ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП СТАНДАРТЫНДАҒЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕСІНІҢ ДАМУЫ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП СТАНДАРТЫНДАҒЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕСІНІҢ ДАМУЫ

Мемлекет басшысы өзінің "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы" атты Жолдауында (Бұдан әрі – Жолдау) атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында тек қазіргі заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарықтық экономика бола алады.

Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруінің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға табысты ықпалдасу болып табылады. Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесін барабар дамыту мемлекеттің даму процесінде ерекше өзектілік болып отыр, өйткені бухгалтерлік есептің, қаржылық есептіліктің және аудиттің мақсаты басқару шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Бухгалтерлік есеп пен аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларын одан әрі дәйекті және табысты орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз ету болып табылады.

Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтиже Қазақстанның әлемдік экономикаға кірігуін жеделдету, оларды іске асыру жөніндегі нақты тетіктер, шетелдік инвестициялардың ағынын ұлғайту, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын жандандыру мақсатында бухгалтерлік есеп және аудит жүйесін реформалаудың негізгі бағыттарын құрудан тұрады.

Бухгалтерлік есептің ерекше міндеттерін тиімді орындау үшін Қаржылық есеп кәсібилік, ашықтық, Тәуелсіздік, өзектілік, стандарттылық сияқты талаптарға жауап беруі, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қағидаттарына және негізгі сапалық сипаттамаларға сәйкес келуі тиіс.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұндай инфо тиімділігін анықтайтын сапалық сипаттамалар табыстылығының өсуінен тұрады, әлемдік нарыққа шығу жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын шығындарды азайту мүмкіндігі туады.

Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды дамытуға, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, тұтастай алғанда елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.

Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп, ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда.

Капитал нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне сенімділігін талап етеді.

Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша шығыстарын қысқартуға себепші болады.

Биржаларда акциялары бағаланатын Еуропалық Одақтың барлық компаниялары 2005 жылдан бастап ХҚЕС-ке сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептілік жасауға міндетті.

Тек АҚШ-тың бухгалтерлік есепке алудың жалпыға бірдей принциптерін (бұдан әрі-GAAP) пайдаланатын кәсіпорындары, сондай-ақ биржаларда борыштық міндеттемелері (облигациялары) ғана бағаланатын фирмалар оған кірмейді.

Мұндай кәсіпорындар ХҚЕС-ке 2007 жылдан бастап көшуі тиіс. Еуроодақтың пікірінше, ХҚЕС-ті енгізу ЕО елдеріндегі қаржылық есептіліктің біркелкілігін, дұрыстығын, айқындылығын және салыстырмалылығын қамтамасыз ете отырып, бағалы қағаздарды халықаралық саудаға шығарған кезде тосқауылдарды жоюға мүмкіндік береді.

Еуропа Одағының жоспарлары еуропа биржаларында тіркелген 8700-ге тарта компанияға қатысты, мұның өзі әлемдік нарықтық капиталдандырудың 25 %-ын құрайды.

Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп есептеледі.

Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда, Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына алады.

Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар жасауы тиіс.

Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005 жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар (мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.

Жақын болашақта ХҚЕС-ті меңгеру проблемасы еуропа компанияларынан басқа да компанияларға қатысты болуы әбден мүмкін. Жуырда ғана АҚШ-тың Қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесі (Financial Accounting Standards Board – FASB) және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитетінің қоры (бұдан әрі – ХҚЕС КҚ) АҚШ-тың GAAP-ын және ХҚЕС-ті үндестіру жүргізетіні туралы мәлімдеді.

Үндестіру бағдарламасына сәйкес АҚШ-тың GAAP-ы мен ХҚЕС-ке екі стандарт жүйесінің арасындағы белгілі бір алшақтықтарды болдырмайтын өзгерістер енгізілетін болады. Уақыт өткеннен соң олардың арасында бар айырмашылықтарды толығымен жою жоспарланып отыр. Әлемдік нарықтық капиталдандырудың 52 %-ы АҚШ-тың үлесіне келетінін ескере отырып, ХҚЕС-тің нағыз дүнижүзілік есепке алу стандарттары болуына нақты мүмкіндік бар.

Бухгалтерлік есеп - бірнеше даму кезеңдерден тұратын көне пән, оны келесі түрде жинақтап көрсетуге болады:

а) инвентарлық (XIII ғасырға дейінгі аралық) бұл кезеңде табиғи өлшемдер ғана қолданылған. Көпестердің тұрмыс жағдайы жақсаруға байланысты жеке сауда делдалдар арқылы сауда жүргізуге ауысты, осы кезде серіктестіктер пайда болды. Пайда болуы өз алдына шаруашылық бірлік ретінде меншік иесінен бөлек қарастырылып, олар өз кезегінде есептің дамуына елеулі рол атқарды. Агенттіктер мен бөлімшелердің пайда болуы есеп беруге негіз болып, корпорациялардың дамуына септігін тигізді. Бүгінгі таңдағы есептеу жүйесіне араб математигі Аль-Хорезм сандар тобын және «нөл» санын енгізу арқылы бір әсерін тигізді;

ә) сауда (XIII - XVII ғасыр аралығы) кезеңі екі жақты жазбаның пайда болуымен және есепте ақшалай өлшемдердің қолданылуымен сипатталады. Есеп жүйесіне синтетикалық және аналитикалық шоттар ұғымы енгізілді, оның негізін қалаушы Жак Савари (1622-1690 жж.) болды. Бұл кезеңде есептік шараларды құқықтық реттеу, сондай-ақ алғаш рет бухгелтерлік есепке арналған нормативтік актілер пайда болды. Есепті жүргізу көбіне несиегерлердің құқығына нақты кепілдік берген Саі(1673 жж.) Коммерциялық Кодексі ең әйгілісі болып саналды;

б) кәсіпкерлік (ХVІІ-ХІХ ғасыр аралығы) кезеңі тауар номенклатурасының дифференциациялануы мен есеп объектісінің көбеюімен байланысты болды. Бұл кезенде бухгалтерлік есеп синтетикалық жинақтап және аналитикалық бөлшектеп бірге құрылды. Мұндай оқытудың авторы және Савари ойын жалғастырушы әйгілі итальяндық бухгалтер Джузеппе Чербони (1827-1917 жж.) болды. Акционерлік қоғамның кең байланысты шаруашылыққа, сәйкесінше есепте қарама-қарсы пікірдегі тұлғалар ортасы көбее түсті. Салық салуда елеулі өзгерістер болды;

в) ұйымдық-әдістемелік (XIX ғасырдың 1 жартысы) есептің екі бағыты дамыды: құқықгақ және экономикалық. Біріншісінің негізі Италияда қаланды. Бұл жолды ұстанушылар (пәніне келісім-шарттар, сәйкесінше кұқықтар мен міндеттеме жатады деп есептеді. Бірақ итальяндық зерттеушілер міндеттемелердің қозғалысы - бұл құндылықтарда болған өзгерістердің салдары дей келе, есептің мақсаты шаруашылық қызметтің нәтижесі болуы тиіс деп есептеді.

Заңгердің білімі, итальян теоретигі Франческо Вилла (1801-1884 жж.)) құқықтық және экономикалық мақсаттарға есеп беруді біріктіріп, оны ғылыми дәрежеге көтеру. Бухгалтерияның мақсаты шаруашылық пен мүлікті ұйымдастыруды, негізгі есептік санаттар мен қағидаттарды жүйелендіруді бақылау болып табылады. Жалпы, италияндықтардың сол кезеңдегі қарым-қатынасына шолу, есепті ғылымды дамытудың үш бағытына бөлуге болады:

1) логисмологиялық-шоттар туралы ғылым;

2) статмология-баланс туралы ғылым;

3) леммология-қалдықтар туралы ғылым;

4) коллация кезеңінде (XIX ғасырдың ортасы) шаруашылық процесіне қатысушы адамдарды өзара бақылауға есепке алу тәсілдері пайда болды. Коллацияның бір нұсқасы сызықтық ретінде болды, ол бір желіде екі өзара байланысты факторларды тіркеуді көздейді.

Англияда профессор Артур Кейлидің кітабы Кембридж университетінің математигі " екі жақты бухгалтерияның принциптері "деген атпен шықты, онда бухгалтерлік есеп пен математиканың байланысын зерттеу ұсынылды. Осы кезеңде американдық есеп жүргізу мектебі дами бастады;

5) механикалық (XIX ғасырдың соңы) - осы кезеңде есеп айырысу қызметкерлерінің еңбек сыйымдылығының ұлғаюына және есеп айырысу саласындағы есептердің қысқаруына байланысты техникалық құралдарды жаппай қолдану басталды (кассалық машиналар, аппаратшылар). ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында есепке алудың осы бағыты пайда болды-теңгерімдеу;

6) операциялық (XX ғасырдың аяғы). қаржы-өнімді шоттарды оқшаулау және коммерциялық есеп айырысу туралы ғылымдар дамыды: американдық бухгалтерлік есеп мектебінің өкілдері А. Черчбони (1866-1936 жж.), Р. Х. Монтгомер (1872-1953 жж.), В. Э. Пагон (1889-1991 жж.), Д. Е. Мэй (1875-1961 жж.)) және басқалар; т. б. "Стандарт-кост" Эмерсон (1908-1909 жж.))) және "директ-кост"жүйесін дамыту туралы. (Цж. Кпарк және Дж. Хар-сурет). Бұл кезең негізгі құндылықтарды емес, материалдық жауапты тұлғалардың (агенттердің) кұқықтары мен міндеттемелері, сонымен қатар берілген кәсіпорынмен есеп айырысатын заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен міңдеттемелері есепке алынады деп пайымдаған.

Француз мектебі. Оның өкілдері - Ж. Курсель Сене, Э. Леоте, А. Гильбо, Ж.Б. Дюмарше және басқалары, олар мақсаты құндылықтардың сақталуына бақылау жасау емес, кәсіпорының шаруашылық комитетінің тиімділігінде деп есептеген. Сондықтан да есепті экономикалық тұрғыдан түсіндіру, яғни бухгалтер-экономист елеулі рөл атқарды. Ол арнайы әдістемелердің көмегімен капиталдың, ресурстардың, құндылықтардың жасаған құқық және міндеттеме ретінде емес, олардың қозғалысын көрсетуге міндетті болды.