайдаланған. Ертедегі қазақтың әскери қосындарын соғысқа шығар алдында соғыс майданында қолданылған жауынгерлік саз аспап. Соғыс майданына шығар алдында дауылпаз ұрып, жауынгерлердің жігерін шыңдап, рухын көтеру үшін әскери дәстүр ретінде қолданылады және жеңіс тойын тойлаған салтанатты шеру кезінде қолданылған. (Құралұлы А. Қару-жараққа, құрал-жабдыққа, өлшемге, ойындарға байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі) БАЛДАҚ – Қылыштың, пышақтың сағағын бекітіп тұратын сақина. Білтеліге доп салмай, Қорамсаққа қол салмай. Атқан оғы жоғалмай, балдағы қанға боялмай.. БЕС АСПАП АЙБАЛТА – Жүзі шабуға, үшкір шүйдесі шаншуға, саптың алқымы мен желкеде екі өткір қияқ бекітілген, қарсы сілтеген жау қылышын жасқап, алқымымен іліп тартуға, сабынан қанжар суырып алуға арналған. Бірнеше қару түрін бір қарудың бойына біріктіріп жасау арқылы қарудың шайқас кезіндегі мүмкіндігін арттыру. (Құралұлы А. Қару – жараққа, құрал – жабдыққа, өлшемге, ойындарға байланысты терминдер мер сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі) БІЛТЕЛІ МЫЛТЫҚ – Мақта білтемен оқ алатын, қазақтың өзі жасаған серіппесіз мылтық. Бір данасы Москвада тарихи музейде сақтаулы. XVI-XVIII ғ. Жоңғарларға, басқа халықтарға қарсы соғыста қазақ шеберлері көп жасап шығарған. Жалпы құрылысы басқа мылтықтармен бірдей, оқтығы ұзын, от алатын құндағы бар, оқ – дәрі білтемен тұталады. Білте мылтықтың жерге тіреп ататын үш аяғы болады. Ең ұзыны әрі ауырын «шамқал» деп, ең алысқа тиетінін «күлдір мамай» деп атаған. Орта ғасырдағы соғыстарда қазақ жауынгерлері осындай түрлерін қолданған. Білте мылтықтың оғын да, оқ – дәрісін де қазақтар өзі жасап алған. Оқты тек қорғасыннан құйып, оқ – дәріні фосфор (селитра мен күкірттен) жасаған. Бергі кезде білте мылтық тек мергендердің меншікті қаруы болып қалған. (А. Құралұлы. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі) ГҮРЗІ — Палеолит дәуірінде алғашқы адамдардың негізгі құралы болған сойылдың күрделіленген түрі. Салмағы ауыр, мықты ағаштан жасалып, жуан басы қоламен кейінірек темірмен қапталған. Ертеде палица, булава аталып, орыстың жаяу әскерінің құралы кейіннен билік белгісі болған. Қазақта гүрзі батырлар жырында кейде ескі діни түсініктерде кездеседі. Мысалы: діндар адамдар гүрзіні жерленген өліктен сұрақ алуға келген періштелердің қолындағы зат мағынасында көрген. ДОЙЫР – дойыр қамшы – Ұрыс қағыста ұстайтын, қысқа сапты жуан өрмелі қамшы. ЖАЛАҢҚАТ – қылыш. Жалғыз байланатын қылыш. Белге керек шарболат, денеге керек жалаңқат. (Батырлар жыры) ЖАЛМАН – Қанжардың12басы. Қолындағы жекеауыздың жалманының ұзындығы бір қарыстай бар. ЖОРЫҚ ЖЕБЕ – 1. Садақ оғының масағы, садақтың шығуына байланысты өте ертеде жасалған. Жебені алғашында өте берік кремень тасынан кейін қола, темірден жасалған. Темірден жасалған жебе

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!