Ғылыми жоба "Қоқыс ғаламдық проблема"

І. Кіріспе

Экологиялық дағдарыс бүгінгі күні бүкіл ғаламшарды қамтыды. Өркениеттің серігі – адамның барлық тіршілік әрекетінің тұрмыстық және өнеркәсіптік қоқыстарының өсіп келе жатыр. Қоқыс таулары бүкіл планетада өсіп келеді. Соңғы уақытта әлемде экологиялық проблемаларға бұрынғыдан әлдеқайда көп көңіл бөліне бастады. Орта есеппен әлемдегі әрбір адам бір күнде 1 кг-ға жуық тұрмыстық қалдықтарын тастайды, алайда жылына бұл жүздеген миллион тоннаны құрайды.

Бұл мәселе менің ауылым үшін де өзекті. Мен үйлердің айналасындағы аумақтарды қоқыспен ластанғанын көріп тұрмын. Полиэтилен пакеттері мен пластикалық сусын құтыларынан жасалған таулар ауылымның сәнін кетіріп тұр. Мені "Осы қоқыс қайда кетеді екен?" деген сұрақ қызықтырды. Мен өз ауылымды жақсы көремін және көше ластанғанын байқадым, сондықтан мен осы мәселе бойынша зерттеу жүргізуді шештім.

І. Қоқыс тарихы

Қоқыс тастайтын жерлер туралы алғашқы ескертуді грек мифологиясынан табуға болады. Геракл Авгиев ат қорасында жиналған қалдықтардан тазартып, алғашқы рет нағыз ерлік жасады.

Б. з. д. шамамен 3 мың жыл бұрын Крит аралында адамзат тарихындағы алғашқы орталықтандырылған қоқыс шығару орындары салынды: қалдықтар арнайы қазылған шұңқырларға төгіліп, содан кейін жерге көмілді. Бұл тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату әдісі бүгінгі күні де қолданылады.

Ортағасырлық Франция мен Англияда, Парижде қоқыс тауларының биіктігі қала қақпаларының биіктігіне жеткеннен кейін қала көшелерінде қоқыс тастайтын жерлер жасақталып, қоқыс тастағандарға үшін айыппұл салынды.

18-19 ғасырларда Еуропада арнайы қоқыс қызметтері құрыла бастайды.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдары АҚШ-та қалдықтарды өнеркәсіптік өңдеу басталады.

Тек 90-шы жылдары ғана бүкіл әлемде пластиктен, шыныдан, полиэтиленнен жасалған қатты тұрмыстық қалдықтарды өнеркәсіптік қайта өңдеу басталды.

Егер адамзат дамуының барлық кезеңінде қоқыстың санын салыстырсақ, ежелгі уақытта ол қазіргіден әлдеқайда аз болды. Бүгінгі күні Қазақстанның әрбір тұрғыны жылына бір тонна қалдықтарды өндіреді. Олардың 15% ғана зауыттарда өңделеді

ІҮ. Теориялық бөлім

Қазақстанда мыңжылдықтар бойы адам қоршаған табиғатпен тығыз байланыста өмір сүрді. Табиғатта жазылмаған заңдар бойынша біздің ата-бабаларымыз судағы балықтарды да, ормандағы жидектерді де, ормандарды да, суды да, ауаны да ұрпақтарына, яғни бізге жеткізу үшін аялады. Біздің ата-бабаларымызда қоқыс мәселесі өткір болған жоқ. Бүгінгі Жер халқы-супер тұтынушылар қоғамы.

Біздің әрқайсымызға жылына 20 тонна шикізат жұмсалады, ал оның көп бөлігі-97% - қалдықтар.

Қоқыс бірте-бірте өркениет құбыжығына айналады.

4.1.Қоқыстарды жіктеу

Қоқыстар 3-ке бөлінеді:

Тұрмыстық қалдықтарға:

• қағаз, кітаптар, дәптерлер, журналдар;

• шыны банкалар мен бөтелкелер;

• консервілер үшін металл банкалар;

• көкөніс тазалау, жұмыртқа қабығы (органикалық қалдықтар);

• пластикалық қаптамалар;

• сүт немесе шырыннан жасалған картон пакеттер;

• полиэтилен қаптар мен пакеттер;

• тозған тоқыма (шұлықтар, колготкалар, және т. б.)

• сүректен жасалған бұйымдар;

• металл, темір, резеңке заттар (мысалы, ескі ойыншықтар) және басқа да көптеген заттар.

Біздің әрқайсымыз бұл туралы ойланбай, қауіпсіз емес көптеген нәрселерді үнемі пайдаланамыз. Олардың көпшілігімен өте мұқият болу керек, қолданғаннан кейін ойыншыққа айналдырмау керек.

Арнайы қоқыстар:

• батареялар;

• бояулардың, лактардың, желімдердің қалдықтары;

• косметика қалдықтары (қабақ бояуы, тырнақ лак, лак алу сұйықтығы);

• пайдаланылмаған немесе мерзімі өткен дәрі-дәрмектер;

• тұрмыстық химия қалдықтары (тазалауға арналған құралдар, дезодоранттар, дақ шығарғыштар, аэрозольдар, жиһазды күту құралдары және т. б.));

• сынап термометрлері;

• автокосметика.

Қызмет ету мерзімі өткен электротехника және электроника өте қауіпті (сынап, мыс, қорғасын және т. б.)

Арнайы қоқыстарды тастауға және жоюға болмайды, себебі олар көптеген себептер бойынша қоршаған ортаға және адамдардың денсаулығына үлкен зиян келтіреді.

Тұрмыстық және арнайы қалдықтардан басқа өндірістік кәсіпорындардың қалдықтары бар. Олар:

• радиоактивті қалдықтар;

• сынап және оның қосылыстары-химия өнеркәсібінің қалдықтары;

• металлургия өндірістері мен жылу электр станцияларының қалдықтарындағы қосылыстар;

• қорғасынның қосындысы және т. б.

Зерттеу нәтижесінде біздің қоқыстың құрамы әртүрлі химиялық қосылыстардың күрделі кешені болып табылатыны анықталды.

4.2 Қоқыстың көбею себептері

Әр отбасында әр адам қоқысты тастайды және жыл сайын ол көбейе түсуде.

Соңғы жылдардағы қоқыстың көбеюінің бірнеше себебі:

бір рет пайдаланылатын тауарлар өндірісінің өсуі;

жарқын, синтетикалық орамалардың санының артуы;

пайдалануға жарамды заттарды жаңасымен ауыстыруға мүмкіндік беретін өмір сүру деңгейінің артуы.

4.3 Қоқысты жою мәселелері

"Қоқыстан қалай құтыламыз?" деген сұрақ бәрінен өзекті болып отыр. Әдетте, қоқыстардан құтылу мәселесі екі жолмен шешіледі – көбінесе қоқыс төгетін жерге шығару, сирек – жағу арқылы. Құтылудың екі тәсілі де топырақтың, судың және ауаның ластануын тудырады, нәтижесінде адамның табиғаты мен денсаулығына әсер етеді. Тұрмыстық қалдықтардың көлемі үнемі артып келеді. Табиғатта қалдықтар жоқ. Қалдықтар-адамзаттың өнертабысы.

Қазақстанда қоқысты кәдеге жарату әр түрлі аймақтардың мүмкіндіктері шамасына қарай жүреді. Кейбір аймақтарда жыл сайын қоқыс төгетін орындардың саны артып келеді, ал басқаларында қоқыс өртейтін зауыттар жұмыс істейді.

Батыста қоқысты қайта өңдеу үшін сұрыптау тәсілін қолданады. Бірақ біздің елімізде халық экологиялық мәселелер туралы ойланбайды және сондықтан өз қоқыстарын сұрыптаудан бас тартады.

Елордада қоқысты бөлек жинауды бірнеше рет енгізбек болған, бірақ бұл бағдарлама әлі жұмыс істемейді. Еліміздің бірнеше қалаларында бір уақытта әртүрлі қалдықтар түрлеріне арналған бактар қойылды, бірақ тұрғындар оларға барлығын қатарынан лақтырды, сондықтан мұндай бастама қала тұрғындарының қолдауын таппады. Сондықтан біздің еліміздің халқы экологиялық мәселелер туралы ойламайынша, Үкімет пен қоғамдық ұйымдардың қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу жөніндегі барлық бастамалары жұмыс істемейді.

Экологиялық жағдайды қалыпқа келтіру үшін тек біздің елімізде ғана емес, бүкіл әлемде де қоқысты пайдаға қайта жарату дұрыс жұмыс істеуі қажет. Алайда, біздің елімізде қоқысты шығару және жою мәселесі дұрыс жолға қойылмаған. Көбінесе қоқыс қоқыс тастайтын жерлерге шығарылады, онда оны өртейді немесе шірітеді. Қоқыстарды жоюдың осы екі әдісі қоршаған орта үшін өте зиянды болып табылады. Қоқыстарды көму кезінде тек жердің үлкен учаскелері ғана емес, сондай-ақ осындай қоқыс тастайтын жерлерге жақын орналасқан жер асты сулары мен су қоймалары да ластанады. Қалдықтарды жағу кезінде ауаға оның сапасын нашарлататын зиянды заттар түседі. Сондықтан қалдықтарды пайдаға қайта жарату процесінің екеуі де ескірген, себебі бұл жерде қалдықтарды қайта өңдеу процесі жоқ.

Бірақ барлық тұрмыстық қалдықтар-бұл көптеген еуропалық елдерде бұрыннан қолданылатын өндірістің кейбір түрлері үшін тамаша шикізат. Бірақ ең бастысы-шикізат өте арзан.

Мысал үшін пластик алыңыз. Екінші шикізат кем дегенде 2 есе арзан болады. Оны тамақ өнімдері немесе медициналық препараттардан басқа барлық салаларда қолдануға болады.

Ү. Тәжірибелік бөлім

5.1 Қоқыс мөлшерін анықтау

Қазақстан Республикасының бір тұрғынына жылына шамамен 300-400 кг тұрмыстық қоқыс келеді.

Бұл қалдықтардың салмағы жыл сайын 4-5% - ға артуда.

Менің отбасымның қанша және қандай қоқыстарды тастайтынын білуді шештім. Біз қоқыстың негізгі түрлерін алдық, оны сұрыптадық және өлшедік.

Менің отбасым бір ай ішінде 9 кг 500 г қоқыс тастайды. Отбасы 6 адамнан тұрады, яғни бір айда бір адамға 1кг 583 г қоқыс, бір жылда 115кг жуық қоқыс тастайды.

Мен сыныпта да осындай зерттеу жүргіздім.

дүйсенбі	сейсенбі	сәрсенбі	бейсенбі	жұма
+	+	+	+	+

Бір апта ішінде сыныпта 7 кг 300 г қоқыс жиналады, сыныпта 17 адам, яғни бір адамға шамамен 430 г.

Осылайша, мектептегі қоқыстың шамамен массасын білуге болады. Бізде 9 сынып бөлмелері бар, яғни мектепте бір ай және бүкіл оқу жылында қоқыс көлемі.

Біздің мектепте шамамен 253 оқушы оқиды, оқу жылы ішінде бір оқушыға шамамен 9кг 400г қоқыс келеді.

Мен мектеп қоқысында негізінен қағаз екеніне назар аудардым. Ал қағазды макулатураға тапсырып, қайта өңдеуге болады. Макулатурадан қағаз өндіру кезінде атмосфераға шығарындылар 85% - ға, судың ластануы 40% - ға төмендейді. Және тағы 20% макулатура бір ірі ағашты сақтайды, ал бір тонна 0,5 гектар орман жинайды. Біз де мектепте макулатура жинаймыз және тапсырамыз.

5.2 Қоқыстың қоршаған ортаға тигізетін зияны

Қоршаған ортаның тұрмыстық қалдықтармен ластануы тек жекелеген өңірлерде ғана емес, жалпы планетада да экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына әкеп соғады.

Қоқысы жоқ жер жоқ! Ол барлық жерде. Біз оны барлық жерде көреміз: аялдамада (темекі, бөтелкелер, банкалар, кәмпит қаптары және т. б.)) далада (консерві құтылар, пластикалық бөтелкелер, полиэтилен қаптар) дүкенде (үйілген чектер, түрлі орамалар мен қаптар) серуендеуде (қағаз орамалары және т. б.))

Қоқыс эстетикалық көріністі бұзып қана қоймайды, ол қоршаған ортаға үлкен зиян келтіреді. Біз бұл қоқыстың ластанған топырақ суы, улы шаң түрінде бізге оралатынын ойламаймыз. Құдықтар мен бұлақтардан су ішу мүмкін емес болатынын, көкөністер мен жидектер уланатынын көптеген адамдар көрмейді. Сондықтан да, тыйым салуларға қарамастан, қоқыстарды осы мақсатқа арналмаған жерлерге құяды. Бұл қоқыстар (тіпті өте кішкентай болса да) адамдар үшін қауіп төндіреді.

Жел қоқыс ұшырып таратады, иттер оны тасып шашады. Қалдықтар ыдыраған кезде пайда болатын заттар атмосфералық ауаны ластайды, жаңбыр суы ыдыраған қалдықтардың улы заттарын жуады. Бүгінде топырақтың және су қоймаларының тұрмыстық қалдықтармен ластануы жаһандық сипатқа ие болды. Қоқыс-ауру тудыратын егеуқұйрықтардың, тышқандардың, көптеген жәндіктердің ұяларына айналды.

Табиғи жағдайда қарапайым қағаздың ыдырау жылдамдығы шамамен 2 жыл, металл консерві банкалары-шамамен 90, полиэтилен пакеттері – шамамен 200 жыл, ал шыны банкалар – шамамен 1000 жыл, ал пластиктердің көпшілігі бұзылмайды.

Бұл сандарды мен өз зерттеулерімді растай аламын: су мен топырақта қоқыс қанша уақыт сақталады.

Мен әр түрлі материалдардан жасалған қоқысты: қағаз, пластик, метал, жеміс, полиэтилен пакетті түрлі ортаға орналастырдым:

- су құйылған ыдысқа

- топырағы бар ыдысқа

Қоқыспен не болып жатқанын көрейік:

кесте 1

кесте 2

Топырақта	Металл	Пластик, Полиэтиленді пакет	Жеміс	Қағаз
Бірден	-	525тг - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап тегін сертификат алыңыз! Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды Материал жариялау Сертификатты жүктеу Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Бағыт Сынып Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Барлық пәндер пәні бойынша барлық материалдарды көру Іс-шаралар кестесі Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz