Көркем еңбек сабағында оқушыларға жүннен көркем бұйымдар жасау үйрету

КИІЗ БАСУ, ТЕРІ ИЛЕУ– КӨШПЕНДІ ҚАЗАҚ МҰРАСЫ
Б.Б.Батталова
Ғылыми жетекші: Сүгірәлі Д.Т., педагогика және психология ғылымының магистрі, лектор
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ.
Ba11alovabegimay@gmail.com
Тұлғаның шығармашылық құзыреттіліктегі, үздіксіз білім мен тәрбиедегі, өзін-өзі кәсіби
тұрғыдан айқындауындағы бәсекелі басымдықтарын қалыптастыру мақсатында балаларға
қосымша білім берудің мазмұны-көркем-эстетикалық, ғылыми-техникалық, экологиялықбиологиялық, туристік-өлкетану, әскери-патриоттық, әлеуметтік-педагогикалық, білім берусауықтыру және т.б. бағыттар бойынша жасалған.
Ертеден келе жатқан жүнді көркемдеп өңдеу және ою-өрнек салу, одан әртүрлі бұйымдар
жасау жолдарын оқушыларға сыныптан тыс көркем еңбек сабағында дәстүрлі қолөнер арқылы
көркемдік талғамын, шығармашылық қабілетінің артуына мүмкіндік жасап, ұлттық тәрбие беру
зерттеу жұмысының негізгі мәселесі ретінде қарастырған.
Қазіргі жаңаша ойлау және саяси-өзгерістер заманына байланысты оқушыларға тәрбие
және білім берумен қатар жаңадан көненің ізін көрсете отырып шығармашылыққа баулу қажет
екендігі байқалады.
Киіз басу – тарихы тереңде жатқан қолөнер. Бұл жүнді өңдеудің ежелгі тәсілдерінің бірі.
Бұл дерек нақты белгісіз, бірақ зерттеушілер біздің ата-бабаларымыз жүнді жабайы
жануарлардан киіздей бастаған деп болжайды. Шамамен 8 мың жыл бұрын адамдар қойларды
қолға үйрете бастады, сонымен бірге киіз басу белсенді түрде дами бастады. Көшпелі халықтар
арасында киіз тоқыманың негізгі және таптырмас түрі болды, одан тек кілем, сөмке, аяқ киім
мен киім ғана емес, тіпті үйлер де жасалды.
Сонда киіз қайдан пайда болды? Ғалымдар арасында ортақ пікір жоқ. Мүмкін ол бір
уақытта әртүрлі жерлерде пайда болған шығар. Киізді ертедегі шумерлер жақсы білген.
Археологтар б.з.б. 4-3 мың жыл. оларда киіз киімдер болды. Ежелгі мысырлықтар сауыт ретінде
киізден жасалған бас киімдерді, төсбелгілерді және алжапқыштарды пайдаланған. Ежелгі
Вавилон мен Ассирияда киізден жасалған киім киген. Помпей (кейін Везувий тауының
атқылауынан қираған) ежелгі Италиядағы жүн өңдеудің орталығы болды. Викингтер, Алтай
көшпелілері және Ресей тұрғындары киізден жасалған бұйымдарға ие болды. Киіздің ең көне
үлгісін археологтар Түркиядағы Анадолыдағы неолит дәуіріндегі Чаталхёюк (б.з.д. 7-6 мың
жыл) қонысынан тапқан. Орта ғасырларда киіз басу процесі алдымен Парсыда (10 ғ.), содан
кейін Еуропада (12-13 ғ.) диірмен механизмі арқылы ішінара механикаландырылған. 19 ғасырда
киізден маталар жасайтын пресстер мен машиналар ойлап табылды. Уақыт өте келе киіз басу
танымал бола бастады және негізінен бас киім, аяқ киім және басқа пішінді бұйымдарды жасау
үшін пайдаланылды[1].
Жүн түрі. Жүннің әртүрлі жіктелу әдістері мен атаулары бар.
Гистологиялық құрылымына сәйкес: Шаш талшықтарын екі түрге бөлуге болады:
медуляцияланған шаштар және мисыз шаштар. Медулярлы шаш қабыршақ, ми қыртысы және
медулла жасушаларының үш қабатынан тұрады; өңделмеген шашта медулла болмайды.
Масштаб қабатының қорғаныс әсері бар, ал оның пішіні мен орналасуы жүннің ылғалды сіңіру,
киіздеу және жарықты көрсету қабілетіне әсер етуі мүмкін. Қыртыс қабаты шкала қабатының
астында байланысқан және жүн талшығының беріктігіне, ұзаруына және серпімділігіне
байланысты. Жүн неғұрлым жұқа болса, соғұрлым пропорция үлкен болады. Медулла қабаты
ми түктерінің негізгі белгісі болып табылады. Ол шаштың орталық бөлігінде орналасқан. Ол
борпылдақ құрылымы бар және ауаға толы көпбұрышты жасушалардан тұрады. Микроскоптың
көлденең қимасын бақылау арқылы даму дәрежесін оңай ажыратуға болады. Медулла қабаты
неғұрлым дамыған болса, соғұрлым талшықтың диаметрі қалың және технологиялық мәні
төмен болады.

Жүн талшығының өсу, ұлпа құрылымы және технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес:
Оны жүн, жүн, екі типті шаш, қылшық жүн және ит жүні деп бөлуге болады. Қылшық шаштар
- бұл бетте және төменгі аяқтарда өсетін қысқа шаштар, технологиялық құндылығы жоқ. Ит
жүндері – жіңішке жүнді қозылардың ерте эмбриональды дамуында бастапқы жүн түтіктерінен
түзілетін, лактация кезінде бірте-бірте медулярлы емес түктермен ауыстырылатын ірі жүндер.
Сондықтан жүн иіруге шикізат ретінде қолданылатын жүн жүн, түкті шаш және екі түрлі
шаштың негізгі 3 түрі ғана бар. Қақпа жүннен жасалған көрпенің төменгі қабатында таралады.
Биязы жүнді көрпе үлбірден тұрады, талшығы жұқа және біркелкі, орташа диаметрі 25 мкм-ден
аспайды, ұзындығы 5-10 см. Ол жұмсақ және иілген, жақсы серпімді және жұмсақ жылтыр.
Шаш, немесе дөрекі шаш үш түрге бөлінеді: қалыпты шаш, құрғақ шаш және өлі шаш, жүннен
жасалған көрпенің сыртқы қабатын құрайды. Қалыпты шаштың жұқалығы 40-120 мкм, иілу
азырақ және икемділік жоқ. Жіңішке шаштың ми қабаты салыстырмалы түрде дамымаған,
қыртыс қабаты салыстырмалы түрде қалың, талшықтары серпімді, шеберлік мәні жоғары.
Құрғақ шаштың тіндік құрылымы қалыпты шашпен бірдей, бірақ ұшы құрғақ және
жылтырлығы жоқ. Өлі шаштың медулла қабаты ерекше дамыған, шаш қалың және қатты, нәзік
және нәзік.
Негізгі компоненті жүн кератин болып табылады, ол әр түрлі α-амин қышқылы
қалдықтарынан тұрады, олар спираль тәрізді ұзын тізбекті молекулаға қосыла алады,
құрамында карбоксил, амин және гидроксил топтары және т.б., байланыс және молекулалар
арасында тұздар түзеді. сутектік байланыс және т.б. Ұзын тізбектер цистиннің дисульфидті
байланыстары арқылы түзілетін айқас байланыстар арқылы байланысады. Жоғарыдағы
химиялық құрылым жүннің сипаттамасын анықтайды. Мысалы, жүн талшықтарының
макромолекулаларының ұзын тізбегі сыртқы күш әсерінен созылғанда α типті спиральдан β
типті созылған түрге ауысады, содан кейін сыртқы күш босағаннан кейін α типіне қайтады,
жүннің пайда болуы. жүннің тамаша созылуымен және серпімділігімен сипатталады. Жүннің
күшті ылғал сіңіру қабілеті бүйірлік тізбектегі кейбір топтарға қатысты. Жүн қышқылға төзімді,
бірақ сілтіге төзімді емес, өйткені сілті жүн цистиніндегі дисульфид тобын оңай ыдыратады,
бұл шаштың сапасын нашарлатады. Тотықтырғыштар дисульфидтік топтарды да бұзады және
жүнді зақымдауы мүмкін.
Физикалық көрсеткіштер Жүннің физикалық қасиеттеріне негізінен жіңішкелік,
ұзындық, иілу, беріктік пен созылу, серпімділік, киіздену, ылғалды сіңіру, түсі мен
жылтырлығы жатады.
Жіңішкелік – жүн талшығының сапасы мен пайдалану құндылығын анықтайтын
маңызды процесс сипаттамасы. Ол талшықтың диаметрі микрометрімен немесе сапа есебімен
көрсетіледі; жіңішкелік неғұрлым аз болса, соғұрлым сан жоғары болады және жіп соғұрлым
жұқа иіріледі. Ұзындыққа табиғи ұзындық пен түзу ұзындық кіреді. Біріншісі шаш байламының
ұштары арасындағы түзу сызықты қашықтықты білдіреді, ал екіншісі - талшықты түзету
арқылы өлшенетін ұзындық. Жіңішке шаштың ұзаруы 20% -дан жоғары, ал жартылай жұқа
шаштар шамамен 10-20% құрайды. Бірдей жіңішке жағдайда жүн ұзағырақ болса, иіру
өнімділігі соғұрлым жоғары болады, ал дайын өнімнің сапасы жақсырақ болады. Жүннің
сапасын бағалаудың негізі ретінде иілу кеңінен қолданылады. Ұқыпты иілген пішіні бар жүн
үшін иірілген жіп пен бұйымдар жұмсақ сезімге, жақсы серпімділікке және жылуды сақтайды.
Жіңішке түктердің иілу саны көп және тығыздығы жоғары, ал дөрекі шаштар толқынды немесе
иілусіз жалпақ. Дайын өнімнің беріктігіне беріктік пен созылу тікелей әсер етеді. Күш жүннің
үзілу кернеуін білдіреді; ұзарту деп үзу күшінің әсерінен ұлғайған ұзындықты айтады. Жүннің
әртүрлі түрлерінің үзілу күші әр түрлі болады. Бір түрдегі шаштың жұқалығы оның абсолютті
беріктігіне пропорционалды, шаштың қалыңдығы неғұрлым көп болса, соғұрлым күшті болады.
Медулярлы шаштары бар мидың қаншалықты дамыған болса, оның сынуға төзімділігі
соғұрлым нашар. Жүннің ұзаруы негізінен 20-50%-ға дейін жетеді. Серпімділік бұйымдардың
өзіндік стилін сақтай алады, бұл кілемдер мен көрпелердің таптырмас қасиеті. Жүннің киізденуі
және гигроскопиялық қасиеті негізінен жақсы. Жылтырлық көбінесе талшықтың бетіндегі
масштабты жабу күйімен байланысты. Жұқа түктердің жарықты көрсету қабілеті әлсіз және

жылтырлығы жұмсақ болады; дөрекі шаштар күшті және жылтыр жылтырға ие. Әлсіз жылтыр
көбінесе шкала қабатының зақымдануынан болады[2].
Қазақстан жерінде теріні илеп, өңдеп ұқсату, олардан бұйымдар жасап көркемдеп
безендіру, орлап өрнектеу ертеден қалыптасып дамығанын жоғарыда айтылған тарихи
деректерден және археологиялық қазба жұмыстардан, зерттеулерден жақсы білеміз. Сонымен
қатар этнографиялық экспедиция арқылы табылған, мұражайларда сақталған теріден жасалған
көптеген бұйымдардың өңдеу бедерінің сапасын жоғалтқанын, заттардың формаларының
былғары, қайыстардың табиғи физикалық қасиеттерінің бұзылғанын байқаймыз. Өйткені теріні
ғасырлар бойы сақтау мүмкін емес, ауа мен ылғалдың т.б. табиғи құбылыстардың кесірінен
теріден жасалған заттар осы уакытқа дейін өзінің бастапқы қалпын сақтай алмады, көбі шіріп
бұзылды. Дегенмен кейбір сақталған дүниелерден, тері өңдеу, олардан көркем заттар жасау
өнерінің биік деңгейге көтерілгенін байқау қиын емес. Тері - адам баласының өміріне,
тұрмысына қажетті шикізаттың бірі. Теріден, былғарыдан ыдыс-аяқтар мен аспаптар, белдік,
кісе, қорамсақ пен ер түрлі киімдер, қамыт-сайман, кілем-кілемшелер, сандықтар жасалынады.
Олар көшпелі халық тұрмысына бейімделіп істелінді. Ағаш пен теріден жасалған бұйымдар қолайлы, жеңіл, жыртылып, не сынбайтын болуы жан-жақты көзделіп, ескерілгенін байқауға
болады. Оларды қолөнершілер адам тіршілігін ер саласына икемдеп, композициялық құрылысы
мен көркемдеу тәсілін өзіндік ерекшеліктерімен түрлі бітімде жасайды. Мысалы, торсық, саба,
сүйретпе, құты, ожау т.б.
Жанторсық - құты, жұмыр келген, ықшам, мойынды, қымыз құюга арналған ыдыс. Кейде
қонтеріден пішіп, жарты айға ұқсатып та тігеді, сыйымдылығы 2-3 литр. Көбіне өсімдік
жапырақтарына ұқсас ою-өрнекпен көркемделеді.
Саба - қымыз құятын ыдыс. Жаңа сойылған жылқы терісін кептіріп ұстайды.
Сыйымдылығы 100 литре дейін болады. Сабаны той-думанда жеке үлкен астарда пайдаланады.
Оны семіз жылқының терісінен тіккен, теріні ашыған сүттен, іркіт, құрт немесе қайнатылған
талдың қабығынын сумен жібітіп, содан соң жуып, кептірген.
Сүйретпе - қымыз құюға арналған, торсықтан үлкен, сабадан
кішірек, жогарғы жағы сүйірленіп келген ыдыс. Түйе мен жылқының мойын терісінен тігіледі,
сыйымдылығы - 20 литр.
Қой, ешкі терілерін сойғанда бітеудей сыдырып, түбін тарамыспен тігіп, ыстап қымыз,
айран құятын сүйретпеге ұқсас - мес деген ыдыс жасаған. Сыйымдылығы 30 литрге жетеді. Тері
бұйымдарын ыстау жұмысы арнайы дайындалған орындарда жүргізіледі. Ол үшін жерді қазып,
оттық жасай істелінген[3].
Қазақ халқының қолөнерінің бірі-киіз басу, тері илеу көшпенді қазақ халқының
мұраларын, келешек ұрпақты ұлттық өнерге баулу, саналарына сіңіру біздің міндетті
парызымыз.
Әдебиет:
1. https://kior.kz/
2. http://shygys-sport.kz/images/000i/-2/7.pdf
3. http://kzbydocs.com/docs/108/index-16403.html