ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТОПТЫҚ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1
Қазақстан Республикасының Бiлiм және Ғылым Министрлiгi
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

ӘОЖ 377.5.02:37.016

Асқар Серік Ишанқұлұлы

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ЖОҒАРЫ СЫНЫП
ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТОПТЫҚ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР

«6M011400 - Тарих» мамандығының тарих магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін орындалған диссертация




Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., профессор Нұрманбетқызы Ж.




«Қорғауға жіберілді» Институт директоры
___________ т.ғ.к., профессор Жумагулов Б.С.

«Әлем тарихы» кафедрасының меңгерушісі________т.ғ.к., доцент Е.Ермұқанов

Ғылыми семинар төрағасы ________















Алматы, 2020

2
Мазмұны:
КІРІСПЕ................................................................................................... 7

I. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ТОПТЫҚ ЖҰМЫСТЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ



1.1. Оқыту үрдісіндегі топтық жұмысты ұйымдастырудың тиімділігі...... 13
1.2. Ұжымдық және топтық оқыту технологиялары.................................... 17
1.3. Топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы ұжымшылдықты дамыту.... 20

II. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТОПТЫҚ
ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ

2.1. Жаңартылған білім беру мазмұнындағы топтық жұмысты бағалау
ерекшелігі……………………………………………………………… ..

28
2.2. Тарих сабақтарында топтық жұмысты бағалау және оны
ұйымдастырудың тиімділігі.................................... ...............................

40
2.3. Жоғары сынып оқушыларының топтық жұмысын
ұйымдастырудағы педагогикалық шарттары мен негізі......................

60

ҚОРЫТЫНДЫ ....................................................................................... 78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .................................. 79
ҚОСЫМША ............................................................................................ 84

3
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер
қолданылған:
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Нұрлы жол –
болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 11 қараша 2014.
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
«Қазақстан–2050» стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»
атты Қазақстан халқына Жолдауы. 15 желтоқсан, 2012.
Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы. 2018 жылғы 5 қазан «Қазақстандықтардың әл-
ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру»
http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-
nanazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2018-zhylgy-5-kazan
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1000
001118
Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге
қабілеттілік. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы //Егемен Қазақстан, 2017 жылы, 31 қаңтар.
Назарбаев Н. «Қазақстан -2030» Стратегиясы іс үстінде: табыстың он
жылы //Егемен Қазақстан, 2007, 13 қазан.
Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің
2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.- Aлматы., 2007.
2005-2007 жылдарға арналған қазіргі уақытта жастар саясаты
бағдарламасы.-Астана., 2005.
Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015-
2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана., 2014.
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Кoнcтитуцияcы.– Aстана, 30 тамыз, 1995.
Қaзaқcтaн Pecпубликacының «Бiлiм туpaлы» Зaңы. 27.07. 2007 ж., № 319-
111 ҚРЗ. –Астана, Ақорда.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарты. –Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасы орта білім пәні «тарих» пәнінің стандарты.-
Алматы, 2002.
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020
– 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысы
http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000988

4
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
қолданылған:
Топтық оқыту технологиясы - мұғалімдер мен білім алушылардың
өзара әрекеттестігі арқылы оқытуды ұйымдастыру арқылы ұтымды нәтижеге
қол жеткізу.
Ұжымдық оқыту технологиясы - оқушыларға білім мазмұнын ұсынуда
мұғалімдер мен білім алушылардың әрекетін біріктіретін және бір мақсатқа
бағытталған әдістер, тәсілдер, амалдар мен жаңа технологиялардың жиынтығы.
Топтық жұмыс - білім беру ынтымақтастығының барлық ерекшеліктерін
көрсететін идеалды моделі.
Педагогика – (греч.paida – жан, logos – ілім) – тіршілік қарекетінің
ерекше нысаны ретінде психикалық даму және функция атқару заңдылықтары
туралы ғылым.
Мониторинг – оқу үдерістінде қолданылған педагогикалық құралдардың
тиімділігін және мазмұнының, әдістер мен формалардың оқыту мақсатында,
білім алушылардың психологиялық, физиологиялық ерекшеліктеріңің
дәрежесіне, оқу ортасы мен жағдайларына сәйкестігін анықтайды.
Ақпараттық технология–өзара байланысқан тәсілдер, әдістер және
сараптау құралдары, ақпаратты өңдеу, коммуникацияны жүзеге асыру жүйесі.
Әдіс–құбылыстарды танып-білудің, зерттеудің әдіс-тәсілдері мен амалдар
жиынтығы.
Әдістеме пәні– оқытудың мақсатын, мазмұнын, формасын, әдістерін,
тәсілдерін, талаптарын қарастырады.
Бағдарлама – пән бойынша меңгерілуге тиісті білім, білік, дағдылардың
мазмұны мен көлемін айқындау үшін қажет.
Бәсекеге қабілеттілік – топтың жан сақтауы мен қызмет етуі үшін ісінің,
кәсіптік міндетін табысты орындауға қажетті адамның әлеуметтік белсенділігі
мен мәртебесінің сипаттамасы.
Білім- білім алушының білім, білік, дағды және құзіреттілікті меңгеруге
бағытталған мақсатты әрекеті. Дүниеге көзқарасты бейнелейтін адамзаттың
тәжірибесі. Бұл үдеріс өмір бойы жүзеге асады.Дүниетаным дамуының үлкен
тірегі.
Білім сапасы – білім беру үрдісі мен оның қоғамдағы аталған үрдіс
қандай болуы керек және ол қандай мақсаттарға қызмет етуі керек екендігін
білдіретін нәтижелердің сипаттамасы.
Білім берудегі күтілетін нәтиже – құзыр ретінде анықталады; неге
үйренгенін; жоғары деңгейдегі ойлау дағдысына бағытталуын айқындайды.
Жеке тұлғалылық – жеке адамның қайталанбас өзіндік ерекшелігі,
индивидтің психикасы мен тұлғасының өзіндік ерекшелігі.
Жеке тұлғаға бағытталған технология – оқушының өзіндік тәжірибесін
анықтау, жетелеу, пайдалану; танымдық қабілетті дамыту, өзін-өзі тануға,
анықтауға, жүзеге асыруға жағдай жасау .

5
Интерактивті әдістеме – оқудың мақсатына жетуге және идеяларды
түсінуге көмектесетін құрал болып табылатын өзара белсенді әдістемелер.
Интерактивті тәсілмен оқыту әдісі – оқушылардың өзара және оқушы
мен оқытушы арасында белсенді іс-әрекеті.
Құзыреттер – білім алушының оқыту үдерісі кезінде алған білімін,
іскерлігін және дағдысын іс-әрекетте практикалық тұрғыдан қолдана білу
қабілеті.
Құзыреттілік –оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі.
Оқыту – білім берудің басты жолы. Оқыту екі жақты процесс:
біріншіден, оқытушы оқушыларға білім береді, білік пен дағдыға үйретеді.
Екіншіден, оқушы таным міндеттерін жете түсініп, дағдыны игеріп, оны өзінің
күнделікті өмір тәжірибесінде қолданады.
Педагогикалық технология–оқу үрдісін айқын да тиімді ұйымдастыруға
бағытталған тәсілдер мен құралдар жиынтығы.
Субъектілік қатынас – оқытушы мен оқушының арасындағы белсенді
іс-әрекет.
Стандарт – білім мазмұнының міндетті минимумын, оқушының оқу
жүктелімінің шегіне жеткен көлемін, оқушы дайындығына қойылар талап
деңгейін жүзеге асыру.
Тұлға – дербес әрекет ететін субъект, адамның қоғамдық өмірінің дара
нысанасы.
Білім алушының өздік жұмысы – дидиктикалық міндеттердің өздігінен
орындауға бағытталған, танымдық әрекеттерге қызығын қалыптастыруға,
ғылымның белгілі бір саласы бойынша білімдерін толықтыруға бағытталған
білім алушының ерекше оқу әрекеті.
Дисскуссия – топ ішінде шешім қабылдау үрдісін ұйымдастыру әдісі.
Әлеуметтік позиция – әлеуметтік құрылғылар, топтар мен
ұйымдарының қарамағында және қоғамдық еңбекті бөлу жүйесінде адамның
алатын орны.

6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖОО - Жоғары оқу орны
ЖББМ - Жалпы білім беретін мектеп
МЖС –
ТЭЖ
Мектептің жоғары сатысы
тәжірибелік -эксперименттік жұмыс
ОТҚ– Оқытудың Техникалық құралдары
ТЖ - Топтық Жұмыс
бб. - беттер
с. - страница
сс. - страницы
л. - лист
т.б. - тағы басқа

7
Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда елімізде білім беру
мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Қазақстан Республикасында орта білім беру
мазмұнын жаңарту шеңберінде білім беру үдерісінің құрылымы мен мазмұнына
елеулі өзгерістер енгізілуде. Жаңартылған білім беру бағдарламасының негізгі
мақсаты – білім мазмұнының жаңаруымен қатар, критериалды бағалау жүйесін
енгізу және оқытудың әдіс-тәсілдері мен әртүрлі құралдарын қолданудың
тиімділігін арттыруды талап етеді.
Жаңартылған білім берудің маңыздылығы – оқушы тұлғасының
үйлесімді қолайлы білім беру ортасын құру және коммуникативті қарым-
қатынасқа түсу, жеке, жұппен, топта жұмыс жасай білу болып табылады десек,
оларды жүзеге асырудың бір жолы – оқыту процесінде топтық оқытуды
қолдану болып табылады.
Жаңа қоғамға қажетті тұлғаны дайындауда топтық оқытудың қажеттілігі
өмір талабы екендігі айқын сезіледі.
Оқыту үдерісіндегі шағын топтық, жұптық жұмыстар оқушыларда бірлік,
бірегейлік сезім қалыптастырып, сол арқылы өздерінің ұжымға тікелей
қатынасы бар екендігін сезіндіреді. Ал, «бірлесе көтерген жүктің жеңіл»
екендігі баршамызға аян.
Елбасымыздың «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен
тұрмыс сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Барлық
кезеңде де табысқа деген нық сенім мен халықтың бірлігі ғана ел тағдырын
шешкен. Бірлескен күш-жігеріміздің арқасында ғана біз ұлы асуларды
бағындыра аламыз..... Бірлігіміз мызғымаса, ынтымағымыз ыдырамаса, біз үшін
алынбайтын асу, бағынбайтын белес болмайды.» - деген болатын[1]. Яғни
бірлік пен ынтымақтастықта атқарылған жұмыс әрқашан нәтижелі болатынын
атап көрсетті.
Оқушылардың топтық оқу -танымдық жұмыстарын ұйымдастыру
мәселесінде бірлік пен іскерлік қарым-қатынас маңызды рөл атқарады. Дұрыс
ұйымдастырылған қарым -қатынас топтағы адамгершілік ахуалды
қалыптастыруға, оқушының жеке тұлғалық, әлеуметтік рухани құндылық
қасиеттерін, ең алдымен, ұжымшылдықты тәрбиелеуге ықпал етеді.
Уақыт талабына сай жаңа ізденістер мен тәжірибелердің өте қажеттігі
барлық жерде де сезілуде. Бұған себеп қазіргі кезде барлық салада да айтылып
және үнемі қолданысқа енген жаһандану болып отыр. Сондықтан адамзат өз
дамуының жаңа дәуіріне қадам басқан уақытта жағдайға тез бейімделе алатын
және «құзырлы» ұлт қана жоғары деңгейде өмір сүре алатындығын көрсетуде.
Халықаралық стандарттарға сәйкес келетін сапалы оқу мен тәрбиелеуге қол
жеткізу мәселелері басты орында. Дамыған елдердің білім стандарттарына
ұмтылыс жасау және әлемдік үрдістерге кірігу еліміздегі мектептердің де жаңа
сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туғызуда. Әлемдік бәсекелестік
заманда әрбір адамның білім сапасын және қабілеттілік деңгейін, іскерлік
мүмкіндігін анықтайтын адам ресурстарын дамыту мәселелері күн тәртібіне

8
өткір қойылып отыр. Олай болса, бәсекеге қабілетті интеллектуалдық күші
жетік кадр болмай, әлемдік бәсекеге төтеп бере алатындай экономика, қоғам
болмайды.
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011 -2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Жалпы білім беретін
мектептерде ҚР-ның зияткерлік, дене бітімі мен рухани дамыған азаматын
қалыптастыру, оның тез өзгеретін әлемде табысқа жетуін қамтамасыз ететін
білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру, еліміздің экономикалық
игіліктері үшін бәсекеге қабілетті адами капиталды дамыту» мақсаты қолға
алынған[2]. Осы сұранысты қамтамасыз ететін Кембридж бағдарламасы деп
танылып отыр. Бағдарлама негізі топтық жұмыс. Топтық жұмыс кезінде оқушы
белсенділігі арттырылады. Әр оқушы топ мүшесі бола тұра өзінің топтағы
орнын анықтай алады. Оқушы ынтымақтастығы арттырылады. Топтық жұмыс
әр оқушының нақты іс әрекетін тудырады, бірлесе жұмыс жасайды. Бірлескен
топтық оқытудың негізгі түйіні әрбір топ мүшесінің өз ойын толық жеткізіп,
басқамен де келісімге, бітімге қол жеткізуге болатыны. Сол себепті қазіргі
жаңартылған білім беру жүйесінде топтық жұмысты ұйымдастыру өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осыған сәйкес зерттеу жұмысымыздың
тақырыбы «Жалпы білім беретін мектептерде жоғары сынып оқушыларының
топтық жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негізі» деп алдық.
Тақырыптың және мәселенің ғылыми өңдеу дәрежесін талдау
ғылыми жаңалық элементтері: Тақырып бойынша зерттеулер мен
әдебиеттерде, педагогикада оқу – тәрбие процесінде оқушылардың
белсенділігін топтық жұмыс арқылы жоғарылатудың жолдары үздіксіз түрде
жүргізілетіндігі көрсетіледі. Оқу үдерісінде оқушылардың өз бетінше және
белсенділік принципі атақты дидакт М.Н.Скаткиннің жұмыстарында
ұсынылды[3]. Кейін ол М.И.Махмутов, Т.И.Шамов, Н.А.Половникова,
Д.В.Вилькеева, И.Я.Лернер зерттеулерінде дамыды[4-8]. Бірақ алдыңғы
ғасырдың 80 – жылдарына дейін бұл бағытты зерттеу оқытуды
ұйымдастырудың бір түрі – тек сабақта ғана жүргізілді. Сабақтың әр
кезеңдерінде оқушыларды белсенділігін арттырудың тәсілдері қарастырылды.
Зерттеушілер оқу процесінде әрбір оқушының белсенділігін арттыруда оқу
әрекетін жекешелендіру мүмкіндіктерін қарастырды. Басқалары бұл міндетті
шешуде оқытудың топтық формасын қарастырды. 80 – жылдардың басынан
бастап педагогикада педагогикалық технологиялармен байланысты зерттеудің
жаңа бағыттары пайда болды. Бұл бағыт аумағында әр түрлі оқытудың
инновациялық технологиялары қарқынды түрде бастау ала бастады және
олардың қатарында оқытудың топтық әдісі де үлкен рөл атқарды. Педагогикада
бұл технология В.К.Дьяченко атымен байланысты[9]. Ол бұл форманың негізін,
мазмұнын және мақсатын құрды. Ол өзінің зерттеулерінде топтық оқытудың
әрбір оқушының белсенділік әрекетінің міндеттерін шешуде, оқушылардың
ынтасын жоғарылатуда, коммуникативті дағдыларын қалыптастыруда үлкен
мүмкіндікке ие екендігін айтты. Сол уақыттарда оның қарқынды түрде жүзеге
асуына жұмыстар жүргізілмеді.

9
Топтық оқытудың тарихы М.А.Брейтерман, З.А.Вихман жұмыстарында
көрсетілді[10;11]. Оқытудың топтық әдісінің технологиясының теориялық және
әдістемелік негіздері А.Г.Ривин, В.К.Дьяченко, М.А.Мкртчян еңбектерінде
қарастырылды[12-14]. Ал бұл технологияның жүйелік талдауын Г.К.Селевко
ұсынды[15].
Оқытудағы топтық проблемасының көп ғасырлық тарихы бар. XVI-XVII
ғасырлардың өзінде мұғалімнің бір уақытта сыныптағы барлық оқушылармен
жұмыс жасауын топтық деп атаған.
Бірақ топтық жұмысты әртүрлі зерттеушілер әрқалай түсінеді. Бір
жағдайда бұл мұғалімнің барлық сыныппен бір уақыттағы жұмысы
(Е.Н.Медынский, А.А.Бударный)[16;17]. Басқасында – ауызша немесе жалпы
сыныптық әрекет жағдайы (бірігіп іздену, талқылау, бір-біріне көмек беру).
Үшіншіден – егер жұмыс нәтижесі өзара талқыланып, талданса, онда ауызша
немесе топтық болады. Төртіншіден – дифференциалды топтық жұмыс, мұнда
әрбір топ өздерінің жеке тапсырмаларын алады, одан кейін топ мүшелері
арасында жеке тапсырмаларға және тақырыптарға бөліп алады. Бесіншіден –
алмаспалы құрамды жұппен жұмыс.
Отандық зерттеушілерімізден топтық оқытудың қазіргі ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан зерттеп, іргелі мәселелерді қарастырып, әдістемелік
құралдар еңбектер жазған ғалымдар: А.Қ Әлімов, Исаева З.А., Мынбаева А.К.,
Садвакасова З.М., Бұзаубақова К.Ж, Мұхаметжанова С.Т., Жартынова Ж.Ә.,
Т.Т.Тұрлығұл, Б.Қ.Әбдіғұлова т.б.[18-23].
Шәкірт өздігінен үйренуі керек, сонда ғана оның білімі толығады,
өзгелермен бірлесе жұмыс жасап, бұл білімінің өзіне қаншалықты қажет екенін
айқындауы тиіс. Қазіргі мұғалімнің негізгі қызметі өзгерді десек те болады. Ол
– ұйымдастырушы, ынталандырушы, басқарушы-менеджер, бағыт-бағдар
беруші. Әлімов Асхат: «Әр сабақ шәкірттердің бірлескен әрекеттерінен
құралуы қажет»[18, 3-б.] - деп көрсетеді өзінің Интербелсенді оқу әдістемесін
мектепте қолдану деген еңбегінде.
Топтық оқыту тәсілінің негізінде оқу үдерісін ұйымдастыру Ресейде кең
қолданыс тапқан. Сонымен қатар Ресеймен көршілес мемлекеттерде де әдіс
негізінде жұмыстар жүргізілуде. Алдағы уақытта да әдістің Қазақстанда дамуы
үшін педагогикалық мүмкіндіктерін жүзеге асыратын жаңа деңгейде әрекеттер
жасау керек.
Зерттеудің негізгі мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде жоғары
сынып оқушыларының оқыту үдерісіндегі топтық жұмысын ұйымдастырудың
әдістемелік негізінің тиімділігін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
 қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар негізінде топтық
жұмыстың жалпы сипаттамасын талдау;
 топтық жұмысты ұйымдастырудың формаларын анықтау;
 білім беру үрдісінде топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы
ұжымшылдықты дамыту белгілерін қарастыру;

10
 жаңартылған білім беру жағдайындағы тарих сабақтарында топтық
жұмысты бағалау және оны ұйымдастырудың тиімділігі;
 Жоғары сынып оқушыларының топтық жұмысын
ұйымдастырудағы әдістемелік шарттары мен негізі.
Зерттеудің нысаны: оқыту үрдісіндегі топтық жұмыс технологиясын
пайдалану әдістемесі.
Зерттеу пәні: білім беру үрдісінде топтық жұмысты ұйымдастыру
арқылы оқыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жүргізілген зерттеулер топтық
жұмысты ұйымдастырудың түсінігін нақтылауға және толықтыруға мүмкіндік
берді: топтық оқыту оқытуды ұйымдастырудың бірнеше формасынан тұрады;
топтық оқыту сабақтарының маңыздылығы әлеуметік-психологиялық жағдай
туғызу; оқушылардың мүмкіндіктерін (коммуникативті дағды, танымдық
әрекетіндегі өз бетінше әрекеті, оқудағы білігі) қалыптастыруда топтық
жұмыстарды ұйымдастырудың педаго гикалық мүмкіндіктері анықталды;
жаңартылған білім беру жағдайындағы тарих сабақтарында топтық жұмысты
бағалау және оны ұйымдастырудың тиімділігі анықталды; жоғары сынып
оқушыларының топтық жұмысын ұйымдастырудағы педагогикалық шарттары
мен негізі қарастырылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеу
жұмысының әдіснамалық негізі - бұл тұлғаны жан-жақты дамыту мен өзін-өзі
дамытудың шарты ретінде тұлғаға бағытталған және белсенділікке негізделген
тәсілдер; тұлғаны дамытудың гуманистік және аксиологиялық тәсілдері; жеке
тұлғаның белсенділігі, оның өзін-өзі жетілдіру қажеттілігі диалог қағидатына
негізделген қатынастар жағдайында дамитынын ұсынатын диалогтық тәсіл;
оқушылардың оқу процесін түбегейлі көруге мүмкіндік беретін жүйелі тәсіл.
Зерттеудің теориялық негізі:
- тұлғаны және оның даму ерекшеліктерін зерттеудің шетелдік
әдіснамалық дәстүрлері зерттеулері(Б.Г. Ананьев, Г.С. Абрамова, Л.С.
Выготский, Д. Б. Эльконин)[24-27];
- әлеуметтену тұжырымдамалары (Л.Н. Леонтьев, Е.С. Полат)[28-29];
әлеуметтік құзіреттіліктің мәнін ашатын қазіргі философиялық, социологиялық,
психологиялық және педагогикалық ұғымдар (И.А.Зимняя, И.М. Осмоловская,
А.И.Лилкина, В.Л.Ягункова)[30-32];
- шағын топтар мен олардың адам өміріндегі рөлін зерттеу (Я.Л.
Коломинский, Р.Л. Кричевский)[33-34];
- оқытудың ұйымдастырушылық формалары саласындағы теориялық
зерттеулер (И.Я. Лернер, В.К.Дьяченко, М.Н. Скаткин)[35-37], педагогикалық
технологиялар саласындағы педагогикалық ғылымның заманауи дамуы (Г.
.К.Селевко, В.В. Гузеев, А.М.Чошанов)[38-40];
- топтық білім беру жұмыс процесінде тұлғаның дамуы туралы
зерттеулер (И. Б. Первин, Х.Й. Лийметс, С. Танцоров)[41-43].
Зерттеу әдістері: Педагогикалық тұрғыдан ғылыми теориялық талдау
әдісі, Мемлекеттік деректік құралдарды, заңдарды зерделеу; зерттеу бағыты

11
бойынша ғылыми-әдістемелік, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді
талдау; озық тәжірибелерді жинақтау және жалпылау әдістері, педагогикалық
бақылау әдісі.
Зерттеудің тәжірбиелік маңыздылығы: Зерттеудің практикалық
маңыздылығы топтық оқыту жұмысының педагогикалық әлеуетін және аздаған
қатысушылары бар тиімді гетерогенді топтарда оқушылардың өзара
әрекеттесуінің әр түрлі ұйымдастырушылық формаларын пайдалану арқылы
жоғары сынып оқушыларының әлеуметтік құзіреттілігін дамытуға ықпал ететін
топтық оқыту жұмысы технологиясын жасау мен негіздеуден тұрады. Автор
кез-келген білім беру жүйесінде қолдануға болатын әлеуметтік құзіреттіліктің
даму деңгейін, білім беру үрдісінде топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы
ұжымшылдықты дамыту белгілерін анықтауға арналған диагностикалық
құралдарды ұсынды. Алынған нәтижелер осы проблеманы одан әрі зерттеу
үшін негіз бола алады. Зерттеу материалдары кәсіптік-педагогикалық білім
берудегі оқу курстары мен арнайы курстарды, сондай-ақ мұғалімдердің
біліктілігін арттыру курстарын жасауда қолданыла алады.
Қорғауға шығарылатын негізгі жайттар: 1. Топтық жұмысты қолдана
отырып, мектеп оқушыларының оқу іс -әрекетін ұйымдастыру, онда
тақырыптық топтық жұмыс формаларының ерекшелігі айқындалады, оқу
процесінің жағымды, танымдық мотивациясы мен мазмұнды формаларының
қалыптасуына ықпал етеді. 2. Оқушылардың оқу іс -әрекетінің негізгі
функциялары (логикалық, орындаушылық, басқарушылық) бойынша шеберлігі
және олардың бірлескен оқу іс-әрекетінің формаларын қабылдауы (қарапайым
ынтымақтастық, кешенді ынтымақтастық) - оқушының өзін-өзі дамыту
нысанына айналуына алып келеді. 3. Оқушылардың оқу-тәрбие іс-әрекетінің
негізгі функцияларын оларға беру арқылы оқу іс-әрекетін ұйымдастыру оқу-
тәрбие процесінде пәндік-объектілік қатынастардан (оқушы тек мұғалімнің
педагогикалық ықпалының объектісі ретінде қарастырылған кезде) пәндік
қатынастарға ауысады (оқушылар оқу процесінің объектілері ғана емес,
толыққанды субъектісіне айналуы), бұл өз кезегінде олардың жоғары
белсенділігіне әкеледі; білім беру процесінде өзара бақылау мен өзін-өзі
бағалауға жағдай жасау оқушыларды белсендіреді және репродуктивті білімнен
өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі оқытуға ауысады.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы: Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелері мен қорытындылары «Рухани жаңғыру – қазіргі білім саласының
жаңа көкжиегі» атты Республикалық ғылыми практикалық конференцияда
«Оқыту процесінде топтық жұмыс арқылы ұжымшылдықты дамыту » атты
мақала жарияланды.
Зерттеу құрылымы: Зерттеу жұмысы қысқарған сөздер түсініктемесі,
кіріспе, негізгі екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттелу деңгейі, нысаны, пән,
мақсаты мен міндеттері, зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі, қорғауға

12
шығарылатын негізгі жайттардан, зерттеудің тәжірбиелік маңыздылығы,
зерттеу нәтижелерінің апробациясынан тұрады.
Білім беру жүйесінде топтық жұмысты ұйымдастырудың теориялық
мәні атты І тарауда білім беру жүйесінде топтық жұмысты ұйымдастырудың
теориялық мәні қарастырылды. Жалпы оқыту үрдісіндегі топтық жұмысты
ұйымдастырудың тиімділігі қарастырылды, ұжымдық және топтық оқыту
технологиялары қарастырылды.
Жоғары сынып оқушыларының топтық жұмысын ұ йымдастырудың
әдістемелік негіздері атты ІІ тарауда жаңартылған білім беру мазмұнындағы
топтық жұмысты бағалау ерекшелігі, тарих сабақтарында топтық жұмысты
бағалау және оны ұйымдастырудың тиімділігі, жоғары сынып оқушыларының
топтық жұмысын ұйымдастырудағы педагогикалық шарттары мен негізі
мәселелері қарастырылады.
Қорытынды бөлімде теориялық және әдістемелік жұмыстың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ғылыми- әдістемелік тұрғыдан
ұсыныстар берілді.
Қосымшада эксперименттік тәжірибе кезінде өтілген кейбір сабақ
жоспарларының үлгілері берілген.

13
1. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ТОПТЫҚ ЖҰМЫСТЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ

1.1 Оқыту үрдісіндегі топтық жұмысты ұйымдастырудың тиімділігі
Диалектикалық күрес және қарама-қайшылықтардың бірлігі заңына
сәйкес кез-келген құбылыс қарама-қайшылықтардың қайшылықты бірлігі
болып табылады. Феноменнің даму процесінде белгілі бір нәрсе қайшылықты
элементтерді жинақтайды, нәтижесінде күрес арқылы шешім ін табады.
Нәтижесінде қайшылықтар қозғаушы күш болып табылады. Оқушылардың
танымдық іс-әрекеті адамның танымының түріне және оқудағы қарама -
қайшылықтарға байланысты оның қайшылықтарымен сипатталады[19, 12б.].
Мұғалімдер оқу үдерісіндегі қайшылықтарға байланысты интуитивті
болды. Бұл қарама-қайшылықтар білім алушылардың білім алу процесінде
кездесетін қиындықтарымен түсіндіріледі. Атақты дидакт М.А. Данилов
алғашқылардың бірі болып оқу процесінде пайда болатын және оның қозғаушы
күші болып табылатын қайшылықтарды анықтады. Бұл оқу процесінің білім
беру және практикалық талаптары мен оқушының білімі, дағдысы мен
зияткерлік деңгейі арасындағы қайшылық[20, 2б].
Білім алушы оның микросистема ретінде дамуындағы қайшылықтарға тап
болады. Алайда, оның қайшылықтарының ешқайсысы шешімін таппайды (Э.В.
Эльенков). Оқушылық жүйеде қарама-қайшылық туындаған кезде, ол тек жеке
тұлға жүйесінде, яғни оқушылардың педагогикалық процесте өзара әрекеттесуі
нәтижесінде шешіледі. Оқушыларға танымдық дағдыларды үйрету арқылы оқу
процесі жағдайындағы негізгі қайшылықтарды шешу оқушылар мен
оқытушылардың, білім алушылардың өзара әрекеттесуін талап етеді. Себебі,
мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен жұмысы оқушыларға қиындықтарды
жеңуге көмектесуі керек. Мұндай өзара әрекеттесу өзін-өзі бағалаудың және
тұлғаның басқа құрылымдарының тиімді қалыптасуы мен толық дамуы үшін
қажет. Осылайша, дамып келе жатқан жеке тұлғаның микрожүйе ретіндегі
қарама-қайшылықтарын шешу білім беру процесін қарым -қатынасқа,
қатысушылардың өзара әрекеттесуіне негізделген құру қажеттілігін көрсетеді.
Оқу процесі субъектілерінің өзара әрекеттесуі мен өзара әрекеттесу
құбылысы педагогикалық әдебиетте және мектеп практикасында ұжымдық
танымдық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Осы мәселелерді шешудің теориялық
әдістері Н.К. Крупская еңбектерінде аталып өтті. Педагогикалық процестің
мектептен тыс бөлігінде білім алушылармен топтық жұмыс жасау әдісін
Н.К.Крупская, П.П.Блонский, А.С.Макаренко жасаған.
Зерттеушілер топтық оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мүмкіндігінің ең
жоғары деңгейі өзара оқыту болып табылады, өйткені бұл оқушыларға оқу
процесінде белсенді және ізденімпаз болуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар оқушылар жеке, фронтальды жаттығуларға қарағанда
дағдылар мен құзыреттіліктерді дамытуға аз уақыт жұмсайды. Оқушылардың
өзара әрекеттесуін ұйымдастыру нәтижесінде дәстүрлі оқуда кездесетін кейбір
қиындықтар азаяды. Мұны сабақта жұмыс жасамайтындар санының, үй

14
жұмысын орындамайтындар санының төмендеуінен және, керісінше,
оқушылардың танымдық белсенділігі мен шығармашылық белсенділігінің
өсуінен байқалады.
Топтық танымдық іс-әрекет оқу материалдарына меншіктің белгілі бір
дәрежесі, оқу үрдісіндегі «осалдықтар» туралы білім алушылардан кері
байланыс алу сияқты маңызды дидактикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік
береді; қарым-қатынастың жетіспеушілігін азайтады, бұл оқушының жеке
қасиеттерін дамытудың маңызды шарты болып табылады.
Топтық танымдық іс-әрекет тәрбие тұрғысынан тәрбиенің тиімділігін
арттырады, тұлға аралық қатынастардың қалыптасуына жағымды әсер етеді,
сыныпта қолайлы орта қалыптастыруға және ұжымдық психологияны
қалыптастыруға көмектеседі. Оқушылар топтық жұмыста ұжымдастық, достық,
топтық сезімдерін дамытады. Сабақтарда топтық жұмысты жүргізу позитивті
моральдық қатынастарда тәжірибе жинауға, оларды әлеуметтік бағдар мен
шығармашылық даралықтың бірлігінде қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Оқу-танымдық іс-әрекеттің ерекшелігін ескере отырып, топтық танымдық
іс-әрекеттің, жеке және аралас іс-әрекеттің келесі ерекшеліктерін бөліп
көрсетуге болады:
- жалпы мақсаттың, ортақ мотивтің болуы, оқушының әлеуметтік
маңызды мақсатқа жету үшін топтың барлық мүшелерінің күш -жігерін
біріктіру қажеттілігін түсінуі;
- оқушыларға жұмыс пен қызметтерді тиімді бөлу, топтың әр мүшесінің
білім, дағды және қабілеттерге ие болуын қамтамасыз ету;
- процесте білім алушылар арасында өзара жауапкершілік пен өзара
тәуелділіктің пайда болуы;
- бірлескен жұмыс процесінде оқушылардың іс -әрекетін басқару
қажеттілігі, кейбір жағдайларда білім алушылардың өздері мен топ мүшелерін
бақылау;
- бір кеңістіктің болуы және топтың барлық мүшелерінің жеке
әрекеттерін бір уақытта орындау;
- жалпы нәтижелердің болуы.
Топтық танымдық іс-әрекет сабақта және одан тыс жерлерде
қолданылатын жұмыс түрлерінің жүйесі бола алады. Топтық оқу әрекеттері
адамға өзінің жеке белсенділігіне байланысты әсер етуі мүмкін, яғни топтық
танымдық белсенділік оқушының белсенділігін талап етеді. Оқушылардың
басым көпшілігі белсенді болуы үшін танымдық іс -әрекет барысында
қалыптасатын белсенді оқу іс-әрекетіне сүйену керек.
Белсенді топтардың жұмысы көмекшілердің, кеңесшілердің, еңбекті
ғылыми ұйымдастырудың мектебін құрудан басталуы керек, ал мүшелерді
таңдау белсенділердің, ұжым мен мұғалімдердің таңдауы бойынша жүзеге
асырылады. Сонымен қатар, белсенді білім беру тобының қызметін
академиялық істер жөніндегі жетекші басқарады және бұл өзі үшін беделді,
маңызды топ болуы керек, оның жұмысы семинарларда, мектеп бітіру
конференцияларында тыңдалуы керек.

15
Мектептегі белсенді оқу топтары мүшелерінің санының артуы сынып
бөлмелерін қайта қарауды қажет етеді. Сынып белгілі бір пән бойынша
аудиториялық және сыныптан тыс жұмыстардың орталығы болуы керек.
Орталық студенттердің өздеріне тиесілі. Оқытушының жетекшілігімен
кабинетте кеңес мүшелерінің қатысуымен бөлмеде көрнекі құралдар,
тапсырмалар, бақылау карталары, үлестірмелер, тақырыптар бойынша папкалар
мен альбомдар және слайд файлдары кабинеті, әдебиеттер мен көрнекі
құралдар дайындалады. Бұл белсенді оқу тобының мүшесіне, оның ішінде
ассистентке сабаққа қажетті материалдарды тез дайындауға мүмкіндік береді.
Белсенді оқу тобының мүшелері арасында білім алушылардың ішінен
таңдалған ассистент, кеңесші, лаборант, кітапханашы, безендіруші,
шаруашылықты жүргізуші маңызды рөл атқарады. Олардың әрқайсысының
белгілі бір функциясы бар. Мысалы, безендіруші мұғалімге көрнекі құралдарды
(кестелер, сызбалар, диаграммалар және т.б.) дайындауға, сыныптарды
безендіруге, ақпараттық бюллетеньдерді, ақпараттық парақтарды ақпарат
берушімен шығаруға көмектеседі; лаборант зертханалық және практикалық
сабақтарға қажетті техникалық құралдарды дайындайды, тәжірибе көрсетуге
көмектеседі және т.б. Мектеп кітапханашысымен бірге кітапханашы тақырып
бойынша жаңа қызықты әдебиеттерге шолулар дайындайды, көрмелер
ұйымдастырады, тақырып бойынша қызықты материалдар жинайды, мектеп
кітапханаларында және сыныптарда әдебиеттердің картотекасын жасайды.
Әр түрлі мектептерде қозғалысқа, құрылымға, ұйымдастырушылық іс-
әрекетке, танымдық іс-әрекеттің барысына, сыныптық және мектеп топтарын
ұйымдастыруға, белсенді топтардың жұмыс формаларына байланысты көптеген
нұсқалар бар.
Алайда, ұжымдық оқыту процесінде кез-келген белсенді топ белгілі бір
педагогикалық талаптарды орындау деңгейіне жетеді. Осы талаптардың бірі -
олардың жұмысын мұғалімнің бақылауы керек. Сонымен қатар, белсенді білім
алушылар өздерінің белсенді оқу топтарының сенімді мүшелері және
мұғалімдердің сенімді көмекшілері екенін көрсетуі керек; белсенді оқу
топтарын балалар қоғамдық ұйымдары басқаруы керек; Өзара бағыныштылық
қағидасын сақтау керек.
Топтық жұмыс топтық танымдық іс-әрекеттің әртүрлі формалары мен
типтері жүйесінде маңызды рөл атқарады. Топтық жұмыс - бұл білім беру
ынтымақтастығының барлық ерекшеліктерін көрсететін идеалды моделі.
Топтық жұмыстың нәтижесі мен тиімділігін зерттеу әр түрлі бағытта
жүргізіледі. Психологтар топтық жұмыс тұлғаның дамуына қолайлы жағдай
туғызатынын атап өтеді. Мұғалімдер оқудағы топтық жұмыстың рөлін
қарастырады. Олардың пікірінше, топтық жұмыс білім беру процесін
байытады, тәрбие жұмысын жекелендіруге мүмкіндіктер ашады, өйткені бұл әр
оқушыға әлеуметтік мүмкіндіктер мен қабілеттерді шығармашылық түрде
көрсетуге мүмкіндік береді, проблемалық-бағдарлы оқыту, танымдық дамуда
құнды, дидактикалық және тәрбиелік міндеттерді шешуге көмектеседі.
Топтарда жұптық жұмысты (әр топта екі оқушыдан), мұғалімнің нұсқауымен

16
сыныптағы жұптық жұмысты, топтық сұрақтарды, кеңес беру сұрақтарын және
т.б. жатқызуға болады. В.К.Дьяченконың зерттеулері өлеңдерді жаттауға,
жаттығулар, мысалдар мен тапсырмаларды ауызша және жазбаша түрде
орындауға, көбейту және бөлу кестелерін жаттауға, сұрақтармен жұмыс
жасауға және т.б. жұптық жұмыстың, яғни жұптық-ұжымдық жұмыстың
тиімділігін көрсетті[36, 25б].
Топтық сабақтар құрылымының классикалық нұсқасы: сабақ үшке
бөлінеді: кіріспе, топтық және қорытынды. Сабақтың кіріспе бөлімінде мұғалім
мотивациялық және ұйымдастырушылық мәселелерді шешеді: танымдық
проблемаларды анықтайды, жұмыс барысы туралы түсінік береді,
дидактикалық материалдарды таратады. Сабақтың келесі бөлімі әр топ білім
алушылары үшін ұйымдастырылады: тапсырмадан кейін мұғалім топ жұмысын
жоспарлайды, материалдар бөліктерге бөлініп, топтарға бөлінеді.
Әр оқушы тапсырмасын орындағаннан кейін, жұмыс нәтижелері
талқыланып, тапсырма бойынша жалпы қорытынды жасалады. Бұл кезеңде
ұжымдық және жеке жұмыстың өзара байланысы, ұжым мен жеке адамның
мүдделері мен мақсаттары талданады, әр оқушының белсенділігі үшін
мүмкіндіктер жасалады. Сабақтың қорытынды бөлімінде әр топтың жұмысы,
берілген тапсырма, қорытындысы талданады.
Топтық жұмыстың екі түрі бар: бірыңғай топтық жұмыста барлық топтар
бірдей тапсырманы орындайды, ал сараланған топтық жұмыста осы тақырып
аясында әр түрлі тапсырмалар орындалады. Оқу сараланған топтық жұмыс
ерекше мәнге ие және оқушылардың ұжымдық танымдық іс-әрекетінің барлық
талаптарына сәйкес келеді. Сонымен қатар, әр тақырыпта топтық сабақтарда
тиімді оқытылатын тақырыптар бар.
Топтарды ұйымдастыру кезінде келесі мәселелерді басшылыққа алу
керек:
- әр пән бойынша жеке топтар құру қажеттілігі, жеке оқушылардың
үлгерімін ескере отырып, бір пән бойынша топ құрамын анықтау қажеттілігі;
- математика, физика, химия, шет тілдер топтары оқушылардың білім
деңгейіне, дағдыларына сәйкес (біртекті топтар) құрылуы керек;
- әдебиет, тарих, география бойынша топтар оқу жұмысының қарқыны
жағынан, оқудан тыс әртүрлі ақпаратты білмейтін білім алушылардан тұруы
керек;
- оқу топтарын құруда оқушылардың өзара қарым-қатынасы ескерілуі
керек[44, 143б.].
Зерттеушілер әртүрлі топтардағы жұмыстың тиімділігін зерттеп, бес
оқушыдан тұратын топтар тиімдірек деген қорытындыға келд і. Бұл 3
оқушының пікірлер мен пікірталастарға жетіспейтіндігіне байланысты, 4 және
6 адамнан тұратын топтарда бөлу пайда болады, ал 7 адамнан тұратын топта әр
оқушының өз пікірін айту мүмкіндігі бола бермейді.
Топтық жұмысты тиімді ұйымдастыру үшін топтар ды орналастыру
маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Тіпті қарапайым кеңістікте

17
орналасуы оқушылардың өзін-өзі танытуына және өзіндік қасиеттерінің
қалыптасуына әсер етеді.
Қорытындылай келе, сабақтарды ұйымдастыруда оқушылардың оқу іс-
әрекетін дамытуда топтық жұмыстың маңыздылығын атап өтеміз.

1.2. Ұжымдық және топтық оқыту технологиялары
Оқытудың ең көп тараған түрі - топтық оқыту. Қоғамның дамуы мен
ғылым мен техниканың дамуымен қатар, адамдардың қызығушылығы артып,
білімнің, ғылымның маңыздылығымен бірге білім алуға деген құштарлық та
өсті. Сондықтан ойлы мұғалімдердің саны артып келеді. Сондықтан,
мұғалімдер қауымдастығы бір уақытта көп адамды оқытудың жолын іздейді.
Бұны XV-XVI ғасырларда өмір сүрген білімді педагог Я.А.Коменский
ашты. Ол шамамен бірдей жастағы және бірдей білім деңгейіндегі балаларды
жинап, оларды белгілі бір уақытта және белгілі бір жерде оқыту керек деген
қорытындыға келді. Сонымен қатар ол бүгінгі күнге дейін құндылығын
жоғалтпаған оқыту тәсілдері мен әдістері туралы түсінік берді.
Ұжымдық оқыту технологиясын көпшілік технология деп түсіну керек.
Егер біз «топ» - бұл адамдар тобы десек, онда ұжым ондаған адам жиынтығы
болады. Егер адамдардың саны 3-тен асса, бұл «ұжым» деп саналады. Мектеп
жағдайында «сынып ұжымы», «мектеп ұжымы », «оқушы ұжымы» және
«оқытушылар ұжымы» сияқты топтар бар.
Оқыту көбінесе сыныптағы оқу түрінде жүзеге асырылады, онда әртүрлі
жастағы және білім деңгейлерінде бірнеше ондаған балалар оқытылады. Пән
мұғалімі өзі үйрететін пән туралы сенімді, берік білім беру үшін көптеген
әдістерді, тәсілдерді, технологияларды қолданады. Оларды біріктіре отырып,
оқушылардың пәнді (тақырыпты) игеруі біліктілікке, құзіреттілікке және
мұғалімнің сауаттылығына байланысты[45, 12б.].
Ұжымдық оқыту технологиясы - оқушыларға білім мазмұнын ұсынуда
мұғалімдер мен білім алушылардың әрекетін біріктіретін және бір мақсатқа
бағытталған әдістер, тәсілдер, амалдар мен жаңа технологиялардың жиынтығы.
Ұжымдық оқыту технологиялары тақырып бойынша блоктарға бөлінген
білім мазмұнына жалпы сипаттама береді; барлық оқушылардың назарын
белгілі бір тақырыптың негізгі және маңызды ұғымдары мен
тұжырымдамаларына аудару; тапсырмаларды түсіндіру; нәтижелерді
қорытындылау және талдау; осы мәселе бойынша кеңес беру; жаңа тақырыпты
өткен кезде және т.б. қолданылады[46, 18б.].
Ұжымдық оқыту кезінде барлық оқушылар тақырып мазмұнын бірдей
деңгейде игере бермейтіні белгілі. Бұл кемшілікті жою үшін ұжымдық
оқытудың жаңа технологиялары ұсынылады. Олар келесідей;
- белсенді тақта, сөз түріндегі әдіс, тәсілдер жиынтығы;
- интерактивті компьютерлік бағдарламаларды қолдану;
- интернеттегі материалдарды сабақтың тақырыбымен ұштастыру;
- электронды тасымалдағышта сызбалар, диаграммалар, кестелер,
суреттер және т.б. оқушыларға өз бетімен меңгеруіне мүмкіндік беру;

18
- оқушыларға тақырыпты игеру барысында еркін пікір алмасуға, өз
ойларын айтуға, сұрақтар қоюға, талқылауға мүмкіндік беру;
- ауызша әдістерді қолдана отырып, басқа көрнекіліктерді ұштастыру;
- практикалық жұмысты ұйымдастыруға нұсқау беруге, теориялық білімді
практикалық қолдануға жағдай жасау;
- жұмыс нәтижелерін ұжымдық талқылау;
- оқушылардың белгілі бір тақырып бойынша дайындаған баяндамаларын
тыңдау және талқылау[47, 32б.];
Ұжымдық оқыту технологиясын ұтымды және тиімді пайдалану
мұғалімнің оқыту технологиясын тақырып мазмұнына сәйкес ұштастыра
білуіне байланысты.
Оқушыларды білім деңгейіне қарай топтарға бөлу, тақырып бойынша
алған білімдерін бекіту, практикалық қолдану модельдерін игеру, оқу
тапсырмаларын толық орындау, күрделі есептерді шешу, аяқталған
тапсырмаларды тексеру және т.б. кеңінен қолданылады. Бұл технология
«топтық оқыту технологиясы» деп те аталады.
Жаңа технологияларды қолданудың негізгі шарттарының бірі -
материалды толық игеруге жағдай жасау үшін білім алушыларды 5-7 оқушыдан
тұратын топтарға бөлу[13, 24б.].
Топтық оқыту форма мен әдіс немесе технология ретінде де
қарастырылады. Осыған байланысты «топтық оқыту технологиясы» түсінігі
пайда болды. Бұл оқытудың ең тиімді жолдарын, әдістері мен тәсілдерін
біріктіріп, бірнеше емес, бірнеше ондаған оқушыларды біріктіруді білдіреді.
Топтық оқыту технологиясы - бұл мұғалімдер мен білім алушылардың
өзара әрекеттестігі арқылы оқытуды ұйымдастыру арқылы ұтымды нәтижеге
қол жеткізу. Мұнда топ мүшелері бір-біріне сабақ береді және олардың
әрқайсысы осы ақпаратты меңгереді. Бұл технология жеке топтық жаттығулар
үшін және әртүрлі деңгейдегі білімі, белсенділігі және т.б. арнайы тапсырмалар
бере отырып оқытуға арналған үлкен топтар үшін қолданылады.
Ғалымдар бұл технологияны оқытуды сыныптық іс-шаралар түрінде
ұйымдастырады; семинар дәрістері; ойын түрінде; топтық зертханалық
жұмыстар және т.б. деп бөледі.
Топтық оқытудың келесі психологиялық -педагогикалық ғылыми
негіздері анықталған:
- білім алушылардың іс-әрекетін жандандыру;
- бір-бірін оқуға және өзара оқуға бағытталған қатынастарды (іскерлік
қатынастар) құруға ынталандыру;
- білімді тестілеу;
- оқушыларға жағымды психологиялық атомосфера орнату арқылы білім
алу еркіндігін беретін дидактикалық технологиялардың салыстырмалы
сипаттамасы[48, 143б.];

Ұжымдық оқыту

Топтық оқыту

Даралап оқыту

19

Оқу материалының
мәтінімен танысу; оны
оқытушымен бірге
талдау; білімді
іздестіруін өзара
тексеру; тапсырмаларды
ұжым болып бірге
орындау; сұрақтарға
ұжымдасып жауаптар
іздестіру; бір-біріне
өзара көмектесу және
бірін-бірі басқару мен
бағынуы – сөйтіп
нәтижеге қол жеткізу.

Топ арасындағы қарым-
қатынас ережелерін
анықтап алу; топ
мүшелерінің әр
қайсысының
орындайтын қызметі
мен тапсырмаларды
белгілеу; әр топтың
материалды меңгеруін
тексеру жолдарын
анықтап алу;
оқушылардың
белсенділігі мен
ізденісін, пікір
алмасуын, пікірталасын,
бірлесіп жол табуын
т.с.с. ұйымдастыру;

Жеке тұлғаның өз
мүмкіндігімен алға
қарай жылжуына мән
беріледі; қабілетінің
ашылып дамуына,
құлшынысы мен
ерекшеліктеріне мән
беріледі;

Оқу материалының мәтінімен танысу; оны оқытушымен бірге талдау;
білімді іздестіруін өзара тексеру; тапсырмаларды ұжым болып бірге орындау;
сұрақтарға ұжымдасып жауаптар іздестіру; бір-біріне өзара көмектесу және
бірін-бірі басқару мен бағынуы – сөйтіп нәтижеге қол жеткізу.
Топ арасындағы қарым-қатынас ережелерін анықтап алу; топ
мүшелерінің әр қайсысының орындайтын қызметі мен тапсырмаларды
белгілеу; әр топтың материалды меңгеруін тексеру жолдарын анықтап алу;
оқушылардың белсенділігі мен ізденісін, пікір алмасуын, пікірталасын, бірлесіп
жол табуын т.с.с. ұйымдастыру;
Жеке тұлғаның өз мүмкіндігімен алға қарай жылжуына мән беріледі;
қабілетінің ашылып дамуына, құлшынысы мен ерекшеліктеріне мән беріледі;
Топтық оқытуды ұйымдастырудың арқасында оқушылар өз ара
әрекеттесуге, бір-бірін тыңдауға және бағынуға және басқаларды басқаруға
мүмкіндік алады; өз пікірлерін айтуды және басқалардың пікірлерін ескеруді
үйренеді; Олардың әрқайсысы оқу материалын өз деңгейінде игергенін,
кемшіліктері мен жетістіктеріне көз жеткізгенін түсінеді.
Басқалармен бірге мақсатқа жету сияқты қажетті әрекеттерді үйренеді.
Топтық оқыту технологиясын былайша сипаттауға болады:
• топтар арасындағы қарым-қатынас ережелерін анықтау;
• топ мүшелерінің рөлдері мен міндеттерін анықтайды;
• әр топтың білімін тексеру тәсілдерін анықтау;
• білім алушылар өз жұмысының нәтижелерін білгісі келеді: жауап дұрыс
па; мұғалім күтілетін жауапты тапты ма және т.с.с[21, 3б.].

20
Топтық технологиялар тиімділігі көрінеді егер: ережелерді ұстанса, топта
жұмыс істеуге үйренсе, команданың әр мүшесі жауапкершілікті сезінсе,
тапсырма топтық технологияға сәйкес келсе.
Топтық және ұжымдық оқыту технологиялары мектептерде және басқа
оқу орындарында қатар қолданылады. Ұжымдық және топтық жаттығуда
арнайы «интерактивті тақталарды» қолдану кеңінен таралған. Ол электрондық
технологияға негізделген, әр пәнге арнайы бағдарлама енгізілген, оған
сызбалар, модельдер, кестелер, диаграммалар және т.б. кіреді. Сонымен қатар
әр оқушыға компьютерді пайдалану мүмкіндігін ұйымдастыруға болады.
Көрнекі құралдар бар (аудиовизуалдық) - кинопроектор, слайд-проектор және
т.б. құрылғыларға қосылған технологияны қолдану жұмыс нәтижелеріне әсер
етеді[14, 13б.].
Американдық ғалым А.Ф.Осборн бұл әдісті тәжірибеде қолданды және
оны «миға шабуылы» деп атады. Позитивті психоэврикалық атмосфера орнату,
ассоциативті еркін ойлауға мүмкіндік беру маңызды, бұл шағын топтардың
өнертапқыштық және шығармашылық міндеттерді шешудегі тиімділігін
арттырады[49, 4б.].
Бұл әдістің мақсаты - шығармашылық мәселені шешу, ақыл-ойды
немқұрайлылықтан босату, оны қарапайым ойлаудан босату және
мүмкіндігінше көп идея жинау. Мұндағы басты ереже - топ мүшелері айтқан
идеяларды сынға алуға тыйым салынады, бірақ, керісінше, әзіл, қалжың, қысқа
пікір алмасулар мен сөйлеулерге жол беріледі. Қажетті нәтижеге жету
пікірталас тобының басшылығына немесе жетекшісіне байланысты[15, 223б.].
Мұғалім «ой түрткі» сұрақтар қою немесе «айту», түсініктеме беру,
әзілдеу арқылы топ мүшелерін бағыттап, ынталандырады. Бұл процесс «сессия»
деп аталады. Қатысушылар саны 4-15 немесе 7-13 болуы керек. Топқа қатысу
аясы мүдделер тепе-теңдігі, білім деңгейі, іскерлік мүмкіндіктері әр түрлі, бірақ
табиғаты, белсенділігі, темпераменті тең болатындай етіп таңдалуы керек.
Сессияның ұзақтығы қысқа болуы керек - тек 15 минутқа дейін. Жұмыс
барысында алдын-ала анықталған сарапшылар көптеген идеялардың ішіндегі ең
тиімдісін таңдайды[50, 14б.].
Қорытындылай келе, бұл тарауда біз ұжымдық және топтық оқыту
технологияларының анықтамаларына, олардың ерекшеліктеріне тоқталып,
білім берудегі маңыздылығын анықтадық

1.3 Топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы ұжымшылдықты
дамыту
Оқу процесінде шағын топтар мен жұптарда жұмыс жасау білім
алушылардың біртұтастық пен бірегейлік сезімін тудырады, осылайша олар
топқа қатысы бар екен сезінеді. Ал, «бірлесе көтерген жүктің жеңіл» екенін
бәріміз білеміз.
Президент «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс
сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Барлық кезеңде де
табысқа деген нық сенім мен халықтың бірлігі ғана ел тағдырын шешкен.

21
Бірлескен күш-жігеріміздің арқасында ғана біз ұлы асуларды бағындыра
аламыз..... Бірлігіміз мызғымаса, ынтымағымыз ыдырамаса, біз үшін
алынбайтын асу, бағынбайтын белес болмайды» – деген болатын[1]. Яғни,
бірлік пен ынтымақтастықта жасалған жұмыс әрқашан жемісті болады.
Бірлік пен іскерлік қатынастар оқушылардың топтық тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады. Дұрыс ұйымдастырылған қарым -
қатынас ұжымда адамгершілік атмосферасын қалыптастыруға, оқушының жеке,
әлеуметтік және рухани құндылықтарын, әсіресе командалық жұмысты
дамытуға ықпал етеді.
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болғаннан бері біздің
өміріміздегі түбегейлі өзгерістер, жаңа ашық қоғам құрудағы үлкен серпіліс,
ана тіліміздің мәртебесін алу мектептерге, мұғалімдерге және жалпы білім беру
жүйесіне оң әсер етті.
Әлем елдердің тәжірибесінде әр елдің өзіндік орта құрылымы бар орта
білім беру жүйесі мен мектеп моделі бар.
«Қазақстан Республикасының білім беру» тұжырымдамасының
жобасында білім берудің мақсаттары мен міндеттері және осыған дейінгі білім
берудегі тежейтін факторлар көрсетілген.
«Тұжырымдаманың негізгі мақсаты тез өзгеретін әлемде алынған терең
білім мен кәсіби дағдыларға негізделген еркін бағдарлауға, өзін-өзі жүзеге
асыруға, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі түзеуге, моральдық жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлға қалыптастыру», - дей келе, білім берудегі
кедергілер атап өтілді[2]. Соның бірі - жаңа технологиялардың
пайдаланылмауы.
Мемлекеттің болашағы үшін мұғалімдерге үлкен міндет жүктелген.
Себебі болашақты бүгінгі мектеп оқушылары жасайды. Сондықтан қоғамның
болашағын оқытатын және тәрбиелейтін мұғалім жоғары кәсіби деңгейге,
заманауи білімге, технологияларға, принциптерге, қарым -қатынас
дағдыларына, адами қасиеттерге ие болуы керек.
Философияда «бәрі өтеді, бәрі өзгереді» деген қағида бар. Егер ХХ
ғасырдың басында «Сауатсыздықты жою» қозғалысы тарихында жаппай
сауаттылыққа назар аударылса, ХХІ ғасырдың басында компьютерлік
сауаттылыққа басты назар аударылды. Мұның бәрі өзгеріс қажет екенін
көрсетеді, өйткені өмір дамып отырады.
Қазіргі кезде кейбір дамыған елдер инновациялық білім беру
реформаларын жүргізуде. Мұндай реформалар ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да жүргізілуде. Жаңа ғасырда әлемнің дамыған елдерінің білім
беру жүйесінде оқыту әдістері жаңартылуда, білім беру мазмұнын құру
тәсілдеріндегі өзгерістер, білім беру жүйесінде озық үлгілер жасалып, білім
беруді басқарудың тиімді тәсілдері жүріп жатқандығы бәрімізге белгілі.
Осыған байланысты жаңа педагогикалық зерттеулер, жаңа әдістер пайда
бола бастады. Білім беру саласында, мектеп өмірінде білім сапасын қалай
жақсартуға қатысты өзекті сұрақтар туындайды. Жаңа қоғамда қажет адами

22
білім берудің жаңа технологияларына деген қажеттілік өмірлік қажеттілік екені
белгілі болды.
Мектептегі және одан тыс оқушылардың әртүрлі әрекеттері топтарда
өтетіні белгілі. Бұл жұмысты жүйелі ұйымдастыру оларды сабаққа және
сыныптан тыс жұмыстарға жақындатады, топтық қатынастардың дамуына
ықпал етеді және білім беру мәселелерін шешуге бағытталған.
Н.К.Крупская жеке тұлғаны қалыптастыруда, топтың бірлескен дамуында
топтық жұмыстың маңыздылығын атап өтіп: «Топтық жұмыстағы дағдылар
жалпы ұйымдастырушылық және өзін-өзі ұстай білу дағдыларын тудырады.
Топтық өмірді ұйымдастыруда бұлардың үлкен маңызы бар» деген[51, 34б.].
Топтық жұмыстың тиімділігінің міндетті шарты: оны басқару мүмкіндігі.
Басқару үш кезеңнен тұрады: жоспарлау, талқылау (орындау), қорытынды
(топтық жұмысты бағалау).
Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту және оқуға деген
қызығушылығын тудырмай, өз бетімен оқуға үйрету мүмкін емес. Оқуды
ынталандырудың маңызды әдістерінің бірі - білім беру мәселелерін шешу үшін
топтық жұмысты ұйымдастыру. Ынтымақтастық және достық өзара көмек
позитивті эмоционалды атмосфераны қалыптастырады, білімге деген
құштарлықты, таным процесінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Топтық жұмыстың кейбір элементтері: жолдасының жауабын
толықтырады, әңгімелерге, пікірталастарға қатысады, топтарда шешім іздейді,
шағын топтардағы құрдастарының жұмысының нәтижелерін бағалайды. Өзара
оқыту идеясы топпен жұмыс жасауға әкеледі. Мұнда әр топ мүшесі бір-бірін
оқытады. Я.А.Коменский «Ұлы Дидактикада» басқаларға тәлім беретін адам
өзінің білімін тереңдетіп, бекітетінін айтқан. Н.К. Крупская бұл идеяны
қолдайды, ол «балалардың білім беруге қатысуының тәрбиелік мәні зор. Бала өз
білімін тексеріп, толықтыруы керек, оларда өзін-өзі бақылау, шыдамдылық,
сыныптастарының жетістіктеріне деген қызығушылық дамиды»[52, 103б.].
Топтық жұмыс білім алушыларда келесі дағдыларды дамытуға
көмектеседі:
• қарым-қатынас дағдылары;
• шағын топтарда жұмыс істей білу;
• толеранттылық;
• тәуелсіз ойлауды, пікірлер мен көзқарастарды қалыптастыру;
• зерттелген нәрсені іс жүзінде қолдану;
• дайындық деңгейін анықтап және оны әрі қарай дамыту[53, 2б.].
Шағын топтарда жеке жұмысты ұйымдастыру топтық жұмыс үшін кең
мүмкіндіктер береді, әр оқушы жалпы тапсырманың бір бөлігін орындайды,
содан кейін топтың барлық мүшелері жұмыс нәтижелерін тыңдайды және
бағалайды, ортаға шығып сөйлеу үшін ұжымдық есеп дайында йды. Е.
Конникова топтық жұмыстың тиімді болуының үш негізгі шартын атап өтті:
а) қызықты болуы керек;
ә) ол балалардың мүдделерін ескеріп, оларға сүйенуі керек;
б) әр оқушы белсенді қатысып және өз үлесін қосуы керек.

23
И. Первин ұжым дамуының төрт негізгі көрсеткіштерін анықтайды:
а) ұйымдастыру бөлімі;
б) психологиялық бірлік (ерікті, эмоционалды, интеллектуалдық);
б) жаттығу бірлігі (әркімнің топтық жұмыс тәжірибесі)
в) жұмыс бағыты [41, 22б.].
Ж.Пиаже «адам ақыл-ойы өзін таниды, яғни психологиялық тілде басқа
заттармен немесе басқа ақыл-ойлармен өзара әрекеттеседі» деді[71]. Біз бір-
бірімізбен әрекеттескен кезде дамимыз, нәтижесінде жаңа ұғымдар пайда
болады. Ал қарым-қатынас дегеніміз - басқаларға бейімделуді білдіреді
(олардың пікірлері, идеялары, көзқарастары, мінез-құлқы).
Топтық жұмыс ережелері
• кезекпен сөйлеу
• Бір-бірін мұқият тыңдау
• Талқылауда басқа адамның көзқарасын түсіну үшін сұрақ бар-жоғын
сұрау.
• Өз пікірлерін қосқанда қандай да бір келіспеушіліктер бар-жоғын сұрау
• Келіспеушілік туындаған жағдайда, басқалардың пікірін мұқият тыңдап,
әр пікірді тыңдау.
• пікірлерді ұжымдық талқылау
• көмектесу және көмек көрсету мүмкіндігі
• түсініктеме сұрату
• пікірталасты, әңгімені қорытындылау
• топпен келісу
• уақытты үнемдеу
• рөлдерді тағайындау (жетекші, хатшы, репортер, бақылаушы және т.б.)
• жұмысты орындауда келісімге келу
Жұмыс барысында топтың әр мүшесі:
- өз ойын еркін жеткізу;
- ортақ іске ықпал ету;
- топпен келісу;
- басқалардың ойларын ескеру;
- жұмысты белгіленген уақытында бастау және оны уақытында аяқтау.
Топтық іс –әрекет – әлеуметтік өзара қарым-қатынастың дамуы
Топтық жұмыс - бұл, ең алдымен, топ мүшелерінің қарым-қатынасын,
пікір алмасу дағдысын дамыту, әлеуметтік өзара әрекеттестіктің бастамасы.
Білім алушыларды біріктірудің және олардың қарым-қатынасын ізгілендірудің
жалғыз тәсілі - диалог пен қарым-қатынас жасау үшін жағдай жасау.
Жоспарланған жұмыстың сәтті нәтижесі тікелей бағытталған әңгімеге,
жоспарланған затты талқылауға байланысты. Бұл әңгімелесу, пікірталас, пікір
алмасу, оқушылардың ойлары олардың өз ойларын еркін жеткізуге,
сыныптастар арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға және топтық жұмысты
ынталандыруға оң әсер етеді[54, 5б].
Топтық жұмыс нәтижесінде ұжымдық танымдық іс-әрекет қалыптасады.
Ұжымдық танымдық іс -әрекет - бұл әр оқушыға тәжірибе жинау,

24
ынтымақтастық, қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру, әлеуметтік
тәжірибені игерудегі қиындықтарды жеңу, өз әлеуетін іске асыру, жеке
танымдық қажеттіліктерін жүзеге асыру сияқты ұстанымдарды қалыптастыруға
мүмкіндік беретін мұғалімнің ұйымдастырған білім беру диалогы процесіндегі
оқушылардың бірлескен қызметі.
Неліктен топтарда жұмыс істеу керек? Бірлескен жаттығу - бұл өзара
әрекеттестік философиясы, ал ынтымақтастық - бұл нәтижеге немесе мақсатқа
жетуге бағытталған өзара әрекеттестіктің құрылымы. Ынтымақтастық - бұл топ
мүшелері арасындағы ынтымақтастық арқылы ымыраға келуді үйренудің
қажетті шарты.
Бірлескен оқытудың мәні. Бірлесіп оқыту дегеніміз - мәселені шешу,
тапсырманы орындау немесе өнім жасау үшін бірлесіп жұмыс жасайтын білім
алушылар тобын білдіретін оқыту мен оқу әдісі. Ынтымақтастыққа
қатысушылар бір-бірімен қарым-қатынас жасайды және әңгіме арқылы
үйренеді.
Бірлескен оқу процесінің негізгі сипаттамалары:
1. Оқыту дегеніміз - бұл оқушылардың ақпарат алатын және алынған
ақпаратты бұрыннан алған біліммен байланыстыратын белсенді процесс.
2. Оқыту сыныптастардың белсенді қатысуын, механикалық есте сақтау
мен қайталауды емес, ақпаратты өңдеуді және жинақтауды қажет етеді.
3. Қатысушылар үшін бір-бірінің перспективаларын білу пайдалы.
4. Білім беру әңгіме барысында оқушылардың әлеуметтік ортасында
дамиды. Осы интеллектуалды гимнастика кезінде білім алушылар өздерінің
идеяларының негізін қалыптастырады және олардың мағынасын түсінеді.
Бірлескен жаттығулар жағдайында оқушылар әртүрлі көзқарастарды
тыңдауға, өз идеяларын тұжырымдап, қолдауға, сонымен қатар әлеуметтік және
эмоционалды проблемаларға тап болуға шақырылады. Осылайша, о лар
өздерінің тұжырымдамаларын қалыптастыра бастайды және тек оқулықта
келтірілген тұжырымдамаларға немесе сарапшылардың пікіріне сенбеуге
үйренеді. Яғни, бірлескен жаттығу кезінде білім алушылар өз құрдастарымен
араласуға, өз пікірлерін білдіруге және оны қорғауға мүмкіндік алады. Топтық
жұмыстың артықшылығын арттыру үшін мұғалімдер мен олардың оқушылары
байқау және қарым-қатынас жасау, өз ойын білдіру және басқаларды қолдау
дағдыларын біліп, дамыту керек.
Топтық жұмыстың тиімділігі. Оқушыға сыныпта, жалпы мектепте
ыңғайлы және жайлы болуы керек, сонда ғана ол жақсы нәтижеге қол жеткізеді.
Оқушы тұлға ретінде барлық бағытта дамиды. Заманауи мектеп балаға қызмет
етуі керек. Мектеп білімді өмірде қолдана алатын, қоғаммен байланыса алатын,
ішкі мәдениеті бар, ойлау және сезіну қабілеттерін дамыта алатын адамдарды
тәрбиелеу керек.
Осы мақсатты басшылыққа ала отырып, оқушыларды топқа бөліп, топта
және жұпта жұмыс жасай отырып, оқушы өзіне деген сенімділікті,
жауапкершілікті арттырады, өз ойын еркін жеткізе алады, белсенді бола алады,

25
мақсат қоя біледі, қоршаған ортада еркін жүреді, бір-бірімен қарым-қатынас
жасайды. Олардың бір-бірін оқыта алатындығын көруге болады.
Оқытудың топтық формасы - оқу міндеттерін бірлесіп орындау үшін
аудитория негізінде құрылған жұмыс топтарының қызметін ұйымдастырудың
формасы. Топтық білім берудің негізгі мақсаты – білім алушыларды шағын
топтарда жұмыс істеуге тарту. Топтық жұмыс – білім алушыларға танымдық іс-
әрекет процесіне, зерттеу тақырыбын түсіну мен терең зерттеуге, алынған білім
мен оқушылардың танымдық іс-әрекетінің тұтастығын қамтамасыз етеді.
Дәстүрлі ұйымдастырылған оқу үрдісімен салыстырғанда, топтық жұмыс
арқылы оқу процесінде оқушылар көбірек ақпарат алады, ойын барысында
жағымды эмоциялар алады, белсенді болады, сөздік қорын дамытады және
жеке тұлға қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Дұрыс ұйымдастырылған топтық жұмыс шығармашылық топта жұмыс
істеуге мүмкіндік береді.
Бұрын бәрі өз бетінше жұмыс жасаса және белсенді балалар нәтижеге қол
жеткізсе, көмекке мұқтаж бала өз ойларының дұрыстығына сене алмады. Топта
студенттер жеке қасиеттерін жоғалтпайды, қажет болған жағдайда бір-бірінен
көмек сұрап, жалпы мәселелерді шешеді.
Топтық жұмыста олар топтарға постер дайындайды, тапсырмаларды бірге
орындайды, ресурстарды талдайды, идеялармен бөліседі, пікірталастарды
тыңдайды, естігендерін қорытындылайды, жүйелі пікірталастарға қатысады,
бағалайды, талдайды, пікірін айтады және келісімге келеді. Мәселені бірлесіп
шешіп, оны қорғауға үлес қосып, қорытынды жасайды.
Топтық жұмыстың формалары оқушылардың танымдық қабілеттерін,
танымдық процестерді дамытуда, оқуға деген жағымды қызығушылықты
қалыптастыруда, қиындықтарға дайын болып, оларды жеңуде, танымдық,
сыйластық, шығармашылық өзін-өзі жүзеге асыруда ерекше орын алады.
Топ - қазіргі адамның әлеуметтік өмірін ұйымдастырудың негізгі тәсілі,
оның ажырамас бөлігі.
Топтық жұмыс - бұл білім беру кооперациясының барлық ерекшеліктерін
көрсететін идеалды моделі.
Топтық жұмыс оқушыларға дәстүрлі сыныптық жүйеден гөрі бір-бірімен
сөйлесуге мүмкіндік береді. Олар жеке жұмыстан гөрі топтық жұмыста
тапсырмаларды жақсы орындайды, ал сыныптағы психологиялық атмосфера
жақсарады.
Топтық жұмыстың тәрбиелік мәні оның тұтастай баланың жеке
тұлғасының қалыптасуына, оның ақыл-ой қабілеттерінің дамуына оң әсер
ететіндігінде.
Оқу процесін жандандыру және жеделдету үшін модернизацияланған
білім беру жүйесінде топтық жұмысты ұйымдастыруды қолданады.
Ғалым Шаталов «сабақта қияр тұздау» сияқты топтарда жұмыс жасау
әдісін ұсынады, яғни тұзды суға түскен қиярдың тұздалатыны секілді топтық
жұмысқа қатысу арқылы білмегеніңді үйрену. Топтық жұмыс тетігі дұрыс іске

26
қосылған кезде оқушының білмейтін нәрсені табуға деген ынтасы тиімді
болады[25, 3б.].
Топтық жұмыстың тиімді әрі пайдалы болуы үшін оны жақсы
ұйымдастырған жөн. Ол үшін:
• Әр топ мүшесі басқа оқушылармен жұмыс жасай алатындай етіп
топтардың құрамын жиі өзгертіңіз. Оқушылар тек достарымен жұмыс
жасамауы керек. Аралас ұлдар мен қыздардың немесе әртүрлі ұлт балаларының
жұмысы жақсы нәтиже беруде. Топтың құрамын әр түрлі жолмен өзгертуге
болады.
• Топтың әр мүшесінің өз рөлін толық түсінетіндігіне көз жеткізу.
Мысалы: №1 - хатшы, №2 - жетекші т.б.
• Білім алушылар басқалардың да өз пікірін білдіру құқығын құрметтеуі
керек.
• Барлық оқушылар жұмыс істейтініне көз жеткізу
• Ерте аяқтаған оқушыларға жеке тапсырмалар беру.
• Топта жұмыс жасау кезінде оқушылар бір-бірін қорқытуы мүмкін.
Мысалы, сен мені қошта немесе маған 5 қой. Мұндай бұзақылықтан аулақ болу
үшін, осындай оқушыларға төреші, хатшы, реттеуші боласыз деп айту керек.
• Топта жұмыс жасағанда жұмыс шулы болады. Ол үшін жұмыс шуы мен
күнделікті шуды ажырата білу керек.
• Мұғалім - бақылаушы ретінде әрекет етеді.
• Оқушылардың мәселелерді толығымен талқылауын бақылау.
• Топтарда жұмыс жасау - бұл ойын емес, топтарда жұмыс жасау кезінде
оқушыларға мәселені шешудің жалғыз әдісі екенін ескерту керек.
• Топтық жұмыс туралы хабарлаған кезде тақтада сөйлеу керек. Себебі
оқушылардың назары осы спикерге аударылады.
• Топтық жұмыс бір сыныпта жүргізілуі керек, сол арқылы балаларды
жаттықтырып алған жөн.
Топ көлемі. Ресми топ салыстырмалы түрде үлкен болмауы керек деп
саналады. Кит Дэвис топтағы адамдар саны бес адам болуы керек деп санайды.
Ральф Дэвистің ойынша 3-9 адамнан тұратын топ керемет топ деп есептейді[32,
4б.].
Топтық нормалар. Топ жетекшілері басқа топ мүшелерінен өзгеше
болады. Оларда топтық мүдделерді жеңетін командалық рух басым. Топты құру
кезінде әртүрлі адамдар болуы керек, бұл үлкен тиімділікке әкелуі мүмкін.
Көптеген көзқарастар мен қабылдаулар өз жемісін беруге көмектеседі.
Топтардың жұмысына әсер ететін факторлар:
• мақсатқа деген сенімділік;
• мүшелердің өзара сенімі;
• көшбасшылықтың оңтайлы стилі;
• басқаруға қатысу.
Топтық уақыттың маңыздылығы мен ортақтығы Д. Картрайт пен
А.Зандердің сөздерімен расталады: «егер … болжамдық марстық адам Жерді
бір қарап шықса, ол, мүмкін, жер адамдарының бір нәрсені топта жасап, өз

27
уақытының сонша бөлігін бірге өткізетініне таң қалатын шығар?» Топтық
жұмыстың формалары оқушының танымдық қабілеттерін дамытуда, оқуға
деген жағымды қызығушылықты қалыптастыруда ерекше орын алады, адамның
қиындықтарды жеңуге және оларды жеңуге дайындығы, танымдық, сыйластық,
шығармашылық өзін-өзі жүзеге асырудың орны ерекше[55, 24б.].
Әлемде жүргізілген зерттеулерді қорытындылай келе, Г.А. Цукерман
топтық оқу әрекетінде келесі мәселелерге назар аударады. Бүгінгі таңда топтық
жұмыс оқу үрдісінің тиімді әдістерінің бірі болып саналады. Бұл сыныпта
табиғи тілде қарым-қатынас жасау үшін жағдай жасауға көмектеседі,
оқушыларды оқу процесіне белсенді қатысуға мәжбүр етеді және оқуға деген
қызығушылығын оятады. Сонымен қатар, топтық жұмыс оқушылардың өзіне
деген сенімділігін қалыптастырады, қоршаған ортада өзін-өзі ұстауға, бір-бірін
тыңдауға, сыни тұрғыдан ойлана білуге, пікірлердің алуан түрлілігін жақсы
түсінуге, өз пікірін білдіру құқығын сезінуге үйренеді. Оқыту жүйесінің жеке
және топтық формасына ауысуы сәнді емес, бұл қазіргі заманның талабы.
• балалардың танымдық белсенділігі мен шығармашылық деңгейін
жоғарылатады;
• оқушылардың өзара әрекеттесу сипаты өзгеріп отырады;
• оқушылар маңызды әлеуметтік дағдыларға ие болады: этика,
жауапкершілік, басқалардың позициясын ескере отырып, өз мінез-құлқын
қалыптастыру мүмкіндігі,
• қарым-қатынастың гуманистік мотивтері;
Мұғалімде балалардың өзара қабілеттерін, олардың дайындық
деңгейлерін, жұмыс қарқынын ескере отырып, топта оқуды жекелей
қарастыруға мүмкіндігі бар.
Қорытындылай келе, әлемдік тәжірибеде, оның ішінде біздің елімізде де
топтық жұмыс ХХІ ғасыр білім алушыларының өмірден өз орнын тауып,
өзгеріп отыратын өмірге бейімделуі үшін оларды оқыту мен тәрбиелеуде
маңызды рөл атқаруы қажет.
Топтық жұмыс тек сабақта қолданылатын әдіс емес, сонымен қатар жеке
философия екенін білеміз. Біз адамдарды бірлікке шақыратын барлық нәрсеге
ашық болуымыз керек. Топтық бірлік - бұл оқыту мен оқыту әдісі, онда жеке
мүшелердің қабілеттері мен үлестері құрметтеледі, ескеріледі, күш пен
жауапкершілік топ мүшелері арасында бөлінеді, ұжымдық келісімге қол
жеткізіледі.

28
2. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТОПТЫҚ ЖҰМЫСЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Жаңартылған білім беру мазмұнындағы топтық жұмысты
бағалау ерекшелігі

Еліміздің білім беру жүйесіндегі өзгерістер мұғалімдерге оқыту, оқу және
бағалау саласындағы жаңа мақсаттар мен міндеттер қояды. Бағалау
педагогикалық шеберлікті жетілдіруді және оқушылардың білімін, сабақтың
тақырыбын, оқушылардың деңгейін, оқу мақсаттарын, нақты мәселелер мен
тапсырмаларды, ақпараттың кең маңы здылығын, осы процесстегі
маңыздылығын анықтау үшін қажет. Мұғалімдер сабақты жоспарлау кезінде
бағалау үшін қолданылатын әдістер туралы терең түсінікке ие болуы керек.
Бағалау білім беруді дамыту үшін өткізіледі, алдағы барлық іс-шаралар осы
принципті ескере отырып жоспарлануы керек. Сабақ барысында тапсырмалар
негізінде бағалау әдістерін қолданамыз. Олар білім алушылардың негізгі
білімінің дамуын және оларды нәтижелі қолдана білу дағдыларын, сонымен
қатар менің пәнімдегі тарихи ойлау қабілеттерін бағалауға мүмкіндік береді.
Оқушыларды бағалау жүйесі неғұрлым жетілдірілген, оңтайлы, тиімді және
дәлірек болса, олардың білімі соғұрлым жақсы болады.
Кейбір білім беру мақсаттарын жақсарту және бағалау арқылы дамудың
оқу жоспарындағы өзгерістер мұғалімдердің кері байланысы мен бақылауына
негізделген. Алайда практикалық зерттеулер, осы бағдарламаны қолданатын
тәжірибелі мұғалімдердің ұсыныстары мен шешімдері және күнделікті
критерийлер негізінде бағалау маңызды болып табылады. Кейде, қажетті білім
мен дағдыларды бағалаудың орнына, біз оқу мақсаттарына жету үшін өзіміз
қойылған критерийлерді жиі орындаймыз.
Әр тапсырмадағы прогресс тек концептуалды ойлау арқылы ғана емес,
сонымен қатар тарих пәнін терең білуімен де анықталады. Осыған байланысты
кіріктірілген білім беру бағдарламасын оқытудың мақсаты пәндік білім мен
дағдыларды дамытуға бағытталған. Мен тарихты тұжырымдамаларға және
ерекше назарға негізделген оқыту тәжірибесі білім алушылардың аналитикалық
қабілеттерін дамытуға оң әсерін тигізетінін байқадым. Оқытушы оқу
жоспарлары мен жоспарларға сәйкес пәндердегі жетістік критерийлері
негізінде оқу мақсаттарын бағалайды. Білім алушылар жеке, жұппен және
топпен жұмыс жасайды. Алайда, мұғалімдердің көпшілігі сабақ барысында
топтық жұмысты ұйымдастырады. Бұл жұмысты бағалауға келгенде кейбір
қиындықтар туындайды.
Топтық жұмыс тарихи ойлау мен қарым-қатынас дағдыларын дамытуға
көмектеседі. Топтық жұмысты құруда және қорғауда, бірлескен презентациялар
дайындауда, топтық зерттеу, рөлдік ойындарда және бағалауда қиындықтар
болғандықтан, мен осы тақырыпты іс-тәжірбиеде зерттей отырып шешім табуға
тырыстым.
Бұл іс-тәжірбиені зерттеудің себептері:

29
1. Оқушылар топтарда жұмыс жасағанда, кейбір оқушылар топтық
жұмысқа қатыспайды;
2. Кейбір сыни ойлау тапсырмалары деген көзқарастард ағы
айырмашылықтар жалпы топтық шешім табуды қиындатады және жұмысқа
деген қызығушылықты төмендетеді;
3. Кейде жақсы жауаптар мен түсініктемелер тыңдалмай қалады, өйткені
топта ұялшақ білім алушылар да болады;
4. Коммуникациялық қабілеті төмен көптеген білім алушылар жеке
қарым-қатынасты жақсы көреді;
5. Топтық жұмыс кезінде топтың кейбір белсенді оқушыларға деген сенім
артып қоюы;
6. Дифференциалды білім беруді топтық жұмыста қабылдамау;
7. Топта жұмыс істейтін барлық білім алушылар үшін топтық
тапсырмалар критерийлерінің тиімділігіне қалай қол жеткізуге болатындығы
моделінің жоқтығы;
Іс-тәжірбие жоспары:
1. Мұғалімдердің топтық жұмыс туралы кері байланысы (сауалнама
арқылы)
2. Оқушылардың топтық жұмыс туралы пікірлері
3. Әріптестерімнің сыныбында топтық жұмысты бағалау әдістерін қарау
5. Топтық жұмысты бағалау және сабақта қолдану үшін жетістік
критерийлерін жасау.
6. Мәселенің шешімін тауып, оны іс жүзінде қолдануға тырысу
Мен басқа әріптестердің күнделікті қиындықтары бар-жоғын білу үшін
сауалнама жүргіздім.
Сауалнама сұрақтары:
1. Сыныпта топтық жұмысты қаншалықты жиі ұйымдастырасыз?
• жиі
• тақырыпқа байланысты
• өте сирек
• мен ұйымдастырмаймын
2. Топтық жұмысты бағалау қиын ба?
• қиын емес
• иә кейде
• топтық жұмысты бағалау қиын
• басқа жауап
3. Топтық жұмысты бағалаудағы ең көп кездесетін қиындықтар?
• оқушылардың үлгерімі біркелкі емес
• топтық жұмысты бағалау объективті емес
• мен жеке білім алушылардың күрделілігі мен деңгейін толық анықтай
алмаймын
• басқа жауап
4. Топтық жұмысты бағалағаннан кейін оқушылардың жиі кездесетін
пікірлері қандай?

30
• Мен бағамен келіспеймін, өйткені мен басқаларға қарағанда көбірек
жұмыс жасадым
• топ менің пікірімді елемеді
• келесі жолы мен жалғыз жұмыс істегім келеді
• маған топтық жұмыс ұнайды
• басқа жауап
5. Топтық жұмысты бағалау үшін жетістіктің қандай критерийлерін
қолданасыз? (Пікіріңізді жазыңыз)
6. Топтық жұмысты объективті бағалау үшін қандай бағалау әдісі
қолайлы?
• нақты өлшемдер қою
• әр топта сарапшы болуы керек
• мұғалім кейбір білім алушылардың қатысып отырғанын білу үшін
қосымша сұрақтар қояды.
7. Топтық жұмысты бағалау мен жеке жұмысты бағалаудың
айырмашылығы неде?
• Топтық жұмыс арқылы оқушылар бір-бірімен бөлісіп, бірдей деңгейге
жетеді
• Топтық жұмыс қарым-қатынасты дамыта отырып, баланың шеберлігі
тексеріледі
• Оқушылар рөлдерді қабілеттеріне, тапсырмаларына сәйкес бөледі және
олардың қабілеттеріне сәйкес бағаланады.
• Топтық жұмыс арқылы көбірек идеяларды талдап, бағалауға болады.
• басқа жауап
Сауалнама қорытындысы бойынша:
Сауалнамаға сәйкес, сауалнамаға қатысқан 21 мұғалімнің 35 пайызы
топтық жұмысты бағалауда қиындық көрді, 38 пайызы әрдайым топтық
жұмысты объективті түрде бағаламайды, ал 27 пайызы: «Алайда топтық
жұмыста оқушылар қарым-қатынас дағдыларын дамытады, қабілеттеріне
сәйкес рөлдерді бөледі және қабілеттеріне сәйкес тапсырмаларды орындайды.
Топтық жұмыс арқылы көптеген идеяларды талдап, бағалауға болады» деп
санайды.
10 «A» сынып оқушыларымен топтық сабақ жұмысы орындалғаннан
кейін рефлексияда келесі нәтиже болды: «Мен бағалауға келіспеймін,
басқаларға қарағанда көп жұмыс жасадым» - 38%, «жеке жұмыс маған ұнайды»
- 12%, «топ менің идеяларым мен ұсыныстарымды елемеді» - 35% «Маған
топтық жұмыс ұнайды» - 15%. Бұл іс-тәжірбиеден кейін менде мынадай
қорытындыға келдім:
• білім алушылар топпен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіруі керек;
• «р оқушыға топтық жұмыста өзін дәлелдеуге мүмкіндік беретін жетістік
критерийлерін жасау керек;
• барлық оқушыларға өздерінің талдаулары мен дәлелдерін бір топқа
ұсынуға мүмкіндік беру;
• топтық жұмыстың нақты өлшемдерін жасау;