Жасөспірімдерде суициалды мінез құлық қалыптасуы. Суицидтің қауіп және қорғаныс факторлары.

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
СУИЦИДАЛДЫ МІНЕЗ ҚҰЛҚЫ
COVID-19 коронавирус инфекциясыныңтаралуынажолбермеукезіндебалаларға,
ата-аналарғажәнепедагогтарғапсихологиялықкөмекберудіұйымдастыружәне
жүзегеасырубойыншаорта білімберу мекемелерініңпедагог-психологтарына
арналғанөңірліквебинарлар
ҚазақстанРеспубликасыБілімжәнеғылымминистрілігінің, ҚР ДСМ Республикалықпсихикалық
денсаулықғылыми-практикалықорталығыныңжәнеБҰҰ Балаларқорының(ЮНИСЕФ) бірлескен
жоспарышеңберіндеАҚШ Халықаралықдаму агенттігінің(USAID) қаржылайқолдауыменжәне
«Жастарқызметкерлерініңқоғамдастығы» ҚБ ұйымдастырушылық-техникалықсүйемелдеуімен.

Суицид –бұлешкім
естімегенкөмекқажетжайлы
жан айқайы.
БАЛАЛАР МЕН ЖАС ӨСПІРІМДЕРДІҢ
СУИЦИДАЛДЫ МІНЕЗ -ҚҰЛҚЫ

Білімберу саласындағыпедагог-психологтар
келесілердібілуіқажет:
➢Жасөспірімдерарасындағынегізгіпсихикалықбұзылыстар;
➢Суицид туралыойларжайлыескертетінбелгілерді/дабылбелгілерін
қалайажыратыптанукерек;
➢«Қатертобындағы» жасөспірімдерменжәне олардыңотбасыларымен
қалайжұмысжасаукерек;
➢«Қатертобындағы» жасөспірімдергеәріқарайқалайбағытсілтеукерек.
Мектеп/колледж психикалықденсаулығындаақауы
бар жасөспірімдеранықталатынмаңыздыдеңгей
болыптабылады

ФАКТ
Суицидсезімітуралытікесұрақтарқобалжудытөмендетедіжәнесуицидті
тоқтатудыңқұралыболаалады.
Суицидмәселесінеқатыстыалаңкөңіліңіздібілдіріп,өзіңіздіашық
ұстасаңыз,күйзеліпжүргенжанөзініңбасындағыпроблемаменбөлісуі
мүмкін,бұлоныңмазасызкүйденарылуынакөмектеседі.
Сондай-ақ,суицидтуралыойлапжүргенадамөзініңжалғыземесекенін
немесеқоғамнаншеттетілмегенінтүсініп,аздапжеңілдепқалуымүмкін.
МИФ
Адамныңсуицидтікниетітуралысұрау
оладамдыөз-өзінеқолжұмсауғаитермелейді

ФАКТ
Суицидтікдағдарыстыңкөбіндеуақытшектеуліболадыжәнекөпшілігітүсініксіз
ойлауменсипатталады.
Суициджасағысыкелгенадамөзініңпроблемаларынанқұтылғысыкеледі.
Мәселенібайыптап,тығырықтаншығатынжолтабуорнына,өмірменқошайтыса
салғысыкеледі.Негізіадамкезкелгенқиындықтыңбасқашешімінтабуыкерек,
алшешімдідағдарыскезіндеқолдаукөрсететін,мәселегебайыппенқарауға
шақырып,көзінашатынбасқатұлғалардыңкөмегіментабуғаболады.
МИФ
Егерадамшындапсуицид туралыойласа, оғанешкім
ештеңежасайалмайды

ФАКТ
Өз-өзінеқолжұмсағанонадамныңсегізіалдынала
суицидтікниетібарекенінескертубелгілеріменбілдіреді.
Суицидкеәрекетжасағанадамғажауапкершілікпенқарау
керек.
МИФ
Суицид туралы айтатын адамдар,
оны жасамайды

ФАКТ
Зерттеулеркөрсеткендей,өз-өзінеқолжұмсауғабейім
адамөзініңсуицидтікниетітуралыкөптегенескерту
белгілеріменескертулербереді.
Осыескертушібелгілергеназараударусуицидтіңалдын
алады.
МИФ
Суицид ескертусізжасалады.

ФАКТ
Бақытымызғаорай,өзін-өзіөлтіргісікелетінадамдардың
көпшілігіндеөзіне-өзіқолжұмсауғабейімділікбелгілібіруақыт
аралығындаболады.
Егерсізолардыөзін-өзіөлтіруденсақтасаңыз,олартолықөмір
сүрудіжалғастыраалады.
МИФ
Егерадамдардасуицидкебейімділікболса,
олөмірбойынасақталады.

ФАКТ
Суицидтіңкөпжағдайлары«жақсару»кезеңіненкейінгіүшай
ішінде,адамдарөз-өзінеқолжұмсаутуралыойларымен
сезімдерініс-әрекеткеайналдыруғаниетболғанкездерболған.
Осыуақытаралығындаәсіресе,туыстармендәрігерлермұқият
болукерек.
МИФ
Суицидтікдағдарыстан кейінжағдайдың жақсаруы,
өзіне-өзі қол жұмсау қаупінің арттаекенінбілдіреді.

ФАКТ
Суицидеріктіәрекеттібілдіредідегенсөз,адамныңшыныменөлгісі
келетіндігінбілдірмейді.
Көбінесеолайемес–өзін-өзіөлтіругебейімадамжайғана
ауырсынуданарылғысыкеледіжәнеолөлімніңжалғызшығатынжол
емесекенінтүсінбеуімүмкін.
Ауырсынудытоқтатуүшінадамғаөлудіңқажетіжоқ.
МИФ
Егерадамшыныменөзін-өзі өлтіргісі келсе, оны ешкім
тоқтата алмайды.

ЖАСӨСПІРІМ ШАҒЫ:
10 жастан 19 жас аралығындағы
адамның есеюі мен даму кезеңі
11
Жасөспірімдеркүнделіктіөмірдежаңажайттарғажәнемәселелергетымжиі
тап болатынкезең. Өмірліктәжірибесіболмағандықтан, тіптіболмашы
мәселеніңөзіжасөспірімдердестресске, депрессияғаұласуыжәнесуицидалды
мінез-құлыққаапаруымүмкін.
Осы кезеңбойындаденсаулыққақауіптімінез-құлықтүрлеріөрбуіықтимал,
оларжасөспірімдікжастаорнығыпалып, ересеккездеде жиісақталып, әрі
қарайғыөмірдепсихикалықденсаулыққажәнеамандыққаықпалетеді.

ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ СУИЦИДАЛДЫ
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫ
СУИЦИДТІҢ
ҚАУІП ЖӘНЕ ҚОРҒАНЫС
ФАКТОРЛАРЫ

ТЕРМИНДЕРДІ АНЫҚТАУ
•СУИЦИД:қасақана өз-өзін өлімге қию әрекеті Nock et al. (2008)
•СУИЦИДАЛДЫ ОЙЛАР : өз-өзінің өмірін қию әрекетінің жолдарын таңдау ойлары
•СУИЦИДАЛДЫ ЖОСПАРЛАУ :өзін-өзі өлтіруді жүзеге асыру тәсілдерін анықтау
•СУИЦИДАЛДЫ ӘРЕКЕТ :өз-өзіне зиян келтіру әрекеті шеңберінде қандай да бір
өлуге деген ниеттің болуы
≠
•СУИЦИДТІК ЕМЕС ҚАСАҚАНА ЖӘНЕ САНАЛЫ ӨЗ -ӨЗІНЕ ЗИЯН КЕЛТІРУ
ӘРЕКЕТІ:өлімге ниеті болмаған жағдайда да өз денесіне қасақана жарақат салу
✓Естеріңіздеболсын, «Қыркөрсетуші-бопсалаушысуицидалдымінез-құлық»
дегендиагноз ЖОҚ (орыстiлiнде: «Демонстративно-шантажное суицидальное поведение»)
✓Жасөспірімніңбойындағыкез-келгенсуицидалдымінез-құлықкөрінісідереу
әрекететудіжәнекөмеккөрсетудіталапететінөтежоғарықатердепбағалануы
тиіс.

Суицидалды
ой мен
дүниетаным
Суицидалды
жоспарлау
Өлімсіз
аяқталған
Суицидалды
әрекет
Өліммен
аяқталған
14
•Суицидалдыүрдісбірнешенегізгікезеңдерде
болады(Zubin, 1974):
ТЕРМИНДЕРДІ АНЫҚТАУ

КҮЙЗЕЛІС ЖӘНЕ ӘЛСІЗДІК МОДЕЛІ
15
ПОТЕНЦИЯЛАУШЫ ФАКТОРЛАР
Суицид
Өміршеңдік
Суицидалдық шегі
Қауіп факторлары
Қорғаныс факторлары
Қауіпқатердіңитермелеушіфакторларыасқындырушыэлементіретіндекүшейткіш
факторларәсерететінсуицидалдымінез-құлықтыңнегізіболыптабылады.(Mośckici,
1997)

Балалар мен жасөспірімдер суицидалдылығының
қауіп факторлары
16
Итермелеуші қауіп
факторларына:
∎Нейро-биологиялық факторлар
∎Отбасы тарихында суицид
оқиғасының болуы
∎Психикалық ауытқулар
∎Психобелсенді заттарды пайдалану
және шектен тыс тұтыну
∎Импульсивті-агрессиялық іс-әрекет
∎Балалық шақтағы зақым
Потенциялаушы (әрекетті
күшейтетін) қауіп
факторларына:
∎Өмірдегі күйзеліс жағдайлары
∎Құралдардың қол жетімді болуы
∎Жанға батқан ауру
∎Қайғы, сағыныш, күйзеліс
∎Психикалық ауытқулардың өткір
фазалары
∎Қауіп-қатерлі іс-әрекет

ҚОРҒАУ ФАКТОРЛАРЫ –адамдысуицидтікойларданжәне
мінез-құлықтанқорғайтынкез-келгенқасиетнемесебелгі, өзкезегіндеөз-өзінеқол
жұмсауықтималдығынтөмендетеді.
∎Өзініңмаңыздылығынсезіну
∎Өзіне, өзмінез-құлқынажәнежетістіктеріне
дегенсенімділік
∎Қиындықтартуындағанкездекөмекке
жүгіну
∎Кеңесалуғажүгіну, қажетболғанжағдайда
маңыздытаңдаудыжасау
∎Басқаадамдардыңтәжірибесімен
шешімдерінеқатыстыашықболу
∎Оқуғаашықболу
Когнитивтікстиль жәнетұлға
∎Отбасыішіндегіжақсықатынастар
∎Отбасыныңқолдауы
∎Ата-ананыңадалдығыжәнедәйектілігі
Отбасылықжағдай
∎Дұрысдиета жәнеұйқырежимі
∎Күндізгіжарық
∎Физикалықжаттығулар
∎Темекішекпейтінжәнеесірткігетәуелділігі
жоқорта
Орта
Жасөспірімдерде3 қорғанышфакторыныңболуысуицид жасауқатерін70-85
пайызғатөмендетеалады.

СУИЦИДПЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР
➢Бүкіләлемдебалалармен
жасөспірімдердің10-20 пайызы
психикалықбұзылыстарғашалдыққан.
➢Жасөспірімсуицид құрбандарыныңжәне
суицид жасауғаәрекеттенушілердің90
пайызынанастамында кем дегенде бір
психикалық бұзылыс бар екені анықталған.
Психикалықбұзылыстардың75 пайызыбалалықшақтабасталады, бірақ,
диагностика жасалмайдыжәне әлдеқайдакеш, ересекшақтаанықталады.

➢Апатия (толықнемқұрайдылық, селқостық),
достарданқашқақтау;
➢Ұдайыауырсыну, мысалы, бас немесеасқазан
ауыруы, арқаныңауыруынемесешаршаңқылық;
➢Түндеұйықтайалмаунемесекүндізтым
ұйқышылболу;
➢Мұң, мазасыздықнемесешарасыздықсезімі;
➢Зейінқоюнемесеөзбетіншешешімқабылдау
қабілетініңәлсіреуі;
➢Ұмытшақтық;
ДЕПРЕССИЯ
МАҢЫЗДЫ!
Егеросы симптомдарекіаптажәнеоданда ұзақуақытбойысақталса, дереуәрекетжасаукерек.
Жасөспірімдердегідепрессия симптомдарыересекадамдағыдепрессия симптомдарынанөзгеше.
➢Жауапсызмінез-құлық–мектепкекешігу
жәнесабақтанқалу, міндеттерінорындамау;
➢Кенетоқуүлгерімініңтөмендеуі;
➢Тәбеттөмендеуінемесешамадантыскөп
тамақтану, соныңсалдарынанайтарлықтайдене
салмағынанайырылунемесесеміздікке
шалдығу;
➢Ішімдік, есірткіқолданужәнекездейсоқ
бейберекетжыныстыққатынастарғатүсу;
➢Бүлікшілік;
➢Өлімтуралыойларғашектентысәуестік.
Жасөспірімдердегідепрессиядабір-екіемес, бірнеше
симптомдарқатаркелуiмүмкiн, солардыңішінде:

Жасөспірімнендепрессия симптомдарыанықталған
жағдайдағыпсихологтыңәрекеттері
•Басқаадамдардықатыстырыңыз!!!
•Егертіптідепрессия белгілерінСізанықтағанболсаңызда, Сізгеосы мәселеніөзбетіңізше
шешпегенжөн.
•Бойындапсихикалықбұзылыстарыбар және суицид туралыойлайтынадамғакөмектесуүшін
біртоп адамкерек!
Әрекет
алгоритмі
Жасөспірімнің
заңдыөкіліне
хабарлау
Жасөспірімменөзарасенімгенегізделген
байланыстаболу
Жасөспірімніңзаңдыөкілдеріменөзара
сенімгенегізделгенбайланыстаболу
Әріқарай
дәрігерге/
психиатрғабағыт
сілтеу
1.Дәрігермен керібайланыс
2. Жасөспірімдібақылау

Үрейлілік–шашыраңқы, жөн-жосықсыз
қорқыныш, белгісіздік пен қауіп алдындағы
дәрменсіздік сезімі
Үрей–стресскеқатыстыкөрсетілетінқалыптыреакция.
БІРАҚ, олшектентыс, тымұзақболса–үрейлібұзылыс.
Үрейлібұзылыстарәртүрліболадыжәнеолардыемдеугеболады.
Үрейденарылтумендәрігердәрі-дәрмекпен де, дәрі-дәрмексіз де емдеу әдістерін қолдана отырып
емдейді.
СУИЦИДТІҢ АЛДЫН АЛУ КЕЗІНДЕ НЕЛІКТЕН ҮРЕЙЛІЛІКТІ ЕРТЕ АНЫҚТАУ МАҢЫЗДЫ?
Үрейлілікневроз (күйгелектік) басталуынатүрткіболып, оныңөтубарысындадемеуберіпотырады.
Статистика бойыншаүрей, мазасыздықпен күйгелектіксезінгенадамдарөзөмірінеқолсалуғажиірек
әрекеттенген.
Үрейсимптомдарыменжұмысжасау, соныңішіндесуицид қатерлерініңалдыналу
кезінде, педагог-психолог жұмысыныңажырамасбөлігіболыптабылады.

Үреймен қорқыныш/стресс арасындағыайырмашылық
ҮРЕЙ
✓Бұлбірнешеэмоция үйлесімі: қорқыныш,
мұң, кінәмен ұят;
✓үрейдіңқайнаркөзі—сана елегіненөтпеген
немесеқисындытүсініктемеберугекелмейді;
✓жалпыағзаныңқозуыменбайланысты
✓болашаққабағытталған;
✓әлеуметтікшарттарғатәуелді;
✓Үрейлілікстресскесебепшібола алады!
Стресс үрейтудыраалады!
ҚОРҚЫНЫШ
✓Бұлалғашқы, өзалдынадербесэмоция;
✓сана елегіненөткен, нақтысипатыбар
(қабағанит, алдағыемтихан, қаталбастық);
✓адамныңтыныс-тіршілігінің тежелуімен
(парализация) байланысты;
✓бұрынпсихикалықжарақатсалғаноқиғаға
бағытталған;
✓қорқынышнегізі—биологиялықтүйсіктер.
Үрейкүйіменжұмысжасауүшінпсихологқаоныңсипатынанықтапалужәнеүрейді
қорқыныш, стресс күйлеріненажыратабілукерек. Олардыңарасындағы
айырмашылықтытүсінужаттығулардыдұрыстаңдауға, үрейдіазайтуғажәнеүрей
белгілерініңжойылуынамүмкіндікбереді

ҮРЕЙ / ҮРЕЙЛІ КҮЙЛЕР
Жасөспірімдердегіүрейсимптомдары:
➢Қауіп-қорқыныштар(шамадантысқорқужәне
алаңдау, зейінқояалмау, толқу);
➢Қимыл-қозғалыстық ширығу (бас ауруы, бұлшық
еттердіңширығуынемесеқұрысу, босаңсиалмау);
➢Вегетативтікгипербелсенділік(тершеңдік, бас
ауыруы, асқазанауыруы, қолдірілдеуі, т.б.)
Маңызды! Жасөспірімдердегіүрейлібұзылыстарәртүрліболады.
Осындайбұзылысбар екенінекүдікұялауыүшінсимптомдарон күнненастам
сақталуытиіс.
Тіптішынқауіпжоқболғанкүндеде кейбіржасөспірімдерүнемікүйгелектікжәне мазасыздық
сезінетінінайтады. Оларәлсіздікке, бірсұмдық, қорқыныштыжәне қайғылыжайтболатынын
сезінетінінешағымдануымүмкін.
Сырт көзгеолартымұстамдынемесетымэмоцияшылболыпкөрінуімүмкін.
Жасөспірімдікжастаүрейтөмендегілересебінен
бас көтеруіықтимал:
▪Ағзадаөтіпжатқанфизикалықжәне гормондық
өзгерістер;
▪Қоғамдаөзінмойындатуғаұмтылыс;
▪Ата-анамен және педагогтармен қарым-
қатынаста өз тәуелсіздігі үшін тайталас.

Жасөспірімдердегіүрейсебептерімен белгілері
Жасөспірімдердегіүрейсебептері Жасөспірімдердегіүрейбелгілері
Әлеуметтегіоқысөзгерістер, ересектердіңжәне
қатарластардыңайтыпбілгісізжәне белгісізіс-әрекеттері
Тұйықтық, алшақтық, қатарластарынанжәне ересектерденбезу
Айналадағылардыңжақтырмайжәне сынайқарауы Қайталапсұраудан, нақтылаудан, көмексұраудан, тақтаалдындажауапберуден,
дауласудан, өзінтанытуданқорқу
Өзінің«Мен» тұлғасынатөнгенқауіп(менікөрмейді, мені
көзгеілмейді, мен шығарыптастайды)
Бағалауданжәне сынауданқорқу
Күнделіктіөмірдегіөзініңоғаштығын, тиімсіздігін,
қауқарсыздығын, қажітсіздігінсезіну
Девианттымінез-құлық, қиқарлық, кез-келген жолмен қыр көрсету (жаман
болу/жақсыболсу, өзінәлеуметтікжелілергешығару); өзінтөменбағалау, «қолымнан
келеді», «қалаймын» дегеннің жоқтығы
Өзініңтәжірибесіжоқөмірлікқиындықтарғатап болу Істерденжалтару, әрекететугемотивация жоқтығы, мотивация тысқарыданберіледі,
көбінесежағымсызсипаттыболыпкеледі
Өзінемаңыздыадамдардыңқұндылықтары, бағыт-
бағдарлары арасындағы қарама-қайшылықтар
Ұнамсызжайттардыбастанкешіруменбайланыстыфрустрация
Өлімдітиісіншетүсінбеу, өмірқұндылығытуралысаналы
түсініктіңжоқтығы
Өлімгешектентысқызығушылықбілдіру, өлімтуралыәңгімелерайтужәне ойлау,
өлімтуралысуреттержариялау, т.б.
Сезімдердіңшиеленісуі, ренжігіштік, қабылдау-түсіну
саласындағы шектен тыс сезімталдық
Көңіліқалу: жылауықтық, агрессия, кек(«ерегісіпжасау»)
Өзініңжағымсызэмоциялықкүйлерінжеңудіңжәне
реттеудіңпсихологиялықтәсілдерінәлсізмеңгеру
Сенімсіздік, жігерсіздік, қызбалық, жылауықтық, денедегідіріл, иықбелдеуінің
қысыңқылығы, бүрілуі, т.б.
Мақсаттарыныңбұлыңғырлығы, жоспарларыныңжоқтығы Сана елегіненөткізілмегенжауапсызмінез-құлық, басқаларғакөзсізеру, өзгенің
ықпалынатүсіпқалушылық
Динамика болуыүшінСЕБЕПТЕРДІ ЖОЮМЕН ЖҰМЫС ЖАСАЙМЫЗ! БЕЛГІЛЕРДІ ДИАГНОСТИКА ҮШІН қолданамыз!

ЖАСӨСПІРІМНІҢ ЖАНЫНДА ЖҮРГЕНДЕРГЕ БІРНЕШЕ КЕҢЕС
ДЕПРЕССИЯ МЕН ҮРЕЙ СИМПТОМДАРЫН ЖЕҢІЛДЕТУ ҮШІН НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
Үрейтуралыкөбірекбілугекөмектесукерек. Үрейбелгісіздіксезімінентуындайды, ал білімжағдайдыбақылауға
алып, сабырғакеліп, нақтыіс-қимылдар жоспарын жасауға көмектеседі.
Өзсезімдерінмойындауғакөмектесукерек. Кез-келген жағдайда біртұтас сезімдерге бой алдыру жасөспірім үшін қалыпты жайт екенін түсіну
қажет. Ыза, мұң, сенімсіздік… Еңмаңыздысы—солэмоциялардыдұрыскөрсетебілуді, жинала-жинала жентек қар сияқты болып, жеңу
әлдеқайда қиындап кетпеуі үшін іштесақтамаудыүйрену.
НЕ ІСТЕУ КЕРЕК? (ЖАСӨСПІРІМНІҢ АЙНАЛАСЫНДАҒЫЛАРҒА АРНАЛҒАН КЕҢЕСТЕР)
Жасөспірімдіқамқорлыққабөлеңіз, қолдаукөрсетіңіз. Оқшаулық—депрессияның, үрейдіңөршитүсуініңтағыбірсебебі, сондықтан, егер
жасөспірімқаласа, оныменбіргеуақытөткізумаңызды.
Біргеуақытөткізудіжоспарлаңыз. Баланыңқызығушылықтарынақарайбіргеатқаратыністерменанйласыңыздар. Баланы қуантатыністерге
назараударумаңызды.
ОРЫНДЫ СӨЗДЕРДІ ҚАЛАЙ ТАБУ КЕРЕК?
Қолдаукөрсеткісікеліп, бірақорындысөздертабу қолданкелмейжататынжайттаркөпшіліккетаныс. А. Фабер, Э. Мазлишьжазған«Как говорить,
чтобы дети слушали и как слушать, чтобы дети говорили» (Балалартыңдауүшінқалайсөйлеукерекжәнебаларсөйлеуіүшінқалайтыңдау
керек) кітабыноқуғакеңесбереміз.
«Сөйлескіңкелсе—мен жаныңдамын».Кейдежайғанаіштегішердітарқатуқажет. Мұқияттыңдаңыз, айтылғансөздергемәнберіңіз, диалог
жүруінесептікетіңіз. Өзіңізтуралынемесесіздіңойыңызшабелгілібіржағдайдаадамөзінқалайұстаукерекекенітуралыдегбірсізденеайтып
берудіңқажетіжоқ.
«Сеніменосындайоқиғаболғанынаөкініпотырмын», «Басыңнанне өтіпжатқанынтіптікөзімеелестетеалмаймын»—шынниетпен
тілектестікбілдіруүшіносы сөздержеткілікті. Әлдекімменсалыстыруданжәнебірбиікмақсатқажетуүшінсынақберілетінітуралыойлардан
аулақболғанжөн.
«Не сезесің?»—әдеттеегжей-тегжейлі жауап алуды мақсат тұтпайтын үйреншікті «Жағдайыңқалай?» дегенсұрақтыорнынақоюкерек.
«Мен қалайкөмектесеаламын?»—«Мен көмектесеаламынба?» дегенніңорнынақоюкерек. Біріншісұрақіс-әрекетке дайындық сияқты
естіледі. Бірақ, сұраған соң, міндетті түрде істеңіз.
«Кешкіас алыпкелейін», «Сен тыныштықта отырғыңкелетіншығар», «Оңашақалғыңкелсе, айт» -кейдесұрақемес, мәлімдемежасаған
жөн. Жасөспірімкөбінесесізденөзбетіншекөмексұрайалмайды. Ал ұсынымызданбас тартады. Мәлімдемеменкелісуіедәуірықтимал.

ЖАСӨСПІРІМНІҢ ҮРЕЙЛІ КҮЙЛЕРІМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСІ
Жасөспірімгеүрейдіайырыптануға, оныңденедегімаркерлерінтабуғакөмектесіңіз
Үрейтабиғатытуралыжәне қандайкөмегібар (қорғайды) екенінайтыпберіңіз
Жасөспірімгеүрейдібас көтеругемәжбүрлегеноқиғаныесінетүсіруді(бұрынғытәжірибесінежүгінуді) ұсыныңыз:
кімосылайқорықты, үрейлендіжәне соныңсалдарықандайболды
Солкездегіжәне қазіргіжағдай, қорыққанадамжәне өзіарасындағыайырмашылықтартуралыжасөспіріммен
сөйлесіңіз
Біргеталдаужасаңыздар: қазірсондайнақтықауіпбар ма? (Шыныменбірқауіптөніптұрма? Кімнен, неден?)
ЕгерЖОҚ болса
Жасөспірімменбіргесондайқауіптуса, не
істеугеболатынынойластырыңыздар. Қауіп
кезіндегібаламамінез-құлық жолдарын
пысықтаңыздар
ЕгерИӘ болса
Жасөспірімгесолжағдайорыналдыдепелестетуді
ұсыныңыз. Солжағдайорыналғаннанкейінгікүйін
толығыменсипаттапберіңіз, соныесінесақтапалуды
ұсыныңыз
Жасөспірімге«үрейдіңбойғажиналуына» мүмкіндікбермейтінәдістердіұсыныңыз:
-ақпараттықүзіліс: үрейтудыратынақпараткөзіншектеу, өзінеқызықтыжәнепайдалыіспенайналысу.
-шынайыөміргеоралу: «Мен қайдамын?», «Меніңжанымдакімбар?» «Мағанқазірқауіптөніптұрма?» дегенсұрақтарғажауап
беру.
-шығармашылықкөмегіменжиналыпқалғанэмоциялардысыртқашығару(арт-терапия)
-«Таңертеңгілікбеттер» жаттығуы(фрирайтинг). Күнделіктібірпараққасюжет жәнесөзжағынамәнбермей, ойынакелгеннің
бәрінжазу, жайғанажазу. Қалағаныныңбәрінжазыпбіткеншежалғастыраберу. ҚАЙТА ОҚЫП ШЫҒУҒА БОЛМАЙДЫ! Лақтырып
тастаукерек!
-техникаларжәнежаттығуларжинағынпайдалануғаболады(https://covid-19.mentalcenter.kz/school-kaz/)

ТАМАҚТАНУДАҒЫ БҰЗЫЛЫСТАР –БАЯУ СУИЦИД
Адамныңөзітудыратынжәне/немесеүзбейсақтапотыратынденесалмағын
қасақанатөмендетуменсипатталады. Жасөспірімніңөзкөздегенидеалдарға
ұмтылысыәсеріменде, айналадағылардыңсолұмтылысқаазғырып
отыруынанда пайдаболады.
АНОРЕКСИЯ
Алғашындаанорексияданбасталуымүмкінтамақтанудағышектеулерден
бастауалады. Булимияғашалдыққанжасөспірімдердіңойларыүнемітамақ
айналасынаншықпайды. Іскеқосушытетікжасөспірімдеқалыптасқанөзін
төменбағалауы, әріжақындарыныңтарапынанжөнсізтымжоғарыталап
қоюболуыықтимал.
БУЛИМИЯ
Компульсивтікартықтамақтанудыңнегізгісебептері: стресс, депрессия,
сезімдердікөрсетебілудегіқиындықтар, махаббатжетіспеушілігі.
АРТЫҚ
ТАМАҚТАНУ

АНОРЕКСИЯ
✓өзсалмағы, киімөлшемінемесепошымытуралы
бұрмаланғантүсінік;
✓жасырынтамақтану/басқалардыңкөзіншетамақтанаалмау;
✓тамаққақатыстықаттыалаңдау;
✓белгілібіртамақтүрлеріненқашқақтау;
✓калория және/немесетамақтағымай граммдарынбеймаза
санау;
Анорексияғашалдыққанжасөспірімдертамақішпеуүшінжәнежейтінтамақкөлемінжәне
құрамынқадағалауүшінтөтеншешараларғабарумүмкін.Олшектентысарықболыпкетсе
де,«артықсалмақ»туралысөзетуіықтимал.Олтіптітөменсалмақтадададиетаұстауды
жалғастырады,себебі,өзденесініңкелбетінбұрмаланғанкүйдекөреді.
Анорексияныңфизикалықбелгілерінежылдамнемесешектентыссалмақтастау,тоңу,шаршау,әлсіреу,
шашжұқаруы,әйелдердеетеккіркелмеуі,басайналуынемесеестентанужатады.
Анорексияғашалдыққанжасөспірімдерөздерінтек тамақтанудағанаемес, соныменқатарқарым-
қатынаста, қоғамдық өмірде және жағымды сезімдерге бөленуде шектейді.
✓ашыққанынмойындамау;
✓тамақдайындаумен оны ішугерәсімдер
ойлаптабу;
✓қоғамнаноқшаулану;
✓айқынэмоциялықөзгерістер, мысалы,
ашушаңдық, депрессия және
мазасыздық.
Анорексия белгілерінекелесілеркіруімүмкін:

БУЛИМИЯ
Булимия белгілерінекелесілеркіруімүмкін:
Күйгелектікбулимияғашалдыққанжасөспірімдерәдетте«тымкөптамақішіпалып,
артыншаөздерінтазартады».Оларешбақылаусызтамақішебереді,бұләдетте
компенсаторлық(орынтолтырушы)мінез-құлыққаұласады:өздерінқұстырады,іш
жүргізетіндәріішеді,ашжүругетырысадынемесеқажытатынденежаттығуларынжасайды.
Булимияныңфизикалықбелгілері:ауызданжағымсызиісшығуы,ішауыруы,тұрақсызеттекірнемесе
етеккіркелмеу,әлсіреужәнешаршаңқылық.
Булимияғашалдыққанжасөспірімдерқалыптыденесалмағынұстаптұраалатындықтан,көбінесеелеусіз
қалады.
Клиникалық«булимия»диагнозынауқасқакемдегендеқатарынанүшайбойыортаесеппенаптасынабір
ретішкен-жегеніненқұтылуүшін«өзінтазартатын»болсақойылады.
✓денесалмағындакөзгекөрінетіндейөзгеріссізәдеттентыс
көптамақішу;
✓өзінденежаттығуларыменқажыту;
✓мезгіл-мезгілашотыру, тамақтанудағыерекшеәдеттер
немесерәсімдер;
✓тамақтанғаннанкейінжиі-жиіванна
бөлмесінебару;
✓ішжүргізетін, несепайдайтындәрілерді
дұрысқолданбау.

АРТЫҚ ТАМАҚТАНУ
Артықтамақтанубелгілерінекелесілеркіруімүмкін:
Артықтамақтануешбақылаусызтамақтанаберумен,артыншаұятпенкінә
сезімдерінеұласуменсипатталады.Булимияғашалдыққандарғақарағанда,
артықтамақтанатынжасөспірімдерартықішкен-жегенініңорнынашығумен
немесебасқасыментолтыруғатырыспайды.
Артықтамақтанатынжасөспірімдердеәдеттеартықсалмақболады.
Оларөзмінез-құлқын бақылауда ұстай алмайтынын сезіп, жасырын тамақтанады.
Артықтамақтануменбайланыстыфизикалықбелгілердіңжәнесимптомдардыңкөпшілігіұзақмерзімді
болады,оларғакөбінесесеміздікпенаяқталатынсалмаққосу,жоғарықанқысымы,диабет,тұрақсыз
етеккір,теріауруларыжәнежүрекауруларыжатады.
✓белгілібіруақыт(2 сағат) ішіндеәдеттентыскөптамақішу,
✓тамақтыапыл-ғұпылжеу,
✓қаншалықтыжейтінінеұялатындықтан, тамақтыжасырын
жеу,
✓стресс кезіндетамақжеу,
✓қаншатамақжегенінбақылайалмаужәне
тамақішіпалғансоң, өз-өзіненжиіркену.