Компьютер құрылыстары

«Python бағдарламалау тіліне
арналған есептер жинағы»
Әдістемелік құрал
(Мұғалімдерге арналған)

Құрастырушы:

Г. Ж. Елжанова
«Қызылтөбе лицейі» КММ
информатика пәнінің бірінші санатты мұғалімі, педагогсарапшы
Р.А. Джалмаганбетова
«13 мектеп-гиназия» КММ информатика пәнінің екінші
санатты мұғалімі, педагог-мадератор

Мұғалімдерге арналған «Python бағдарламалау тіліне арналған есептер
жинағы» құрастырылды. Кітапшада бағдарламалау тілінің құрама командалары,
символдар және сөз тіркестері, тізімдер, топтар, сөздіктермен жұмыс,
функциялар мен файлдар, жиымдар графиктік режим операторлары
тақырыптары бойынша толық практикалық материалдар, есептер беріліп, оған
сәйкес бағдарлама мысалдары келтірілген.
Ұсынылып отырған бағдарлама орта мектептердің оқушыларына арналған.
Бағдарламалау тілін тереңдетіп оқитын сынып оқушыларына, информатика
пәнінен олимпиадаға дайындауға мұғалім мен оқушыға көмекші құрал ретінде
ұсынылады.

2

Мазмұны
Python бағдарламалау тіліне кіріспе........................................................

6

Сызықтық алгоритмді программалау......................................................

8

Тармақталу алгоритмдерін программалау..............................................

17

Циклдік алгоритмдерді программалау....................................................

24

Массивтермен жұмыс...............................................................................

31

Функция.....................................................................................................

47

Файлдар.....................................................................................................

50

Python тіліндегі графика..........................................................................

52

Тест үлгісі..................................................................................................

55

Глоссарий..................................................................................................

58

Пайдаланған әдебиеттер...........................................................................

62

3

Түсінік хат
Бұл жинақта тапсырмалар жинақталған олардың мақсаты бағдарламалау
және компьютерде әр түрлі әрекеттердің алгоритімін жүзеге асыру
дағдыларын, соның ішінде Python сияқты жоғары деңгейдегі бағдарламалау
тілімен тәжірибелік жұмыс дағыдаларын меңгеру болып табылады.
Әр тапсырмалар бойынша құжатта мақсаты, жұмыс тапсырмасы,
жұмысты орындау үшін әдістемелік нұсқаулықтар және өзіндік дайындалу
үшін бақылау сұрақтарынан тұрады.
Есептеу техникасы қауымдастығының зерттеуі бойынша, Python көптеген
американдық колледждердің алғашқы бағдарламалау тілі ретінде жетекші
орынға ие. Құрама Штаттарда 39 IT-факультетінің сауалнамасына сәйкес, ол
Java-ны ауыстырып, жаңа бағдарламашылар назар аударатын алғашқы жалпыға
арналған бағдарламалау тілі болды. 10 IT-факультетінің 8-і (80%) және 39-дан
(69%) 27-і мамандықты оқудың бірінші сатысында Python тұр.
Тілдің өзі 23 жыл бұрын құрылған, бірақ жаңадан келгендерді
бағдарламалауға үйрететін тамаша құрал ретінде ол жақында ғана ашылды.
Raspberry Pi компаниясы Python-ға әсер етті, бірақ Python әлемнің жетекші
компаниялары, атап айтқанда, Google, Yahoo және NASA пайдаланатындығын
ұмытпау керек. Қазіргі уақытта Python 2008 жылдан бастап ең танымал
бағдарламалау тілдері арасында тұрақты позицияға ие. Python-ды түсіну үшін
кемінде ағылшын тілін білу қажет.
Ойындарды жасау – бұл хоббиді пайдалы сабаққа айналдырудың жолы.
Python бағдарламалау тілі бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Python-да
бағдарлама жасау оңай және жылдам, сондықтан бұл көптеген
бағдарламалаушылардың сүйікті тілі. Python – веб бағдарламалау, компьютерлік
қауіпсіздік, графика, машина жасау және басқа да көптеген салаларда
қолданылады. Python-ды жақсы меңгерген адам әр түрлі ІТ-саласында үлкен
сұранысқа ие. Стив Джобс: «Әр адам бағдарламалауды үйренуі керек, себебі ол
бізді ойлауға үйретеді», - дейді. Сондықтан да қазіргі таңда бағдарламалау
тілдеріне аса мән берілуде. Осыған байланысты мектеп оқушыларын да ІТсаласына қызығушылығын арттырып, бағдарламалау тілімен жұмыс жасау
дағдыларын қалыптастыру қажеттігі туындайды. Қазіргі қоғамның көптеген
саласында қолданылатын бағдарламалау тілін меңгертіп, туындаған мәселелерді
өз бетімен шеше білу құзыреттілігін қалыптастыруымыз керек. Сол себепті 611сынып оқушыларына арнап «Python бағдарламалау тіліне арналған
есептер жинағы» жинағының бағдарламасын ұсынып отырмын.
Оқыту мақсаты: танымал Python тілінің негіздерін үйрету және
бағдарламалау тілдеріне деген қызығушылықтарын ояту. Оқушылардың
шығармашылық жеке тұлғасын қалыптастыру және ақыл-ойын, ойлау қабілетін,
4

ынтасын дамыту. ІТ саласындағы ғылыми жетістіктерден хабардар ету.
Оқушыларға код көмегімен сурет салуды және анимациялауды үйреріп, өз
ойындарын жасауға бағыттау.
Оқыту міндеттері:
Python тілінің негіздерімен таныстыру;
Python бағдарламалау тілінде код жазуға үйрету;
Бағдарламалаушылық білімін қалыптастыру;
Шығармашылықпен жұмыс жасауға үйрету, өз ойындарын
құрастырып, ІТ саласына деген қызығушылықтарын ояту.
Күтілетін нәтиже: Оқушылар бағдарламадағы Тәжірибелік жұмыстарды
орындау арқылы бағдарламалау кезінде кездескен проблемаларды өз беттерімен
шешіп, өздерінің білімдерін көрсетеді және алгоритмдерді өз сөздерімен
түсіндіріп, сыныптастарға қателіктерді түзетуге көмектесетін болады.
Бағдарламалау балаға логиканы, кеңістік ойлауды, зейін және қиялды дамытуға
септігін тигізеді. Және де, ағылшын тілі жағымды бонус ретінде қосылады,
себебі барлық код ағылшынша жазылады.
Жаңашылдығы: Python бағдарламалау ортасында оқушылар тақырып
бойынша берілген есептердің программасын құрып, оны орындату, түзету,
нәтижесін талдауды, олимпиада есептерін шығаруды жүзеге асырады.
Өзектілігі:
1. Тәжірибелік қажеттілігін сезіну ойластырылған
2. Оқулықтармен бірге тығыз байланыста қарастырылған
3. Информатика пәні мұғалімдеріне әдістемелік құрал ретінде ұсынылған.

5

Python бағдарламалау тіліне кіріспе
Арифметикалық өрнектер
Қосу
Айырма
Көбейту
Бөлу(нәтиже үнемі float типті болады) 11/5=2.2 10/5=2.0
Бөлгендегі бүтін бөлігі (Екі санда бүтін болса, аргумент бүтін
болады) 11//4=2 11.8//4=2.0
x%y
Бөлгендегі қалдық 11 % 4=3
x**y
X санының Y дәрежесі 2**3=8
abs(x)
Модулі
round(x)
Дөңгелектеу 11.3 = 11
round(x,n)
Үтірден кейінгі N санға дейін дөңгелектеу
ROUND(12.456123,3)=12.456
pow(x,y)
X**Y Жазбасының аналогы
Ескеру: +, -, *, ** амалдарының нәтижесі int типті болады, егер екі
аргументте бүтін болса.
x+y
x-y
x*y
x/y
x//y

Тізбектегі сандармен қолданылатын функциялар
max(a, b, …)
Үлкенін табу max([2,6,3,1]) =6
min(a, b, …)
Кішісін табу max([2,6,3,1]) =1
max(seq)
Үлкенін табу max([2,6,3,1]) =6
min(seq)
Кішісін табу max([2,6,3,1]) =1
sum(seq)
Қосындысын табу max([2,6,3,1]) =6
sorted(seq)
Сұрыптау ([2,6,3,1]) = [1, 2, 3, 6]
Math модулінің функциялары мен тұрақтылары
trunc(x)
Бүтінге қарай дөңгелектеу
sqrt(x)
Квадраттық түбірі
exp(x)
Экспоненті
log(x), log2(x),
Натуралды, екілік, ондық логаримдары
log10(x)
sin(x), cos(x), tan(x)
Синусы, косинусы, тангенсі, х-радиан
asin(x), acos(x), atan(x) Арксинусы, арккосинусы, арктангенсі
degrees(x)
Радианды градусқа ауыстыру
radians(x)
Градусты радианға ауыстыру
sinh(x), cosh(x), tanh(x) Гиперболдық синусы, косинусы, тангенсі
asinh(x), acosh(x),
Кері гиперболдық синусы, косинусы, тангенсі
atanh(x)
hypot(x,y)
Катеттері x,y болатын үшбұрыштың гипотенузасы
factorial(x)
Факториалы
gamma(x)
Гамма – функция
6

pi
e

S1 + S2
S1 * n
len(S)
S[n]
S2 in S1
min(S)
max(S)

Пи мәнін қайтарады
е санын қайтарады
Жолдық операциялар
Жолдарды біріктіру
Жолды қайталау
Функция. Жолдың ұзындығының
Индекс бойынша сілтеме
Логикалық операция. S2 жолы S1 жолда бар екендігін
анықтау
Функция. S жолының ең кіші кодты символы
Функция. S жолының ең үлкен кодты символы

Функция мен әдістердің қызметі
Функция немесе әдіс Қызметі
S.find(str, [start],[end]) Жол ішіндегі жолды іздеу. Біріншісін көрсетеді
немесе -1
S.index(str,
Жол ішіндегі жолды іздеу. Біріншісін көрсетеді
[start],[end])
немесе ValueError
S.replace(шаблон,
Шаблонды өзгерту
замена)
S.split(символ)
Жолды бөлгіштер арқылы бөліп жазу
S.isdigit()
Жолда цифрды анықтау
S.isalpha()
Жолда әріпті анықтау
S.isalnum()
Жолда цифрды немесе әріпті анықтау
S.islower()
Жолда төменгі регистрлі символдарды анықтау
S.isupper()
Жолда жоғарғы регистрлі символдарды анықтау
S.isspace()
Жолда көрінбейтін символдарды анықтау (пробел,
символ перевода страницы ('\f'), «новая строка» ('\n'),
«перевод каретки» ('\r'), «горизонтальная табуляция»
('\t') и «вертикальная табуляция» ('\v'))
S.istitle()
Сөз бас әріппен басталатындығын анықтау
S.upper()
Жолды жоғарғы регистрге ауыстыру
S.lower()
Жолды төменгі регистрге ауыстыру
ord(символ)
Символдың ASCII коды
chr(число)
ASCII кодының символы
S.lstrip([chars])
Жолдың басындағы бос орынды жою(пробел)
S.rstrip([chars])
Жолдың соңындағы бос орынды жою(пробел)
S.strip([chars])
Жолдың басындағы және соңындағы бос орынды
жою(пробел)

7

Сызықтық алгоритмді программалау
Есеп №1
Екі аяғының ұзындықтарын тік бұрышты үшбұрышта оқып, оның ауданын
көрсететін программа жазыңыз. Әр сан бөлек жолға жазылады.

b = int(input())
h = int(input())
print(b*h/2)
Есеп №2 «Алманы бөлу».
n мектеп оқушылары k алманы бірдей бөледі, бөлінбейтін алдық себетте
қалады. Әр оқушы қанша алма алады? Себетте неше алма қалды? Бағдарлама
кіріс ретінде n және k сандарын алады және қажетті алма санын (екі сан)
шығаруы керек.
n = int(input())
k = int(input())
print(k // n)
print(k % n)
Есеп № 3 «Сандық сағат».
N саны берілген. Күн басталғаннан бері N минут өтті. Осы уақытта цифрлық
сағат қанша сағат пен минутты көрсететінін анықтаңыз. Бағдарлама екі санды
басып шығаруы керек: сағат саны (0-ден 23-ке дейін) және минут саны (0-ден
59-ға дейін). N саны тәуліктегі минуттар санынан көп болуы мүмкін екенін
ескеріңіз.
n = int(input())
t = n // 60 % 24
m = n % 60
print(t, m)
Есеп № 4 «Сәлем, Дастан!».
Сәлем сөзін, енгізілген есімді және тыныс белгілерін басып шығару арқылы
келесі үлгі бойынша пайдаланушыға сәлем беретін бағдарлама жазыңыз:
8

name = input ()
print ('Hello, '+ name+'!')
Есеп №5 «Келесі және алдыңғы».
Бүтін санды оқитын және көрсетілген мысалға ұқсас мәтін шығаратын
бағдарлама жазыңыз (бос орындар маңызды!).
n = int(input())
print('The next number for the number ' + str(n) + ' is ' + str(n + 1) + '.')
print('The previous number for the number ' + str(n) + ' is ' + str(n - 1) + '.')
Есеп №6 «Мектеп парталары».
Мектеп үш жаңа математика сыныбын қабылдау туралы шешім қабылдады.
Олардың математика сабақтары бір уақытта өткізілетін болғандықтан, әр
сыныпқа кеңсе бөліп, олардан жаңа парта сатып алу туралы шешім
қабылданды. Әр партада екіден артық оқушы отыра алмайды. Үш сыныптың
әрқайсысында оқушылардың саны белгілі. Барлық студенттерге жеткілікті болу
үшін сізге қанша парта сатып алу керек? Бағдарлама кіріс ретінде үш натурал
сандарды алады: үш кластың әрқайсысында оқушылардың саны.
a = int(input())
b = int(input())
c = int(input())
print(a // 2 + b // 2 + c // 2 + a % 2 + b % 2 + c % 2)
Есеп №7 «Бәтеңке баулары» .
Аяқ киім фабрикасы аяқ киімнің элиталық моделін шығара бастайды.
Шілтерлік саңылаулар екі қатарға орналасады, жолдар арасындағы қашықтық а,
ал қатардағы саңылаулар арасындағы қашықтық b. Әр қатардағы
саңылаулардың саны - N. Шілтерлеуді элиталық жолмен «жоғары,
көлденеңінен басқа қатарға, жоғарыдан, көлденеңінен және т.б.» жасау керек.
(суретті қараңыз). Сонымен қатар, шілтерді элиталы садақпен байлау үшін
шілтердің бос ұшының ұзындығы l болуы керек. Бұл етікке шілтерлер қанша
уақыт болуы керек?
a = int(input())
b = int(input())
L = int(input())
N = int(input())
print(2 * L + (2 * N - 1) * a + 2 * (N - 1) * b)

9

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Берри Пол «Изучаем программирование на Python»- Москва, 2018г
Васильев А.Н. «Python на примерах»- СПб- Наука и техника, 2016г
Дмитрий Мусин «СамоучительPython Выпуск0.2», 2017г
Гэддис Т. Начинаем программировать на Python. Пер. с англ. -СПб.: Петербург, 2019г
Рамальо Л. Python. К вершинам мастерства. -Пер. с англ. –М.: ДМК Пресс,
2016г
Сысоева М.В. «Программирование с нуля на языке Python» - Москва, 2018г
Шолле Ф. Глубокое обучение на Python. — СПб.: Питер, 2018г
https://younglinux.info/python
Https://www.python.org

10.Язык программирования Python. Сузи Р.А. Учебное пособие. – М.:
Интернет Университет информационных технологий, 2007. – 327 с.
11.Марк Лутц. Программирование на Python. Тома 1 и 2, 4-е издание. – Пер.
с англ. – СПб.: Символ-Плюс, 2011. – 992 с. 3 Саммерфилд М.
Программирование на Python 3. Подробное руководство. Пер. с англ.
Киселев А. – М.: Символ-Плюс, 2009.-608с.
12. Доусон М. Программируем на Python. - СПб.: Питер, 2014. - 416 с. 5
http://pythonworld.ru/

10