«Кемел тұлға» қалыптасуындағы отбасы және білім беру жүйелерінің алар орны

«Кемел тұлға» қалыптасуындағы отбасы және білім беру жүйелерінің алар орны

Мақаламыздың атауындағы «тұлға», «кемел тұлға» ұғымдарына тоқталмай, бірден негізгі тақырыпқа көшу қисынсыз болар. Сол себепті аталған түсініктерге жеке-дара тоқталсақ.

Тұлға дегеніміз – индивид дамуының қорытындысы және мұнда барлық адамдық сапалар неғұрлым толық көрініс табады.Тұлға - әлеуметтік өзара қимыл-әрекеттер мен қатынастардың бірінші өкілі. Ал тұлға дегеннің кім екенін анықтау үшін әуелі «адам», «индивид», «индивидуалдық» деген ұғымдарды түсініп алу керек. Күнделікті өмірде және ғылыми тілде бұл терминдер өте жиі кездеседі. Бұл ұғымдар көбінесе синонимдер ретінде де қолданылады. Тұлға – жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым [1,34]. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.

Әрбір тұлға қоғамда белгілі бір орынды иемденеді және нақты міндеттерді атқарады, ол үшін оған сәйкес құқықтары мен міндеттері, яғни белгілі бір әлеуметтік мәртебесі болады.

Тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы XX ғасырдың 30-жылдарында Американың әлеуметтік психологиясында пайда болды. Оның негізін Дж.Мид салды. Бұл тұжырымдама әр түрлі әлеуметтану ағымдарында, әсіресе, құрылымдық-функциялық талдау ағымында кеңінен таралды. Т.Парсонс және оның ізбасарлары әлеуметтік рөлдердің көптігіне орай тұлғаны функция ретінде қарайды, бұл рөлдер қайсыбір қоғамдағы кез келген индивидтерге тән.

Енді осы тұлға деген түсінікті ауқымдырақ алып, «кемелденген тұлға» тіркесіне айналдырып қарастырайық. Абай ілімі бойынша, әуелі «жарым адамнан» «адам» сатысына көтеріліп, сонан кейін ғана «Толық, кемел адам» сатысына жетуге болады. Бұл саты – көпшілік қауым көтеріле алмайтын, тек қана ұмтылатын меже, рухани жаңғырудың нысанасы ғана. Ерекше қасиеті бар адамдар ғана көтерілетін өте жоғары деңгей. Бұл деңгейге көтерiлгендер жұрттың құрметiне бөленген, бұрынғы заманда хандар сарайында емшi, ұстаз, немесе олардың ақылшы-көмекшiлерi болып, елдiң денсаулығын сақтау, бiлiм алуды басқарып салауатты өмір кепiлi болған. Бұл деңгейдегiлер барлық жан иелерiне бiрдей қарайды. Олардың білімі толық болғандықтан, ешкiмдi жынысқа, ұлтқа, дiнге бөлмейді, барлық адами қасиеттерге ие. Өмірдiң түрлi зардап-қиыншылық, қайғы-қасiреттерiне төзiмдi.

Осындай кемел тұлға тәрбиелеу үшін бала бойына жан-жақты тәрбие сіңіру керек. Ең бастысы –отбасы . Отбасы ғана ұрпақтан-ұрпаққа мирас болатын мәдениет үлгілірінің негізгі алып жүрушісі болып саналады, тек отбасында ғана баланың қоғамдық мәдениетке және оның дәстүрлеріне араласуы жүреді, қоғамдағы жүріс-тұрыс ережелері туралы мораль нормалары туралы, ар-намыс, жақсылық, әділдік ұғымдары туралы білім алады.

«Балаға берілетін бірінші тәрбие ата-анасын,туған-туысын, жолдасын сыйлаудан басталады. Себебі ата-анасын сыйламаған бала, жолдасына да, қоғамға да пайда келтіре алмайды» деп қазақтың белгілі ағартушы-педагог Ы.Алтынсарин ата-ананың бала тәрбиесіндегі атқаратын рөлін айрықша атап көрсеткен. Шынында, болашақ тұлғаның тәрбиесі – өте күрделі құбылыс. Жас ұрпақтың тәрбиесі – қоғам алдындағы жауапты іс.[4, 15]

Әл Фараби араб халифатында ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша мемлекет басқаруға лайық білім-парасаты, мінез-құлқы барынша кемелденген мінсіз адамның қалыптасуын отбасы тәрбиесінің ең бірінші міндеті деп қарастырған. Бұл – сол қоғамның өркениетке жетуі үшін қажетті тұлғаның моделі ретінде сипатталды. Мұнда туа біткен немесе жас кезінен бойына дарытылып егілетін он екі қасиеттің атын атайды. Әл Фарабидің мінсіз кемел адам концепциясы: 1. Мүшелері мінсіз. 2. Жадында жақсы сақтайтын. 3. Аңғарымпаз. 4. Өнер-білімге құштар. 5. Қанағатшыл. 6. Шыншыл. 7. Ізгі ниетті. 8. Әділетті. 9. Мінезі қыңыр емес. 10. Шешімшіл. 11. Батыл, ержүрек. 12. Өткір сөз иесі.

Әл-Фараби осы қасиеттердің бәрін бала бойында қалыптастыра отырып «мінсіз адамды» тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды. Дегенмен, бұл қасиеттердің барлығы бірдей бір кісінің бойына бітіп, дари қоюы – сирек болатын құбылыс. Осыны ескере отырып «…жоғарыда аталған шарттардың алтауы немесе бесеуі оның бойына біткен болса, онда қиялдау қабілеті жағынан теңдесі болмағандықтан, ол осы қаланың айтулы басшысы болмақ» дейді. Тәрбиенің тұлғалық идеясын басшылыққа ала отырып, отбасын және ондағы тәрбиені басқару қашан да мемлекеттік мүддеге сай қойылуы қажеттігін дәлелдейді.

Тұлға қалыптасуда ата-анамен бірге ұстаздардың, білім беру ұйымдарының еңбегі орасан. Білім беру ұйымдарында баланың тұлға ретінде қалыптасуының негіздері пайда болумен қатар, қабілеті анықталып, баланың болашақтағы мамандығын таңдау іске асады.Әл- Фарабидің педагогикасында бақытқа жету формуласын іске асыратын адам – ұстаз. Ғұлама ұстаз бойында мына қасиеттердің – ізеттілік, даналық, асқан пайымдылық, аңғарымпаздық, шыншылдық, ар-ождан тазалығы, қанағатшылдық, тапқырлық, білгірлік, жігер­лендіре білушілік, ұстамдылық, ынталылық, шеберлік, табандылық болуын қалады. Бұған қоса ол пайым­дағыштық, көрегендік, тапқырлық, парасаттылық сияқты қасиеттерді жоғары бағалады. «Ұстаз тарапынан барынша ынталылық пен табан­дылық қажет, өйткені бұлар, жұрт айтқандай, там­шысымен тас тесетін бейнебір су тәрізді» [3,20] деді ғұлама.

«Жаста білген,басқа сіңген тәлімің,

Өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас», - деп үш бәйтерегіміздің бірі, І.Жансүгіров айтқандай, балалық шақтан бойына орныққан, ана сүтімен даритын, ұлттық сезім нышандары, сөз өнері оның болашақ шамшырағына айналып, рухани байлығын кеңейтеді. Оны туған жерге, елге, халқына деген сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеу – аса жауапты міндеттердің бірі. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деп халық даналығынан аталы сөз қалған. Сондықтан бала тәрбиелеуде жоғарыда аталған міндеттерді іске асырушылар – отбасы мен білім беру ұйымдары. Осы екі арнада жүргізілген тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса жүргізілгенде ғана мақсатымыз нәтижелі болмақ. Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мақсаттардың бірі – айналаны тану, сезіну, қабылдау, түсіне қарай таңдау, әсерлей білу, өзіне мақсат қоя білуге баулу. Өмірдегі, өнердегі, табиғаттағы тамаша көріністерден жан азығын алып әсерлене білуге үйрету. Білімге, білуге, құштарлыққа, әсемдікке, талғампаздыққа тәрбиелей отырып, баланы болашақ білім ордасы – мектепке дайындау. Педагог ғалымдардың тұжырымдарына сүйенсек, тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі, ең алдымен, отбасындағы өнегеге байланысты екенін білеміз.Отбасылық тәрбиелеудің басымдылығын тану дегеніміз – отбасы мен білім беру ұйымдарының жаңа қарым-қатынасын талап етеді. Бұл қарым-қатынастың жаңашылдығы «ынтымақтастық» және «өзара қарым-қатынас» деген түсініктермен анықталады. Білім беру ұйымдарының отбасымен өзара қарым-қатынас барлық нысандары мен түрлерінің негізгі мақсаты – балалар, ата-аналар, педагогтар арасында сенімділік қатынасты орнату, оларды бір командаға біріктіру, өздерінің проблемаларымен бөлісу және бірлесіп шешу қажеттілігіне тәрбиелеу. Білім беру ұйымдарының педагогтары мен ата-аналардың өзара сабақтастығы мен серіктестігін мынадай жұмыс бағытында іске асыруға болады:

- педагогикалық және психологиялық сауаттылықты жетілдіру;

- іс-әрекеттің түрлі формалары (ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттеріне қатысу, әртүрлі үйірмелер, клубтар) және қосымша қызмет көрсету;

- балалардың шығармашылық жоспарларын іске асыруға жағдай жасау;

- қалыптасу мен дамыту мәселелері бойынша тәжірибе алмасу;

- әлеуметтік дамытушы орта қалыптастыруға көмек көрсету;

Жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесі жаңа заман талабына сай қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерге байланысты. Оған қойылар талап – жан-жақты жетілген адамды тәрбиелеу. Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаевтың «Тәрбиедегі мақсат баланы тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару»,-деп айтуы бала тәрбиесіндегі ата-ана, мектеп, қоғам алдында үлкен жауапкершілікте тұрғанын дәлелдейді. Отбасындағы көріністің бәрі бала өміріне әсер етеді. Әке–әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Ал ана болса, отбасының ұйытқысы, жанашыры, баланың және отбасының тәрбиесіне рухани қолдау көрсететін ерекше жан.

Болашақ десек те, келешек десе де «бала – ұрпақ» деген мағынаны білдіреді. Адамның өзге тіршілік иесінен айырмашылығы – дүниеге перзент әкелген соң, оның болашағын ойлау, адам етіп тәрбиелеу. Бала тәрбиесі – бір отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның мемлекеттік абыройлы міндеті. Кезінде атақты ойшыл Әбу Насыр әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі» деген екен. Бұл сөздің растығын өмір тәжрибесі талай мәрте дәлелдегені белгілі. Осы орайда біздің ата-бабаларымыз тәрбиенің орны бөлек екенін жақсы білген. Өйткені ұрпаққа үлгілі тәрбие бере алу – қоғамның өзін, елдің тірегін қалыптастыру. Соның ішінде балаға өнегелі тәртіп пен құқықтық тәрбие бере білу – өлшеуі жоқ қазына, – демеп пе еді? Осыған орай бүкіл ата - ана тәрбиеге бет бұруы керек. Ұрпақ тәрбиесіне мүдделі екендігін ата - аналар іс - жүзінде дәлелдеп отырулары тиіс. Міне осындай ынтымақ бірлігінде ғана ойдағыдай нәтиже берері ақиқат. Ұлтымыздың қанындағы ізеттілік – дөрекілікке, қайырымдылық - қатыгездікке, жомарттық - тоғышарлыққа, адалдық - арамдыққа, парасаттылық - парықсыздыққа ауыспасын деген үлкен үміт тұр. Өмірдің өтпелі қиын кезеңінде ұл - қыздарымыздың саналы тәрбие мен нақты білім алуларына күш салайық. Балаға жауапкершілікпен қарап, оқыту мен адамгершілікке тәрбиелеуде ата-ана отбасының басым рөлін мойындап, білім беру ұйымдарымен бірлесе, ынтымақтаса әрекет етсе, алар асуларымыз бен бағындырар белестеріміз биік болатыны сөзсіз. Сонда «кемелденген тұлғаны» болашаққа тарту ете аламыз.

Әдебиеттер тізімі:

1.Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7

2. Абай, Шығармалар жинағы, А., 1986; Улудағ С., Тасаууф терімлері сөздігі, Ст., 1999; Әліпханұлы М., Құттың кілті – кісілік, Түркістан, 1997.

3. Б. М. Кедров, Ш. Е. Есенов, А. Х. Қасымжанов. Әл-Фарабидің философиялық көзқарастары. Кітапта: Әбу Насыр Әл-Фараби. Бақыт туралы кітап. Алматы, 2015, 20-бет

4.Қапанова Ж.Т. “Бала тәрбиесіндегі отбасының рөлі” 2014 жыл

5.Раушан Әбсаттаров пен Мұқсын Дәкенов “Әлеуметтану: өзекті мәселелер”, Алматы “Қарасай” баспасы баспасы 2013 жыл.