Жасөспірімдерде суициалды мінез құлық қалыптасуы. Суицидтің қауіп және қорғаныс факторлары.

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
СУИЦИДАЛДЫ МІНЕЗ ҚҰЛҚЫ
COVID-19 коронавирус инфекциясының таралуына жол бермеу кезінде балаларға,
ата-аналарға және педагогтарға психологиялық көмек беруді ұйымдастыру және
жүзеге асыру бойынша орта білім беру мекемелерінің педагог-психологтарына
арналған өңірлік вебинарлар
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігінің, ҚР ДСМ Республикалық психикалық
денсаулық ғылыми-практикалық орталығының және БҰҰ Балалар қорының (ЮНИСЕФ) бірлескен
жоспары шеңберінде АҚШ Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қаржылай қолдауымен және
«Жастар қызметкерлерінің қоғамдастығы» ҚБ ұйымдастырушылық-техникалық сүйемелдеуімен.

БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
СУИЦИДАЛДЫ МІНЕЗ - ҚҰЛҚЫ

Суицид – бұл ешкім
естімеген көмек қажет жайлы
жан айқайы.

Мектеп/колледж психикалық денсаулығында ақауы
бар жасөспірімдер анықталатын маңызды деңгей
болып табылады
Білім беру саласындағы педагог-психологтар
келесілерді білуі қажет:
➢ Жасөспірімдер арасындағы негізгі психикалық бұзылыстар;
➢ Суицид туралы ойлар жайлы ескертетін белгілерді/дабыл белгілерін
қалай ажыратып тану керек;
➢ «Қатер тобындағы» жасөспірімдермен және олардың отбасыларымен
қалай жұмыс жасау керек;
➢ «Қатер тобындағы» жасөспірімдерге әрі қарай қалай бағыт сілтеу керек.

МИФ
Адамның суицидтік ниеті туралы сұрау
ол адамды өз-өзіне қол жұмсауға итермелейді

ФАКТ
Суицид сезімі туралы тіке сұрақтар қобалжуды төмендетеді және суицидті
тоқтатудың құралы бола алады.
Суицид мәселесіне қатысты алаң көңіліңізді білдіріп, өзіңізді ашық
ұстасаңыз, күйзеліп жүрген жан өзінің басындағы проблемамен бөлісуі
мүмкін, бұл оның мазасыз күйден арылуына көмектеседі.
Сондай-ақ, суицид туралы ойлап жүрген адам өзінің жалғыз емес екенін
немесе қоғамнан шеттетілмегенін түсініп, аздап жеңілдеп қалуы мүмкін.

МИФ
Егер адам шындап суицид туралы ойласа, оған ешкім
ештеңе жасай алмайды

ФАКТ
Суицидтік дағдарыстың көбінде уақыт шектеулі болады және көпшілігі түсініксіз
ойлаумен сипатталады.

Суицид жасағысы келген адам өзінің проблемаларынан құтылғысы келеді.
Мәселені байыптап, тығырықтан шығатын жол табу орнына, өмірмен қош айтыса
салғысы келеді. Негізі адам кез келген қиындықтың басқа шешімін табуы керек,
ал шешімді дағдарыс кезінде қолдау көрсететін, мәселеге байыппен қарауға
шақырып, көзін ашатын басқа тұлғалардың көмегімен табуға болады.

МИФ
Суицид туралы айтатын адамдар,
оны жасамайды

ФАКТ
Өз-өзіне қол жұмсаған он адамның сегізі алдын ала
суицидтік ниеті бар екенін ескерту белгілерімен білдіреді.
Суицидке әрекет жасаған адамға жауапкершілікпен қарау
керек.

МИФ
Суицид ескертусіз жасалады.

ФАКТ
Зерттеулер көрсеткендей, өз-өзіне қол жұмсауға бейім
адам өзінің суицидтік ниеті туралы көптеген ескерту
белгілері мен ескертулер береді.
Осы ескертуші белгілерге назар аудару суицидтің алдын
алады.

МИФ
Егер адамдарда суицидке бейімділік болса,
ол өмір бойына сақталады.

ФАКТ
Бақытымызға орай, өзін-өзі өлтіргісі келетін адамдардың
көпшілігінде өзіне-өзі қол жұмсауға бейімділік белгілі бір уақыт
аралығында болады.
Егер сіз оларды өзін-өзі өлтіруден сақтасаңыз, олар толық өмір
сүруді жалғастыра алады.

МИФ
Суицидтік дағдарыстан кейін жағдайдың жақсаруы,
өзіне-өзі қол жұмсау қаупінің артта екенін білдіреді.

ФАКТ
Суицидтің көп жағдайлары «жақсару» кезеңінен кейінгі үш ай
ішінде, адамдар өз-өзіне қол жұмсау туралы ойлары мен
сезімдерін іс-әрекетке айналдыруға ниет болған кездер болған.
Осы уақыт аралығында әсіресе, туыстар мен дәрігерлер мұқият
болу керек.

МИФ
Егер адам шынымен өзін-өзі өлтіргісі келсе, оны ешкім
тоқтата алмайды.

ФАКТ
Суицид ерікті әрекетті білдіреді деген сөз, адамның шынымен өлгісі
келетіндігін білдірмейді.
Көбінесе олай емес – өзін-өзі өлтіруге бейім адам жай ғана
ауырсынудан арылғысы келеді және ол өлімнің жалғыз шығатын жол
емес екенін түсінбеуі мүмкін.
Ауырсынуды тоқтату үшін адамға өлудің қажеті жоқ.

ЖАСӨСПІРІМ ШАҒЫ:
10 жастан 19 жас аралығындағы
адамның есеюі мен даму кезеңі
Жасөспірімдер күнделікті өмірде жаңа жайттарға және мәселелерге тым жиі
тап болатын кезең. Өмірлік тәжірибесі болмағандықтан, тіпті болмашы
мәселенің өзі жасөспірімдерде стресске, депрессияға ұласуы және суицидалды
мінез-құлыққа апаруы мүмкін.
Осы кезең бойында денсаулыққа қауіпті мінез-құлық түрлері өрбуі ықтимал,
олар жасөспірімдік жаста орнығып алып, ересек кезде де жиі сақталып, әрі
қарайғы өмірде психикалық денсаулыққа және амандыққа ықпал етеді.
11

ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ СУИЦИДАЛДЫ
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫ
СУИЦИДТІҢ
ҚАУІП ЖӘНЕ ҚОРҒАНЫС
ФАКТОРЛАРЫ

ТЕРМИНДЕРДІ АНЫҚТАУ
•
•
•
•

СУИЦИД: қасақана өз-өзін өлімге қию әрекеті
Nock et al. (2008)
СУИЦИДАЛДЫ ОЙЛАР: өз-өзінің өмірін қию әрекетінің жолдарын таңдау ойлары
СУИЦИДАЛДЫ ЖОСПАРЛАУ: өзін-өзі өлтіруді жүзеге асыру тәсілдерін анықтау
СУИЦИДАЛДЫ ӘРЕКЕТ: өз-өзіне зиян келтіру әрекеті шеңберінде қандай да бір
өлуге деген ниеттің болуы

≠
• СУИЦИДТІК ЕМЕС ҚАСАҚАНА ЖӘНЕ САНАЛЫ ӨЗ-ӨЗІНЕ ЗИЯН КЕЛТІРУ
ӘРЕКЕТІ: өлімге ниеті болмаған жағдайда да өз денесіне қасақана жарақат салу
✓ Естеріңізде болсын, «Қыр көрсетуші-бопсалаушы суицидалды мінез-құлық»
деген диагноз ЖОҚ (орыс тiлiнде: «Демонстративно-шантажное суицидальное поведение»)
✓ Жасөспірімнің бойындағы кез-келген суицидалды мінез-құлық көрінісі дереу
әрекет етуді және көмек көрсетуді талап ететін өте жоғары қатер деп бағалануы
тиіс.

ТЕРМИНДЕРДІ АНЫҚТАУ
• Суицидалды үрдіс бірнеше негізгі кезеңдерде
болады (Zubin, 1974):

Суицидалды
ой мен
дүниетаным

Суицидалды
жоспарлау

Өліммен
аяқталған

Суицидалды
әрекет

Өлімсіз
аяқталған
14

КҮЙЗЕЛІС ЖӘНЕ ӘЛСІЗДІК МОДЕЛІ
Қауіп қатердің итермелеуші факторлары асқындырушы элементі ретінде күшейткіш
факторлар әсер ететін суицидалды мінез-құлықтың негізі болып табылады. (Mośckici,
1997)

Суицид

Қауіп факторлары

Суицидалдық шегі

ПОТЕНЦИЯЛАУШЫ ФАКТОРЛАР

Қорғаныс факторлары

Өміршеңдік
15

Балалар мен жасөспірімдер суицидалдылығының
қауіп факторлары
Потенциялаушы (әрекетті
күшейтетін) қауіп
факторларына:

Итермелеуші қауіп
факторларына:
∎ Нейро-биологиялық факторлар

∎ Өмірдегі күйзеліс жағдайлары

∎ Отбасы тарихында суицид
оқиғасының болуы

∎ Құралдардың қол жетімді болуы

∎ Психикалық ауытқулар

∎ Қайғы, сағыныш, күйзеліс

∎ Жанға батқан ауру

∎ Психобелсенді заттарды пайдалану
және шектен тыс тұтыну

∎ Психикалық ауытқулардың өткір
фазалары

∎ Импульсивті-агрессиялық іс-әрекет

∎ Қауіп-қатерлі іс-әрекет

∎ Балалық шақтағы зақым
16

ҚОРҒАУ ФАКТОРЛАРЫ – адамды суицидтік ойлардан және

мінез-құлықтан қорғайтын кез-келген қасиет немесе белгі, өз кезегінде өз-өзіне қол
жұмсау ықтималдығын төмендетеді.

Когнитивтік стиль және тұлға
∎ Өзінің маңыздылығын сезіну
∎ Өзіне, өз мінез-құлқына және жетістіктеріне
деген сенімділік
∎ Қиындықтар туындаған кезде көмекке
жүгіну
∎ Кеңес алуға жүгіну, қажет болған жағдайда
маңызды таңдауды жасау
∎ Басқа адамдардың тәжірибесі мен
шешімдеріне қатысты ашық болу
∎ Оқуға ашық болу

Отбасылық жағдай
∎ Отбасы ішіндегі жақсы қатынастар
∎ Отбасының қолдауы
∎ Ата-ананың адалдығы және дәйектілігі

Орта
∎ Дұрыс диета және ұйқы режимі
∎ Күндізгі жарық
∎ Физикалық жаттығулар
∎ Темекі шекпейтін және есірткіге тәуелділігі
жоқ орта

Жасөспірімдерде 3 қорғаныш факторының болуы суицид жасау қатерін 70-85
пайызға төмендете алады.

СУИЦИДПЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР
➢ Бүкіл әлемде балалар мен
жасөспірімдердің 10-20 пайызы
психикалық бұзылыстарға шалдыққан.
➢ Жасөспірім суицид құрбандарының және
суицид жасауға әрекеттенушілердің 90
пайызынан астамында кем дегенде бір
психикалық бұзылыс бар екені анықталған.
Психикалық бұзылыстардың 75 пайызы балалық шақта басталады, бірақ,
диагностика жасалмайды және әлдеқайда кеш, ересек шақта анықталады.

ДЕПРЕССИЯ

Жасөспірімдердегі депрессияда бір-екі емес, бірнеше
симптомдар қатар келуi мүмкiн, солардың ішінде:

➢ Апатия (толық немқұрайдылық, селқостық),
достардан қашқақтау;

➢ Жауапсыз мінез-құлық – мектепке кешігу
және сабақтан қалу, міндеттерін орындамау;

➢ Ұдайы ауырсыну, мысалы, бас немесе асқазан
ауыруы, арқаның ауыруы немесе шаршаңқылық;

➢ Кенет оқу үлгерімінің төмендеуі;

➢ Мұң, мазасыздық немесе шарасыздық сезімі;

➢ Тәбет төмендеуі немесе шамадан тыс көп
тамақтану, соның салдарынан айтарлықтай дене
салмағынан айырылу немесе семіздікке
шалдығу;

➢ Зейін қою немесе өз бетінше шешім қабылдау
қабілетінің әлсіреуі;

➢ Ішімдік, есірткі қолдану және кездейсоқ
бейберекет жыныстық қатынастарға түсу;

➢ Ұмытшақтық;

➢ Бүлікшілік;

➢ Түнде ұйықтай алмау немесе күндіз тым
ұйқышыл болу;

➢ Өлім туралы ойларға шектен тыс әуестік.

МАҢЫЗДЫ!
Егер осы симптомдар екі апта және одан да ұзақ уақыт бойы сақталса, дереу әрекет жасау керек.
Жасөспірімдердегі депрессия симптомдары ересек адамдағы депрессия симптомдарынан өзгеше.

Жасөспірімнен депрессия симптомдары анықталған
жағдайдағы психологтың әрекеттері
• Басқа адамдарды қатыстырыңыз!!!
• Егер тіпті депрессия белгілерін Сіз анықтаған болсаңыз да, Сізге осы мәселені өз бетіңізше
шешпеген жөн.
• Бойында психикалық бұзылыстары бар және суицид туралы ойлайтын адамға көмектесу үшін
бір топ адам керек!

Жасөспірімнің
заңды өкіліне
хабарлау

Әрекет
алгоритмі

Жасөспіріммен өзара сенімге негізделген
байланыста болу
Жасөспірімнің заңды өкілдерімен өзара
сенімге негізделген байланыста болу

Әрі қарай
дәрігерге/
психиатрға бағыт
сілтеу

1.Дәрігермен кері байланыс
2. Жасөспірімді бақылау

Үрейлілік – шашыраңқы, жөн-жосықсыз
қорқыныш, белгісіздік пен қауіп алдындағы
дәрменсіздік сезімі
Үрей – стресске қатысты көрсетілетін қалыпты реакция.
БІРАҚ, ол шектен тыс, тым ұзақ болса – үрейлі бұзылыс.
Үрейлі бұзылыстар әртүрлі болады және оларды емдеуге болады.
Үрейден арылтумен дәрігер дәрі-дәрмекпен де, дәрі-дәрмексіз де емдеу әдістерін қолдана отырып
емдейді.
СУИЦИДТІҢ АЛДЫН АЛУ КЕЗІНДЕ НЕЛІКТЕН ҮРЕЙЛІЛІКТІ ЕРТЕ АНЫҚТАУ МАҢЫЗДЫ?
Үрейлілік невроз (күйгелектік) басталуына түрткі болып, оның өту барысында демеу беріп отырады.
Статистика бойынша үрей, мазасыздық пен күйгелектік сезінген адамдар өз өміріне қол салуға жиірек
әрекеттенген.

Үрей симптомдарымен жұмыс жасау, соның ішінде суицид қатерлерінің алдын алу
кезінде, педагог-психолог жұмысының ажырамас бөлігі болып табылады.

Үрей мен қорқыныш/стресс арасындағы айырмашылық
ҮРЕЙ
✓ Бұл бірнеше эмоция үйлесімі: қорқыныш,
мұң, кінә мен ұят;
✓ үрейдің қайнар көзі — сана елегінен өтпеген
немесе қисынды түсініктеме беруге келмейді;
✓ жалпы ағзаның қозуымен байланысты
✓ болашаққа бағытталған;
✓ әлеуметтік шарттарға тәуелді;

✓ Үрейлілік стресске себепші бола алады!
Стресс үрей тудыра алады!

ҚОРҚЫНЫШ
✓ Бұл алғашқы, өз алдына дербес эмоция;
✓ сана елегінен өткен, нақты сипаты бар
(қабаған ит, алдағы емтихан, қатал бастық);
✓ адамның тыныс-тіршілігінің тежелуімен
(парализация) байланысты;
✓ бұрын психикалық жарақат салған оқиғаға
бағытталған;
✓ қорқыныш негізі — биологиялық түйсіктер.

Үрей күйімен жұмыс жасау үшін психологқа оның сипатын анықтап алу және үрейді
қорқыныш, стресс күйлерінен ажырата білу керек. Олардың арасындағы
айырмашылықты түсіну жаттығуларды дұрыс таңдауға, үрейді азайтуға және үрей
белгілерінің жойылуына мүмкіндік береді

ҮРЕЙ / ҮРЕЙЛІ КҮЙЛЕР
Жасөспірімдердегі үрей симптомдары:
➢ Қауіп-қорқыныштар (шамадан тыс қорқу және
алаңдау, зейін қоя алмау, толқу);
➢ Қимыл-қозғалыстық ширығу (бас ауруы, бұлшық
еттердің ширығуы немесе құрысу, босаңси алмау);
➢ Вегетативтік гипербелсенділік (тершеңдік, бас
ауыруы, асқазан ауыруы, қол дірілдеуі, т.б.)

Жасөспірімдік жаста үрей төмендегілер есебінен
бас көтеруі ықтимал:
▪ Ағзада өтіп жатқан физикалық және гормондық
өзгерістер;
▪ Қоғамда өзін мойындатуға ұмтылыс;
▪ Ата-анамен және педагогтармен қарымқатынаста өз тәуелсіздігі үшін тайталас.

Тіпті шын қауіп жоқ болған күнде де кейбір жасөспірімдер үнемі күйгелектік және мазасыздық
сезінетінін айтады. Олар әлсіздікке, бір сұмдық, қорқынышты және қайғылы жайт болатынын
сезінетініне шағымдануы мүмкін.
Сырт көзге олар тым ұстамды немесе тым эмоцияшыл болып көрінуі мүмкін.

Маңызды! Жасөспірімдердегі үрейлі бұзылыстар әртүрлі болады.
Осындай бұзылыс бар екеніне күдік ұялауы үшін симптомдар он күннен астам
сақталуы тиіс.

Жасөспірімдердегі үрей себептері мен белгілері
Жасөспірімдердегі үрей себептері

Жасөспірімдердегі үрей белгілері

Әлеуметтегі оқыс өзгерістер, ересектердің және
қатарластардың айтып білгісіз және белгісіз іс-әрекеттері

Тұйықтық, алшақтық, қатарластарынан және ересектерден безу

Айналадағылардың жақтырмай және сынай қарауы

Қайталап сұраудан, нақтылаудан, көмек сұраудан, тақта алдында жауап беруден,
дауласудан, өзін танытудан қорқу

Өзінің «Мен» тұлғасына төнген қауіп (мені көрмейді, мені
көзге ілмейді, мен шығарып тастайды)

Бағалаудан және сынаудан қорқу

Күнделікті өмірдегі өзінің оғаштығын, тиімсіздігін,
қауқарсыздығын, қажітсіздігін сезіну

Девиантты мінез-құлық, қиқарлық, кез-келген жолмен қыр көрсету (жаман
болу/жақсы болсу, өзін әлеуметтік желілерге шығару); өзін төмен бағалау, «қолымнан
келеді», «қалаймын» дегеннің жоқтығы

Өзінің тәжірибесі жоқ өмірлік қиындықтарға тап болу

Істерден жалтару, әрекет етуге мотивация жоқтығы, мотивация тысқарыдан беріледі,
көбінесе жағымсыз сипатты болып келеді

Өзіне маңызды адамдардың құндылықтары, бағытбағдарлары арасындағы қарама-қайшылықтар

Ұнамсыз жайттарды бастан кешірумен байланысты фрустрация

Өлімді тиісінше түсінбеу, өмір құндылығы туралы саналы
түсініктің жоқтығы

Өлімге шектен тыс қызығушылық білдіру, өлім туралы әңгімелер айту және ойлау,
өлім туралы суреттер жариялау, т.б.

Сезімдердің шиеленісуі, ренжігіштік, қабылдау-түсіну
саласындағы шектен тыс сезімталдық

Көңілі қалу: жылауықтық, агрессия, кек («ерегісіп жасау»)

Өзінің жағымсыз эмоциялық күйлерін жеңудің және
реттеудің психологиялық тәсілдерін әлсіз меңгеру

Сенімсіздік, жігерсіздік, қызбалық, жылауықтық, денедегі діріл, иық белдеуінің
қысыңқылығы, бүрілуі, т.б.

Мақсаттарының бұлыңғырлығы, жоспарларының жоқтығы

Сана елегінен өткізілмеген жауапсыз мінез-құлық, басқаларға көзсіз еру, өзгенің
ықпалына түсіп қалушылық

Динамика болуы үшін СЕБЕПТЕРДІ ЖОЮМЕН ЖҰМЫС ЖАСАЙМЫЗ! БЕЛГІЛЕРДІ ДИАГНОСТИКА ҮШІН қолданамыз!

ЖАСӨСПІРІМНІҢ ЖАНЫНДА ЖҮРГЕНДЕРГЕ БІРНЕШЕ КЕҢЕС
ДЕПРЕССИЯ МЕН ҮРЕЙ СИМПТОМДАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ ҮШІН НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
Үрей туралы көбірек білуге көмектесу керек. Үрей белгісіздік сезімінен туындайды, ал білім жағдайды бақылауға
алып, сабырға келіп, нақты іс-қимылдар жоспарын жасауға көмектеседі.
Өз сезімдерін мойындауға көмектесу керек. Кез-келген жағдайда біртұтас сезімдерге бой алдыру жасөспірім үшін қалыпты жайт екенін түсіну
қажет. Ыза, мұң, сенімсіздік… Ең маңыздысы — сол эмоцияларды дұрыс көрсете білуді, жинала-жинала жентек қар сияқты болып, жеңу
әлдеқайда қиындап кетпеуі үшін іште сақтамауды үйрену.
НЕ ІСТЕУ КЕРЕК? (ЖАСӨСПІРІМНІҢ АЙНАЛАСЫНДАҒЫЛАРҒА АРНАЛҒАН КЕҢЕСТЕР)
Жасөспірімді қамқорлыққа бөлеңіз, қолдау көрсетіңіз. Оқшаулық — депрессияның, үрейдің өрши түсуінің тағы бір себебі, сондықтан, егер
жасөспірім қаласа, онымен бірге уақыт өткізу маңызды.
Бірге уақыт өткізуді жоспарлаңыз. Баланың қызығушылықтарына қарай бірге атқаратын істермен анйласыңыздар. Баланы қуантатын істерге
назар аудару маңызды.
ОРЫНДЫ СӨЗДЕРДІ ҚАЛАЙ ТАБУ КЕРЕК?
Қолдау көрсеткісі келіп, бірақ орынды сөздер табу қолдан келмей жататын жайттар көпшілікке таныс. А. Фабер, Э. Мазлишь жазған «Как говорить,
чтобы дети слушали и как слушать, чтобы дети говорили» (Балалар тыңдау үшін қалай сөйлеу керек және балар сөйлеуі үшін қалай тыңдау
керек) кітабын оқуға кеңес береміз.
«Сөйлескің келсе — мен жаныңдамын». Кейде жай ғана іштегі шерді тарқату қажет. Мұқият тыңдаңыз, айтылған сөздерге мән беріңіз, диалог
жүруіне септік етіңіз. Өзіңіз туралы немесе сіздің ойыңызша белгілі бір жағдайда адам өзін қалай ұстау керек екені туралы дегбірсіздене айтып
берудің қажеті жоқ.
«Сенімен осындай оқиға болғанына өкініп отырмын», «Басыңнан не өтіп жатқанын тіпті көзіме елестете алмаймын» — шын ниетпен
тілектестік білдіру үшін осы сөздер жеткілікті. Әлдекіммен салыстырудан және бір биік мақсатқа жету үшін сынақ берілетіні туралы ойлардан
аулақ болған жөн.
«Не сезесің?» — әдетте егжей-тегжейлі жауап алуды мақсат тұтпайтын үйреншікті «Жағдайың қалай?» деген сұрақты орнына қою керек.
«Мен қалай көмектесе аламын?» — «Мен көмектесе аламын ба?» дегеннің орнына қою керек. Бірінші сұрақ іс-әрекетке дайындық сияқты
естіледі. Бірақ, сұраған соң, міндетті түрде істеңіз.
«Кешкі ас алып келейін», «Сен тыныштықта отырғың келетін шығар», «Оңаша қалғың келсе, айт» - кейде сұрақ емес, мәлімдеме жасаған
жөн. Жасөспірім көбінесе сізден өз бетінше көмек сұрай алмайды. Ал ұсынымыздан бас тартады. Мәлімдемемен келісуі едәуір ықтимал.

ЖАСӨСПІРІМНІҢ ҮРЕЙЛІ КҮЙЛЕРІМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСІ
Жасөспірімге үрейді айырып тануға, оның денедегі маркерлерін табуға көмектесіңіз
Үрей табиғаты туралы және қандай көмегі бар (қорғайды) екенін айтып беріңіз

Жасөспірімге үрейді бас көтеруге мәжбүрлеген оқиғаны есіне түсіруді (бұрынғы тәжірибесіне жүгінуді) ұсыныңыз:
кім осылай қорықты, үрейленді және соның салдары қандай болды
Сол кездегі және қазіргі жағдай, қорыққан адам және өзі арасындағы айырмашылықтар туралы жасөспіріммен
сөйлесіңіз
Бірге талдау жасаңыздар: қазір сондай нақты қауіп бар ма? (Шынымен бір қауіп төніп тұр ма? Кімнен, неден?)
Егер ЖОҚ болса
Жасөспіріммен бірге сондай қауіп туса, не
істеуге болатынын ойластырыңыздар. Қауіп
кезіндегі балама мінез-құлық жолдарын
пысықтаңыздар

Егер ИӘ болса
Жасөспірімге сол жағдай орын алды деп елестетуді
ұсыныңыз. Сол жағдай орын алғаннан кейінгі күйін
толығымен сипаттап беріңіз, соны есіне сақтап алуды
ұсыныңыз

Жасөспірімге «үрейдің бойға жиналуына» мүмкіндік бермейтін әдістерді ұсыныңыз:
- ақпараттық үзіліс: үрей тудыратын ақпарат көзін шектеу, өзіне қызықты және пайдалы іспен айналысу.
- шынайы өмірге оралу: «Мен қайдамын?», «Менің жанымда кім бар?» «Маған қазір қауіп төніп тұр ма?» деген сұрақтарға жауап
беру.
- шығармашылық көмегімен жиналып қалған эмоцияларды сыртқа шығару (арт-терапия)
- «Таңертеңгілік беттер» жаттығуы (фрирайтинг). Күнделікті бір параққа сюжет және сөз жағына мән бермей, ойына келгеннің
бәрін жазу, жай ғана жазу. Қалағанының бәрін жазып біткенше жалғастыра беру. ҚАЙТА ОҚЫП ШЫҒУҒА БОЛМАЙДЫ! Лақтырып
тастау керек!
- техникалар және жаттығулар жинағын пайдалануға болады (https://covid-19.mentalcenter.kz/school-kaz/)

ТАМАҚТАНУДАҒЫ БҰЗЫЛЫСТАР – БАЯУ СУИЦИД

АНОРЕКСИЯ

Адамның өзі тудыратын және/немесе үзбей сақтап отыратын дене салмағын
қасақана төмендетумен сипатталады. Жасөспірімнің өз көздеген идеалдарға
ұмтылысы әсерімен де, айналадағылардың сол ұмтылысқа азғырып
отыруынан да пайда болады.

БУЛИМИЯ

Алғашында анорексиядан басталуы мүмкін тамақтанудағы шектеулерден
бастау алады. Булимияға шалдыққан жасөспірімдердің ойлары үнемі тамақ
айналасынан шықпайды. Іске қосушы тетік жасөспірімде қалыптасқан өзін
төмен бағалауы, әрі жақындарының тарапынан жөнсіз тым жоғары талап
қою болуы ықтимал.

АРТЫҚ
ТАМАҚТАНУ

Компульсивтік артық тамақтанудың негізгі себептері: стресс, депрессия,
сезімдерді көрсете білудегі қиындықтар, махаббат жетіспеушілігі.

АНОРЕКСИЯ
Анорексияға шалдыққан жасөспірімдер тамақ ішпеу үшін және жейтін тамақ көлемін және
құрамын қадағалау үшін төтенше шараларға бару мүмкін. Ол шектен тыс арық болып кетсе
де, «артық салмақ» туралы сөз етуі ықтимал. Ол тіпті төмен салмақтада да диета ұстауды
жалғастырады, себебі, өз денесінің келбетін бұрмаланған күйде көреді.

Анорексия белгілеріне келесілер кіруі мүмкін:
✓ өз салмағы, киім өлшемі немесе пошымы туралы
бұрмаланған түсінік;

✓ ашыққанын мойындамау;

✓ жасырын тамақтану/басқалардың көзінше тамақтана алмау;

✓ тамақ дайындау мен оны ішуге рәсімдер
ойлап табу;

✓ тамаққа қатысты қатты алаңдау;

✓ қоғамнан оқшаулану;

✓ белгілі бір тамақ түрлерінен қашқақтау;

✓ айқын эмоциялық өзгерістер, мысалы,
ашушаңдық, депрессия және
мазасыздық.

✓ калория және/немесе тамақтағы май граммдарын беймаза
санау;

Анорексияның физикалық белгілеріне жылдам немесе шектен тыс салмақ тастау, тоңу, шаршау, әлсіреу,
шаш жұқаруы, әйелдерде етеккір келмеуі, бас айналуы немесе естен тану жатады.
Анорексияға шалдыққан жасөспірімдер өздерін тек тамақтануда ғана емес, сонымен қатар қарымқатынаста, қоғамдық өмірде және жағымды сезімдерге бөленуде шектейді.

БУЛИМИЯ
Күйгелектік булимияға шалдыққан жасөспірімдер әдетте «тым көп тамақ ішіп алып,
артынша өздерін тазартады». Олар еш бақылаусыз тамақ іше береді, бұл әдетте
компенсаторлық (орын толтырушы) мінез-құлыққа ұласады: өздерін құстырады, іш
жүргізетін дәрі ішеді, аш жүруге тырысады немесе қажытатын дене жаттығуларын жасайды.

Булимия белгілеріне келесілер кіруі мүмкін:
✓ дене салмағында көзге көрінетіндей өзгеріссіз әдеттен тыс
көп тамақ ішу;
✓ өзін дене жаттығуларымен қажыту;
✓ мезгіл-мезгіл аш отыру, тамақтанудағы ерекше әдеттер
немесе рәсімдер;

✓ тамақтанғаннан кейін жиі-жиі ванна
бөлмесіне бару;
✓ іш жүргізетін, несеп айдайтын дәрілерді
дұрыс қолданбау.

Булимияның физикалық белгілері: ауыздан жағымсыз иіс шығуы, іш ауыруы, тұрақсыз еттекір немесе
етеккір келмеу, әлсіреу және шаршаңқылық.
Булимияға шалдыққан жасөспірімдер қалыпты дене салмағын ұстап тұра алатындықтан, көбінесе елеусіз
қалады.
Клиникалық «булимия» диагнозы науқасқа кем дегенде қатарынан үш ай бойы орта есеппен аптасына бір
рет ішкен-жегенінен құтылу үшін «өзін тазартатын» болса қойылады.

АРТЫҚ ТАМАҚТАНУ
Артық тамақтану еш бақылаусыз тамақтана берумен, артынша ұят пен кінә
сезімдеріне ұласумен сипатталады. Булимияға шалдыққандарға қарағанда,
артық тамақтанатын жасөспірімдер артық ішкен-жегенінің орнын ашығумен
немесе басқасымен толтыруға тырыспайды.

Артық тамақтану белгілеріне келесілер кіруі мүмкін:
✓ белгілі бір уақыт (2 сағат) ішінде әдеттен тыс көп тамақ ішу, ✓ стресс кезінде тамақ жеу,
✓ тамақты апыл-ғұпыл жеу,

✓ қаншалықты жейтініне ұялатындықтан, тамақты жасырын
жеу,

✓ қанша тамақ жегенін бақылай алмау және
тамақ ішіп алған соң, өз-өзінен жиіркену.

Артық тамақтанумен байланысты физикалық белгілердің және симптомдардың көпшілігі ұзақмерзімді
болады, оларға көбінесе семіздікпен аяқталатын салмақ қосу, жоғары қан қысымы, диабет, тұрақсыз
етеккір, тері аурулары және жүрек аурулары жатады.

Артық тамақтанатын жасөспірімдерде әдетте артық салмақ болады.
Олар өз мінез-құлқын бақылауда ұстай алмайтынын сезіп, жасырын тамақтанады.

Жасөспірімнен тамақтанудағы бұзылыстар анықталған жағдайдағы
психологтың әрекеттері
ӘРІ ҚАРАЙ БАҒЫТ СІЛТЕУ
Дәрігер (жалпы тәжірибелік дәрігер немесе психиатр) бастапқы диагноз қойып, диагностика жүргізеді

Кейбір жағдайда (өте төмен дене салмағы индексі, төмен немесе жоғары қан қысымы, бүйрек, жүрек,
асқазан жұмысындағы өмірге қауіпті бұзылыстар) жасөспірімді дереу ауруханаға жатқызу немесе
қарқынды ем жасау қажет болуы мүмкін.

Жасөспірімдердегі тамақтану бұзылыстары пәнаралық әдістеме қолданылған жағдайда тиімді емделеді.
Аталмыш әдістеме келесілерді көздейді:
• дәрігер (жалпы тәжірибелік дәрігер немесе психиатр) бақылауында болу,
• дәрі-дәрмекпен емдеу,
• денсаулықты және дене салмағын қалпына келтіру үшін тамақтануды қалыптандыру

Өткір симптомдар дәрі-дәрмекпен жойылғаннан кейін ғана психолог жасөспіріммен
жұмыс жасауды бастай алады

СУИЦИДПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР
•

АГРЕССИЯ

Мектептегі, үйдегі шектеулерге наразылық білдіру түрі, сонымен қатар, мұғалімдермен тайталасу арқылы
сыныптастарының арасында өз орнын көрсету ниеті де болуы мүмкін. Оған қоса, агрессияға БАҚ пен
фильмдердің ықпалы, жаман орта, отбасындағы дау-жанжалдар, ата-ана мен жасөспірім арасындағы ұрыскерістер себепші болуы мүмкін.

• Ұрлық
Себептері:
✓ Жеткілікті жетілмеген ерік-жігер мен адамгершілік туралы түсінік.
✓ Жасөспірімнің психологиялық тұрғыдан ауыр дәрежеде қанағаттанбауы (әлдебір затқа ие болу арқылы ол
өз орнын көрсетуге, өзіне назар аудартуға, өзінің маңыздылығын сезінуге ұмтылады, ал ол үшін басқа
мүмкіндіктер жоқ; жасөспірім жалғызсырайды, ата-анасының тарапынан да, педагогтар тарапынан да
қолдау таба алмайды).
✓ Өз ниет-тілектерін бақылауда ұстай алмау, ар-ұжданына жат істі ерегісіп жасау мүмкіндігі.

• Үйден кету
Себептері:
✓ Шиеленісті, жайсыз қарым-қатынасқа наразылық көрсету, қиындықтардан қашу;
✓ Еркіндікті шектеу, қадағалау және шамадан тыс қамқорлық көрсету, тәуелсіздікке, дербестікке
мұқтаждығын қанағаттандыра алмау;
✓ Қатарластары арасындағы беделіне нұқсан келуі, ұжымнан шеттету, немқұрайдылық және оқшаулық.

СУИЦИДПЕН БАЙЛАНЫСТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР
•

Өтірік айту және қиялға берілу

Түрткі: жазадан жалтару; басқа жолмен ала алмайтын әлденеге қол жеткізуге ұмтылыс; достарын жайсыз
жайттардан қорғау; өз-өзін немесе өзге адамды қорғау; ыңғайсыз жайт жасағысы келмеу; ұяттан қашқақтау; жеке
өмірін қорғау; қолында билігі бар адамдар алдында өзінің үстемдігін көрсетуге талпыныс.

• Сексуалдық мінез-құлықтағы ауытқулар
Жасөспірімдерде жыныстық құмарлық жеткілікті дәрежеде сана елегінен өтпеген және тым күшті. Өзін жыныстық
тұрғыдан сәәйкестендіру әлі аяқтала қоймаған. Сондықтан, сексуалдық мінез-құлықта ауытқулар оңай туындайды.
Әсіресе, оған жетілуі тым жылдам және тым баяу жасөспірімдер шалдыққыш келеді. Біріншілерінде жыныстық
құмарлық әлеуметтік пісіп-жетілуден көп уақыт бұрын пайда болады, ал екіншілерінде қатарластарын жыныстық
белсенділік жағынан басып озу арқылы өз орнын көрсету ниеті пайда болады. Оған қоса, дамуы бөгелген балалар
өздерінен үлкен балалар үшін азғыру мен бұзу нысанына айналуы мүмкін. Жасөспірімдердегі сексуалдық
ауытқулар нақты жағдайға байланысты және өтпелі болып табылады. Олардың арасында визионизм (жалаңаш
адамдарға сырттан қарау), эксгибиционизм (өзін жалаңаш күйде көрсету) болуы мүмкін.

• Психобелсенді заттар (ПБЗ) қолдану
Жасөспірімдер психобелсенді заттарды түрлі себептермен қолданады:
✓ Әлеуметтік тәжірибеге ортақтасу немесе өзін әлеуметтік топтың мүшесі ретінде сезіну үшін
✓ Стресстен құтылу үшін
✓ Жаңа сезімдерді және қатерді бастан кешіру үшін
✓ Психикалық бұзылыстардың (мысалы, депрессияның немесе үрейдің) симптомдарын жеңілдету үшін

СУИЦИД ЖАСАУ НИЕТІНСІЗ ӨЗІНЕ ЗАҚЫМ КЕЛТІРУ
Суицид жасау ниетінсіз өзіне зақым келтіру –
өз-өзіне қол салу ниетінсіз ағзасына қайта-қайта
және қасақана зақым келтіру әрекеті.

Маңызды! Өзіне зақым келтіру төзгісіз
психологиялық немесе эмоциялық күйден құтылу
ниетімен жасалады. Оған қоса, кейде өзіне зақым
келтіру кездейсоқ өлім құшуға апарады.

Өзіне зақым келтіру себептері

Өзіне зақым келтіру түрлері

•
•
•
•

• Қан кету үшін немесе теріде орны қалу үшін теріні кескілеу,
тырнау немесе сыпыру
• Жарақат салу немесе қан кету үшін заттарды немесе өзін ұру
немесе соққылау
• Теріні жырту немесе жұлу, шашты уыстап жұлу
• Теріге сөздерді немесе суреттерді ойып жазу
• Жарақаттарының жазылуына кедергі жасау
• Теріде шылымнан, шырпыдан немесе ыстық судан күйік іздерін
қалдыру
• Дәрілерді қасақана көп ішу

Төзгісіз жан азабынан құтылу
Өзге адамдардың мінез-құлқын өзгерту
Белгілі бір жайттан құтылу
Өзге адамдарға өзінің ашынғанын
көрсету
• Өзге адамдарға «есесін қайтару» немесе
оларды өздерін кінәлі сезінуге мәжбүрлеу
• Ширығудан құтылу
• Көмек іздеу

Маңызды! Өзіне зақым келтірудің шын себебін анықтау және
жасөспірімді бақылауға алу керек.
Суицид жасау ниетінсіз өзін зақымдау мен депрессия, үрейлілік пен қатерлі мінез-құлық, оның ішінде
отбасында қараусыз қалу, қатарластары тарапынан қабылдамау/қудалау арасында аса күшті
байланыс бар.

Суицидтік мінез-құлықтың қатер факторларының иерархиялық жіктемесі

БІРІНШІ
ДӘРЕЖЕЛІ

ЕКІНШІ
ДӘРЕЖЕЛІ

ҮШІНШІ
ДӘРЕЖЕЛІ

Суицид туралы ойлауға бейімділік; Суицид жасауға әрекеттену; Суицид туралы ойлар
(қазіргі немесе бұрынғы); Суицид туралы жоспарлар (қазіргі немесе бұрынғы); Өзіне
қол салуға әрекет жасау (оның ішінде болмай қалған немесе кедергі жасалған
әрекеттер); Аса күшті депрессиялық бұзылыс; Ішімдік және психобелсенді заттар
тұтыну; Шарасыздық және қозу/үрей (оның ішінде ұйқысыздық); Отбасында өзіне
қол салушылардың болуы; Үрей (үрейлілік); Тамақтанудағы бұзылыстар (анорексия,
булимия, компульсивтік артық тамақтану).
Балалық шақтағы жайсыз оқиғалар; Балалық шақта келтірілген залал (сексуалдық
және физикалық зорлық-зомбылық); Отбасының ыдырауы, ата-анасынан айырылу,
баланы басқа отбасының тәрбиесіне беру, т.б.; Ұдайы жайсыз өмірлік жайттар;
Оқшаулану; Отбасымен нашар қарым-қатынас; Қорқыту, т.б.; Жуырда жақындарынан
айырылу немесе өзге стрессті оқиға (мысалы, өзіне қымбат жанның дүние салуы,
қарым-қатынас үзілуі, т.б.); Жақын адамға немесе қымбат тіршілік иесіне (мысалы,
итке) ауыр диагноз қою немесе ауыр соматикалық аурудың басталуы.
Жасөспірімдер мен жас ер адамдар; Етеккіралды кезеңі; Ерекше топтар және
азшылық өкілдері; Суицид құрбанының туыстары; Төтенше оқиғалардың,
апаттардың, табиғат апаттарының құрбандары.

Маңызды! Әр фактор бір-бірімен үйлестікте туындауы мүмкін.
Мысалы: үрей мен депрессия, суицид туралы ойлар мен балалық шақта келтірілген залал, т.б.

Тиімді анықтау үшін педагог-психолог жасөспірімнің өміріндегі және
тіршілігіндегі барлық салаларға қатысты қатерлерге баға беруі қажет
Не іздейміз, не зерттейміз?
Атаанасымен,
заңды
өкілдерімен
сөйлесу

Сыныптағы және
сыныптан тыс
тіршілігін бақылау

Қатарластар
ымен,
сыныптаста
рымен
сөйлесу

Сынып
жетекшісімен,
мұғалімдері
мен сөйлесу

Өзге
маңызды
тұлғалармен
сөйлесу

Тыныстіршілік
өнімдерін
(дәптерлер,
суреттер)
тексеру)

Жасөспірімнің
өзімен
сөйлесу

Әлеуметтік
желілердегі
материалдарды
зерттеу

1. Қатер факторларына және олардың
айқындылығына баға береміз.
2. Қорғаныс факторларын зерттейміз және баға
береміз.
3. Суицидпен байланысты психикалық
бұзылыстардың белгілерін іздейміз.
4. Қатер факторларының иерархиялық
жіктемесінің шкаласымен салыстырамыз.
5. Бақылауға алу/әрі қарай бағыт сілтеу туралы
шешім қабылдаймыз.

Бағалау мен зерттеу кезінде мінезқұлқындағы, эмоциялық
реакцияларындағы, т.б. салалардағы
ӨЗГЕРІСТЕРДІ ІЗДЕУГЕ ден қоямыз.

«Қатер тобындағы» балалармен жұмыс
жасаудағы іс-қимылдар алгоритмі
Дабыл белгісінің түсуі
/қатер тобын анықтау

Сынып
жетекшісінен/мұғалімдерден және
басқа тұлғалардан мәлімет алу

Жасөспіріммен
сөйлесу

Жағдайды және күйді бағалау, әрі қарай (дәрігерге, психиатрға) бағыт
сілтеу туралы шешім қабылдау
Баланы/жасөспірімді дербес психологиялықпедагогикалық сүйемелдеу бағдарын/жоспарын жасау

Баланы/жасөспірімді сүйемелдеу бағдарына/жоспарына
мониторинг жүргізу, нәтижелерін талдау, түзетулер енгізу

Психолог жұмысының бағыттары
Баламен жұмыс жасау
Ата-анамен жұмыс жасау
1. Қажеттіліктерді және
Мұғалімдермен
сауалдарды зерттеу
1. Отбасымен байланыс орнату жұмыс жасау
2. Индикаторларды (мінезқұлықтық, эмоциялық,
коммуникативтік, когнитивтік,
жағдаяттық) және түзету
нысаналарын ажырату

2. Ата-ана мен балалар
арасындағы қарым-қатынасты
(қиындықтарды және олардың
туындау себептерін) анықтау

3. Дербес психологиялықпедагогикалық сүйемелдеу
бағдарын/жоспарын жасау

3. Отбасындағы
микроклиматтың жақсаруына
септесу

Бағыттар (түзеу жұмыстарының
әдістері) анықталған
индикаторлармен және
нысаналармен айқындалады.

1. Балалар мен жасөспірімдердің
тұлғалық даму психологиясы туралы
білімін кеңейту
2. Психикалық денсаулық жағынан
сауаттылығын және «қатер тобына»
кіруі мүмкін балалардың
ерекшеліктерінен хабардарлығын
арттыру
3. Ұрымтал балаларды анықтау

Бойынан ЖОҒАРЫ ҚАТЕР табылған жасөспіріммен
не істеу керек?
• Ата-анасымен (заңды өкілдерімен) сөйлесу:
• Мәселеге ортақтастық көрсету («мен» мәлімдемелері): … мен балаңыздың соңғы уақытта қатты қиналып
жүргенін байқадым …

1

• Айыптайтын және жазалайтын сұрақтар қоюсыз мәселенің мән-жайын анықтау (не әсер етті және не
болды?): ...есіңізге түсіріңізші, соңғы уақытта отбасыларыңызда бір жай болған шығар, сол жайт балаға қатты
әсер етті; балаңызға бір жайт болған шығар, сол жайт оның жағдайына қатты әсер етті; … бізге сол жайт
қашаннан бері жалғасып келе жатқанын түсіну маңызды…
• Шешім іздеу кезінде «БІЗ» көмегімен бірлесу:… сіз бен біз үшін ықтимал салдарды болдырмау мақсатында не
істей алатынымызды түсіну өте маңызды…
• Ата-анаға арналған ұсынымдар: … сіз өзіңіз жағдайды өзгертуге қалай және немен көмектесе аласыз …? Мен
сізге … қоданып көруге кеңес беремін…

2

• Әрі қарай бағыт сілтеуді ұйымдастыру
• Мамандардың кеңесіне жұгінуді ұсыну: … мен сізге қатерге бас тікпеу үшін әлдеқайда білікті маманның
кеңесіне жүгінуді ұсынамын…
• Баланың жағдайы мен оның салдары жайлы ақпарат беру парағына қол қоюды ұсыну

3

• Жүгіну нәтижелеріне мониторинг жүргізу
• Көмек алуға жүгінуден бас тартқан жағдайда: баламен өолдау көрсету шараларын өткізу

Бойынан ОРТАША ҚАТЕР табылған жасөспіріммен не істеу керек?

1
2

• Ата-анасымен (заңды өкілдерімен) сөйлесу:
• Мәселеге ортақтастық көрсету («мен» мәлімдемелері): … мен балаңыздың соңғы уақытта қатты қиналып жүргенін байқадым …
• Айыптайтын және жазалайтын сұрақтар қоюсыз мәселенің мән-жайын анықтау (не әсер етті және не болды?): ...есіңізге түсіріңізші, соңғы
уақытта отбасыларыңызда бір жай болған шығар, сол жайт балаға қатты әсер етті; балаң