Ғылыми-танымдық жоба Тақырыбы «Өмір тірегі- дәрумендер»

Х.Мұстафина атындағы орта мектеп

Ғылыми-танымдық жоба

Тақырыбы «Өмір тірегі- дәрумендер»

Орындаған: Құмарбекова Айзере

Жауапты: Салыкбаева Ж.С.

ШҚО Зайсан қаласы

2015 жыл

Мазмұны

1. Жоспар............................................................................................................бет

2. Кіріспе бөлім..................................................................................................бет

3. Дәрумендердің шығу тарихы.......................................................................бет

4. Дәрумендердің жіктелуі мен қысқаша сипаттамасы.................................бет

5. Дәруменге ең бай өсімдік – итмұрын..........................................................бет

6. Дәрумен жетіспеушілік.................................................................................бет

7. Қорытынды....................................................................................................бет

8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................бет

Жоспар

1.Кіріспе бөлім

2. Негізгі бөлім

2.1 Дәрумендердің шығу тарихы.

2.2 Дәрумендердің жіктелуі мен қысқаша сипаттамасы.

2.3 Дәруменге ең бай өсімдік – итмұрын.

2.4 Дәруменжетіспеушілік .

3.Қорытынды бөлім

Кіріспе бөлім

Біз, ес білгелі дәрумендер туралы естіп келеміз. Пайдаланып келеміз. Жалпы, осы сөздің айтыла бастағанына жүз отыз жылдан астам уақыт өтіп кетіпті.1880 жылы орыс ғалымы Н.И.Лукин табиғи азық-түліктерде өмірге өте қажетті заттардың екендігін табады. Міне, латынның «вита»- өмір деген сөзі осыдан шықса керек-ті.

Көптеген саяхатшылардың өлімін зерттеушілер дәрумен жетіспеушіліктен болды деп қарастырады. Ал,қазақтарда дәрумен жетіспеген ауруды «қырқұлақ» деп атағаны мәлім.Айталық, дәрумен өте көп мөлшерде керек те емес,күніне төрт-бес миллиграмм болса жетіп жатыр.Бірақ бүгінгі таңда бізде осы аз ғана дәруменнің өзі ағзада болмағандықтан жиі аурулар мен тез шаршау кездесіп жүр.Мысалы: балаларды алсақ, олар көп жұмыс істеген сайын көп күш-жігерді қажет етеді. Ал, ересектерде бұл одан да көп.

Сонымен, дәрумендердің пайдасына келейік: бойын өсіргісі келетін балаға А дәрумені бар тағамдарды көбірек жеуі керек. Және А дәруменімен аллергияны емдеуге болады екен. Сондай-ақ, көздің жақсы көруін жақсартады. Ал, В дәрумені В1,В2,В6,В12 деген түрлерге бөлінсе, бұлардың әрқайсысының өзіне тән қасиеттері бар. Мысалы В1дәрумені ми және жүректің қызметін жақсартады. В2(рибофлавин) ми мен қан тамырларының қалыпты жұмыс істеуіне қажетті. В1,В12 иммунитетті қалыптастырады. Егер бұл дәрумендер ағзада жетіспесе,адам әлсізденіп,енжар тартып, тәбеті кеміп, басы айналатын болады. С дәрумені көбінесе жараның тез жазылуына, сынықтың бітуіне көмектеседі. Жоғарыда айтып кеткен қырқұлақ ауруының бірден-бір дауасы- С дәрумені. Д дәрумені сүйекті нығайтады. Бір қызығы бұл дәрумен бізге күн сәулесі арқылы келеді екен. Балалар дәрігерінің бізді күн сәулесі астына көп жіберу керек екенін ескертетіні де осыдан. Бұл арқылы баланы мешел (рахит) болып қалудан сақтай аламыз. Е дәрумені спортшылардың бұлшық еттерін нығайтады. Ал,Ғ дәрумені ағзадағы зат алмасуды жақсартып, қан тамырларының қызметін қалпына келтіреді.Сондай-ақ Н,К,РР деген дәрумендер де бар. Мысалы,Н дәрумені жетіспесе,тері құрғап кетеді немесе қызарып,қышып,тартылады. К дәрумені қанның қалыпты қозғалуын анықтайды.

Міне, дәрумендердің біздің өміріміздегі алатын орнының қандай дәрежеде екендігін жоғарыда аталған мысалдардан сезіне отырып,біз тамақтанудың маңыздылығын,өсіп келе жатқан ағзамыздың саулығын, кез келген ауруға қарсы тұра алу қабілетін күшейту мақсатында дәрумендерді күнделікті өмірде пайдалануымыз қажет.

2.1 Дәрумендердің шығу тарихы.

XIX ғасырдың аяғында Оңтүстік Шығыс Азияда тұратын халықтардың арасында «бери-бери» деген ерекше ауру тарады.Аурудың белгісі адамның аяғы өзінікі емес сияқты істен шығады,ауырған адам аяғының ұшымен жүруге тырысады,өкшесі жерге тиіп кетсе қатты ауырсынады.Бұдан әрі әбден жүдейді,адамның еті мен терісі ғана қалады. Бұл жағдайға жеткен адам пәрменді емдеу болмаса оңала алмайды.

Бұл ауру Жапония,Қытай,Индонезияда бұрыннан белгілі болатын.19 ғасырдың аяғында ол жаппай індетке айналғандықтан, Голландия үкіметі аурудың себебін анықтау үшін Ява аралдарындағы колониясына арнайы комиссия жіберуге мәжбүр болды.Тропиканың өсімдік әлеміне байлығына қарамастан ол кезде жергілікті халықтың кедей бөлігі күніне бірер уыс күрішті ғана тамақ ететін.Олар қызыл күріш дейтін қабығынан аршылмаған күріш жеген кезде ешқандай ауру болмайтын.Кейін келе бу диірмені пайда болып, қабығы аршылған ақ күрішпен тамақтана бастағанда, «бери-бери» ауруы көбейіп кетті.Алайда бізге айтуға оңай,бадырайып көрініп тұрған бұл екі жағдайға ол кезде назар аударған ешкім болмады.Бұл жағдайға Яваға келген комиссия да назар аудармады.

Ол кезде микробиологияның дами бастаған кезі болатын.Келген комиссия аралдан бактерияның жаңа бір түрін тапты да,індетке кінәлі сол деп,қалың папканы салақұлаш есептер мен баяндамаларға нығыздап алып тайып тұрды.Алайда комиссияның бір мүшесі Эйкман деген жас әскери дәрігер серіктеріне ілеспей аралда қалып қойды.Ол комиссия қорытындысына сеніңкіремегендіктен ауру сырын тереңірек зерттеуге бел байлады.Жас дәрігер тауықтарға тәжірибелер жасап,күріштің қабыршағының шипалық қасиеті бар екендігін анықтады.Алайда ол уақыт ауруды туғызатын микробтар жөнінде ұғым бір кездегі дінге сенетіндерді дәрменсіз еткен «құдайдың құдіреті» сияқты халықтың басын шырмап алатын мезгіл болатын.Осы түсініктен әрі аса алмаған Эйкман қолында дайын тұрған дәлелді ғылыми дерекпен дұрыс қорытынды жасай алмай қателесіп кетті. Оның ойынша, ақталған күріш тұқымында белгісіз бір улы зат бар.

1497 жылдың жазғы ыстық күнінде Португалияның астанасы Лиссабон қаласының тұрғындары Васко де Гамма деген кісінің басшылығымен кемелер эскадрасын қиын да алыс сапарға шығарып салды.Үндістанға жол табу үшін Эскадра кемелері Африканың батыс жағалауын түгелдей жүзіп өтіп, «Қайырымды Надежда» (Добрая Надежда ) мүсінін айналып, Үнді мұхитына шығу керек болатын.Эскадра құрамында төрт жабдықталған кеме трюмдерінде тұздалған тағамдарға, өсімдік майына толы дөңкиген күбірлер, қап-қап ақ ұндар мен жармалар иін тіресіп тұр.Ысталған балық,қант,қатқан нан төбе-төбе үйіліп жатыр.Тамағы тоқтықтан күші тасыған жас теңізшілер шексіз Атлант мұхитының үстінде ешнәрсе ойламай күндерінм өткізіп келеді.Дәмді тамақ,күнделікті үйреншікті жұмыс жақын арада жаңа жерді көріп тамашалау үміті екі жылдық сапарға еркімен бел байлаған теңізшілерді қанағаттандырып шаттыққа бөлейді...

Алайда Эскадра кемелерге бөтен жердің табиғат байлығын сықа толтырып Отанына оралғанда, жағаға 168 теңізшінің 58-і ғана шықты, қалғандарының сүйегі түгелдей теңіз түбінде қалады. – Олар қайда?— деген туыстарының сұрақтарына –Қырқұлақ—деген жалғыз ауыз сөз ғана қайтарылды.

Қырқұлақ (Цинга) ол кезде теңізшілердің ең қауіпті ауруы болатын,ауру миллиондаған адамның өмірін жойды. Мысалы, 1519 жылы алғаш рет жер шарын айнала жүзіп шыққан Магелланның командасынан 110 күннің ішінде 40 адам цингадан шейіт болды. Осы аурудан орыстың поляр зерттеушісі Георгий Седов қайтыс болды.

Адамда бұл аурудың сырын көп уақыт бойы таба алмады.Тек 19 ғасырдың аяғында орыс дәрігері Николай Иванович Лунин бір ерекше тәжірибе қойды.Ғалым екі торға екі ақ тышқандар орналастырды.Бір тордағы тышқандарды нағыз мал сүтімен, екінші тордағы тышқандарды жасанды сүтпен тамақтандырды.

Жасанды сүттің құрамында тышқан ағзасына қажетті май,ақуыз, қант,тұз, су жеткілікті болатын.Тағам әрі дәмді және сіңімді.Жасанды сүттің тышқандарға ұнағаны көрініп тұр,олар бір-бірін итеріп, таласа-тармаса ішеді,тіпті тағы да сұрайтын сияқты.Алайда жасанды сүт ішкен әлгі тышқандар біраз күннен кейін ауыра бастады.Қозғалыстары баяулап,бір орында мүлгіп отыра беретінді шығарды.Жүндері үрпиіп,көздері бозарып кетті.Енді біраз күнде тышқандардың өліктері бақ түбіндегі қабірден орын тепті.Тор босап қалды.

Ал нағыз сүт ішкен тышқандардың біреуі өлген жоқ. Сөйтіп, алғаш рет сүт құрамында ағзаның тіршілігіне өте қажетті бір белгісіз дәруменді ашудағы алғашқы қадам болды.Оның құрамында удың күшін жоятын басқа зат бар,яғни ақталмаған күріш жеген адамдарда қабыршақтағы зат дән құрамындағы улы заттың күшін жояды да адам ауырмайды.Теориялық жағынан Эйкманның бұл қорытындысында ешқандай қателік жоқ сияқты.Ал «бери-бери» ауруымен күрестегі тәжірибелік мәнінің күштілігі сондай қиыр шетте жүрген қарапайым дәрігерге Нобель сыйлығы берілді. Сонда Эйкманның қатесі қайсы?— дейсіз ғой. Оның қатесі, күріш қабыршағында дәруменнің бар екендігін дәлелдей алмағанында.Сөйтіп, бұл дәруменді ашу жолындағы екінші қадам болды.

Алғашқы дәруменді ашу құрметіне поляк ғалымы Казимир Функ ие болды.Ол күріш құрамынан Эйкман айтқан удың күшін жоятын затты бөліп алуға кірісті.1911 жылы күріш қабықшасынан болар-болмас мөлдір, кристалл зат бөліп алды. Ол затты бери-бери ауруымен ауырған көгершіндерге беріп еді,олар жазылып кетті.Алайда Функ күріш құрамынан улы заттың өзін таба алмады.Бұдан кейінкөп ізденіп,сарыла ойлаған ғалымға кенеттен бір ой келді.Ол күріш құрамынан улы зат табылмады,яғни ол жоқ болуы мүмкін. Егер олай болса, бери-бери ауруы жаңадан табылған кристалл заттың жетіспеуінен болады. Эврика! Міне, осылайша жаңалық ашылды.Функ өзі тапқан кристалл затқа «витамин» деген ат берді.Сөйтіп, алғаш В витамині ашылды.

«Вита»латын тілінде «өмір», «амин»-«белок» деген мағына береді,яғни «өмір белогы» деген сөз.Бұдан кейін ғалымдар әр түрлі азық заттарынан жаңа витаминдерді таба бастады.Барлық витаминдер латын әліпбиінің бас әрпімен белгіленеді. Мысалға А,В,С,Д,Е,Р,К тағы басқа.Ғалымдар осы дәрумендердің әрқайсысының жеткіліксіздігінен қандай ауру туатындығын да анықтады. Мысалы қырқұлақ ауруы С дәруменінің жетіспеуінен пайда болады. Ал ол дәрумен тек өсімдікте ғана кездеседі.

2.2 Дәрумендердің жіктелуі мен қысқаша сипаттамасы

Дәрумен адам мен жануарлардың тіршілігіне ,олардың ағзаларындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық белсенді органикалық қоспалар.Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады.Ағзада үздіксіз жүріп жататаын химиялық реакциялар, мысалы, мал азығының ыдырап, қорытылуы,фементтердің қызметіне байланысты.Тағамның құрамында дәрумендер жеткіліксіз болса,адам әртүрлі ауруға шалдығады. Ал, дәрумендерді шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына әкеліп соқтырады.Ол, көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумендер,майда еритін дәрумендер және дәрумен тектес заттар деп бөледі.

Дәрумендердің жіктелуі мен қысқаша сипаттамасының кестесі

Дәрумен тектес заттар

Дәрумендердің үй жануарлары үшін де маңызы зор.Мал азығында дәрумендер жеткіліксіз болса,малдың өнімі төмендейді.Олар жүдеп,әртүрлі ауруға шалдығады. Мал азығында А,Д,Е,К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы керек.Мысалы: А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады,сүті кемиді,сондай-ақ олар қысыр қалуы,іш тастауы мүмкін.Малға қажетті дәрумендер балауса шөпте,жоңышқада,сүрлеген шөптерде,т.б. болады.Қыста авитаминозға шалдыққан, т.б.түрлі жағдайлармен жүдеген малға дәрумен концентраттарын, сәбіз, балық майы,т.б.дәруменге бай азық беру керек.Мал азығындағы дәрумендердің мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумендік препараттар мен құрғақ ашытқылар шығарылады.

2.3 Дәруменге ең бай өсімдік-итмұрын.

Дәруменге ең бай өсімдіктердің біріне саналатын итмұрынды білмейтін адам жоқ десе де болады.Біреулер «дәрумендер қоймасы» деп атаған жемісінің құрамындағы дәрумендерінің санымен сапасы алдына бірде-бір өсімдікті салмайды. Екінші біреулердің итмұрынмен таныстығы басқаша болуы мүмкін. Жол жиегінде, немесе бұталы тоғайда өсіп тұрған бұтаға байқаусызда жалаңаш қолы тиіп кеткен адам, оны ұмытуы мүмкін емес. «Шиповник»деген орысша аты осы өткір тікеніне байланысты қойылған.

Көктемнің аяқ кезінде итмұрынның өркендеріне өте әдемі,хош иісті қызыл гүлдер сән береді. Ол гүлдер бақтарда күнде көріп жүрген раушан гүліне өте ұқсас. Бұған таңдануға болмайды,себебі, екеуі-апалы-сіңлілі туыстар, раушан гүлдері деп аталатын бір туысқа жатады.Итмұрынның гүлдері күнбағыс себеті сияқты күн сәулесіне қарсы қарап бұрылып тұрады.Алайда алыстан көз тартарлық әдемілігіне қарамастан, тікенінен қорқатын құстар алыстау жүргенді дұрыс көреді.

Елімізде итмұрынның немесе жабайы раушанның 90-нан астам түрі кездеседі.Жайылым мен шалғында,өзен жағаларында,орман алаңқайларында итмұрын топтоғайларын жиі кездестіруге болады. Кейбір өзен жағаларында көлемді тоғайлар құратыны да бар.

Жаздың аяқ кезінде гүлдердің орнына қызыл-күлгін жемістер пайда болып өркендері құлпырып шыға келеді. Бұл кезде итмұрын бұталары алыстан көз тартады,құстардың көзінің құрты.Бір ескерте кететін жағдай халық арасында әлгі «жеміске» ботаниктік көзімен қарайтын болсақ,жалған жеміс болып шығады.Оның мәні мынада:нағыз жеміс өсімдік ұрықтанғаннан кейін гүл аналығынан жетіледі.Ал итмұрынның жалған жемісі құмыра сияқтанып гүл тұғырынан жасалған. Пішіні бұршаққа ұқсаған сарғыш түсті реңсіз келетін нағыз жемісі құмыраның ішінде жасырынып жатыр.Сондай-ақ, итмұр