ЖАСӨСПІРІМ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ӘСЕРІ

Түстікбаева Жадыра

Алматы облысы

Райымбек ауданы

Қайнар орта мектебінің

психологы

ЖАСӨСПІРІМ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ОтБАСЫЛЫҚ қарым-қатынасТЫҢ ӘСЕРІ

Қазіргі таңда отбасылық қарым-қатынастың жас ұрпақты қалыптастырудағы маңыздылығы мәселесінің өзектілігі артып келеді. Заманауи жаһандық проблемалардың, ақпараттық толқынның жасөспірімдердің санасына кері әсер етуі, ата-аналардың жұмыс бастылығы, балаларына жеткілікті көңіл бөле алмауы аталған мәселені күннен күнге күрделендіріп отыр. Сонымен бірге, жасөспірім шақта ата-ана мен бала арасында бірін-бірі түсінбеу көптен-көп кездесіп жатады. Өйткені, осы жасөспірім шақта баланың физиологиялық жетілуіне байланысты, жасөспірімдерде психологиялық ерекшеліктер пайда бола бастайды.

Ф. Райс көзқарасы бойынша, ата-анасының қолдауы бала үшін өте қажет болып табылады деген тұжырым жасаған болатын. Өзіміз білетіндей, бала дамуының әр түрлі кезеңдерде өзара ауысуы, әдетте, өте қарқынды әрі шұғыл түрде жүреді. Мұнда үлкендер мен балалардың өзара қарым-қатынасында қиыншылықтардың бар екенін көреміз. Соның ішінде, балалардың дербестік танытуының ұлғаюы мен өздерінің құқығын қорғауы жолындағы агрессиялық мінезді алуға болады. Бұл өтпелі кезеңдер психологияда дағдарысты деп аталады.

Жасөспірім шақта ата-аналар баласымен жақсы қарым-қатынас орнатуы маңызды болып табылады. Жасөспірімдік шақта кейбір ата-аналар балаларының мінездері тым ауыр, агрессивті болып кеткеніне шағымданады. Жасөспірімдерде мен өзім білем, өзім шешім қабылдаймын деген сөздерді де көп айтып жатады. Балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас тең емес. Көптеген ата-аналар өз балаларын басқаруға үйреніп, балаларының өз ойы пайда болып, ата-аналарының сөзіне қарсы шыға бастағанда, ата- аналарының оларды қабылдауы қиындай түседі. Бұндағы, ата-аналарының үлкен қателігі – балаларының есейгенімен санаспай оларды әлі де болса өздеріне бағындырып ұстағысы келетінінде екенін баса айтуға болады.

Жасөспірімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас мәселесі тәрбиелеу тарапынан үлкен назар аударуды талап етеді. Онтогенетикалық дамудың осы қиын кезеңінде жасөспірімдерде жүйке бұзылыстары жиі кездеседі және олардың бүкіл болашақ өміріне әсер етуі мүмкін жағымсыз әдеттер кешені тууы мүмкін. Осыған байланысты, егер сіз және сіздің балаларыңыз арасындағы қайшылықтың алдын алғыңыз келсе немесе қазір сіздің отбасыңызда не болып жатқанын жақсырақ түсінгіңіз келсе, ықтимал жанжалдың түп-тамырын мұқият қарастырып, оны шешу жолдарын әзірлеу керек.

Ата-ана мен жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынастың бұзылуының негізгі себебі – дәл осы жаста балалар тәуелсіздікке ұмтыла бастайды. Сонымен бірге олардың моральдық бағдарлары да елеулі өзгерістерге ұшырай бастайды. Мінсіз ата-ананың бейнесі артта қалады, енді барлық жағдайда және әрқашан үлгі ғана емес, сонымен қатар бағалау мен салыстыру субъектісі осы ата-ана болады.

Жасөспірім ата-анасымен қарым-қатынаста теңдікке ұмтыла бастайды, сондықтан әке мен шешенің бейнесі байланыстырылған тәлімгерлер мен мұғалімдердің бұрыннан таныс әлеуметтік рөлдері бұрынғыдай күшке ие болмайды. Жасөспірімнің отбасындағы өз орнын қалай анықтауында белгілі бір сәйкессіздік бар: бір жағынан, ол оның тең құқылы қатысушысы болса, екінші жағынан, ол әлі де үлкендерге көңіл бөлуді, олардың мінез-құлық ерекшеліктерін көшіруді, еліктеуді жалғастырады. Бул жасөспірімнің өзінің мінез-құлық бағытын әзірлеу әрекеті болып саналады.

Ата-ана мен жасөспірім арасындағы қарым-қатынасты жақсарту үшін бірнеше жігерлендіретін сөз тіркестері жеткіліксіз болады. Бұл жағдайда мәселеге жауапкершілікпен қарау, шыдамдылық және біртіндеп әрекет ету қажет. Бірінші және ең маңызды мәселе – ата-ана мен бала арасында сенімді қарым-қатынас орнату. Бұл ата-ана мен жасөспірімді жақындатып қана қоймай, кейінгі өмірінде оған күш-қуат беріп, өзіне деген сенімділікті арттыратын негіз. Сенім қатынастары бөгде қақтығыстар кезінде де сақталады, өйткені олар уақытпен дәлелденген және өзара тиімді. Араларыңда сенімнің алғашқы өскіндері пайда болуы үшін ата-ана балаларына сенім артуды, оларға сенуді, олармен адал болуды және кез келген ашық айла-шарғы жасау әрекеттерін барынша азайтуды үйренуі керек.

Ал екіншісі – ынтымақтастық. Ата-ана мен жасөспіріміңіздің арасында шиеленіс болған кезеңде ең жақсы мінез-құлық – ынтымақтастық және ымыраға келу. Өз тәжірибеңізді, жасыңызды және әлеуметтік жағдайыңызды баса көрсете отырып, өз ісіңізді барлық нәрседе дәлелдеуге тырыспаңыз. Жасөспірімдерде өз тағдырына және өзін-өзі одан әрі дамытуға қатысты маңызды шешімдер қабылдауға қатысқысы келеді. Оған мазақ етуден қорықпай өз пікірін айтуға ата-анасы мүмкіндік беруі керек. Шешімдерді бірге іздеңіз және әртүрлі мүмкіндіктерді қарастыра алу қажет. Ынтымақтастық тек бірлескен шешім қабылдауға ғана емес, сонымен қатар білімге, үйдегі өмірге және т.б. Үйдің айналасындағы міндеттер әрқашан талқыланып, ортақ шешімге қол жеткізуге болады, сондай-ақ жасөспірімнің мектептегі бағалары, жаңа хоббилеріде ата-аналарды қызықтыру керек.

Ата -ана тарапынан жасөспірімнің жеке бас бостандығын құрметтеу. Осы қиын кезеңде кез келген жасөспірімге белгілі бір жеке еркіндік қажет. Мысалы, оны қызықтыратын адамдармен тіл табыса білу, өзінің жеке кеңістігін өзі қалағандай басқара білу және т.б.

Бұл жасөспірімге барлық нәрсені жасауға рұқсат беру керек дегенді білдірмейді және егер сіздің ұлыңыздың немесе қызыңыздың әрекеттері туралы кейбір көзқарастарыңыз сіз көрген көріністерден түбегейлі өзгеше болса, онда сіз ымыраға келу туралы ойлануыңыз керек. Ең бастысы, балаға тек жеке қалауларға сүйене отырып, өз беделімен ата-ана тарапынан қысым жасамау. Егер жасөспірім электрогитарада ойнауды үйренгісі келсе және «жаман компаниямен» сөйлесе бастаса, бұл оның дамуы қисық жолмен жүреді дегенді білдірмейді. Бала өзін іздейді, оған ата-ана қолдауы мен даналығы қажет. Өз бөлмесі, ақшасы, жеке уақыты сияқты жеке бостандықтарға ие болу тәуелсіз тұлға болып қалыптасу процесін тездетеді.

Жасөспірімге бей-жай қарамау. Кез келген қарым-қатынастың басты жауы - немқұрайлылық. Бір қарағанда жасөспірім тағдыры ата-ана бойында қызығушылық тудырмаса да, немқұрайлылықтан аулақ болуы және балалардың өмірінде болып жатқан оқиғаларға қызығушылық танытуға тырысу. Жақсы қарым-қатынас – бұл қиын жұмыс және көп күш-жігерді қажет етеді, сондықтан кейде берік отбасылық байланыстарды сақтау үшін ата-ана өз қалауынан асып кетуі керек.

Сонымен қатар, ата-аналардың өзі баланы тәрбиелеуде жеткілікті ұқыптылық танытпай, оның жеке мәселелерін маңызды емес және мұқият қарауға тұрарлық емес деп санайтын жағдайларды қиындатады. Жасөспірім ұлды немесе қызды «бала» деп қарау өзара наразылық тудырады, нәтижесінде көптеген жанжалдар өзара түсініспеушілік жағдайлары пайда болады.