Көшпелі қоғам өмірі

Көшпенді қоғам өмірі

Алибекова Айым Омарбековна

«Жоғары Қазақ гуманитарлық-техникалық колледжі» Көкшетау қ.,

Alibekova.ajym@inbox.ru

Көшпенділер мен көшпелі қоғам - дәстүрлі қоғамның ежелгі түрлерінің бірі. Еуразия даласындағы көшпенділер өркениетіндегі мал шаруашылығы көшпелі экономиканың негізін құрады. Бұл әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың ажырамас жүйесі болды. Көшпелі өмір салты ұлы еуразиялық дала тұрғындарының материалдық мәдениетіне, рухани құндылықтары мен мәдени стереотиптеріне, психикасы мен психологиясына айтарлықтай әсер етті. Номадизм - терең және жан-жақты зерттеуді қажет ететін, кешенді және көп салалы көзқарасты қажет ететін өте күрделі мәселе.

Соңғы посткеңестік жылдары көптеген құндылықтар, ғылыми көзқарастар, тұжырымдамалар қайта қарастырылғанын, көшпелі қоғамдардың позитивті мүмкіндіктері анықталғанын, көшпелі дәстүрлердің заманауи урбанизацияланған және жаһанданған әлемге интеграциялану мүмкіндігі зерттеліп жатқанын, олардың бірегейлігі мен өзіндік ерекшелігі сақталғанын, көшпеліліктің дәлелді және сенімді зерттеулері қазірдің өзінде қол жетімді екенін атап өткен жөн. Еуразия даласындағы әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік қатынастардың тұтас, өркениетті жүйесі ретінде болды.

Біздің заманымызға дейінгі V ғасырдың ортасында тарихтың атасы - Геродот көшпелілер – скифтер, Эфор оларды дамыды және біздің заманымызға дейінгі ІV ғасырда оларды табиғи және бұзылмаған варварлық өмірді өркениеттің арамдықтарымен салыстыра отырып, стоиктер мен циниктер оңай қабылдады . Біздің заманымызға дейінгі І-ші мыңжылдықтың бірінші ғасырлары, малшылар мен жартылай көшпенділер біздің заманымызға дейінгі ІІ-ші мыңжылдықты алмастырған кезде, Батыс Азияның кейбір аймақтарында көшпелілер алғаш рет пайда болды. Көшпелілер бүкіл адамзат тарихында экономика мен эволюцияның мамандандырылған бағыты ретінде дамуда және жетілуде үлкен жолдан өтті. Көшпенділер феномені сирек кездесетін ерекше болып табылады. Демек, көшпенділік феномені: 1) Австралия мен ішінара Американы қоспағанда, оның мамандандырылған ғана емес, сонымен бірге оның салдары мен ғаламдық (әсіресе өткен уақытта) әлемнің барлық дерлік аймақтарында таралуы; 2) оның рөлінде әртүрлі қоғамдар мен мәдениеттер арасындағы байланыстырушы буын; 3) тек экономикалық жағынан ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік саяси және тарихи ерекшелігімен; 4) сыртқы әлеммен, яғни экономикалық, мәдени, әлеуметтік және саяси қатынастардағы басқа қоғамдармен тығыз және қажетті байланыста . Алайда, соңғы кезге дейін көшпелі қоғамдардың өркениеттік құрылымы мен олардың динамикасының теориясы мен тарихында ешқандай дерлік талдау болған жоқ.

Мәселен, өркениет мәселелерін алғашқы зерттеушілердің бірі, орыс ғалымы Н.Данилевский, көшпелілерді «тарихтың негативті жасаушылары» деп атайды, олар өздері өркениетті жасамады, бірақ «құдайдың қамшысы» өркениеттердің өліміне ықпал етіп, олардың қалдықтарын алып тастап, өздерінің алғашқы елеусіздігіне қайтып келді және тарих аренасынан жоғалып кетеді .

Өркениет мәселелерін зерттеуші британдық Арнольд Тойнби, көшпелілер өркениетін «тоңазытылған», ал көшпенділерді «варварлар» деп санаған .

Жалпы көшпенділер өркениеті және Еуразиялық Ұлы Дала көшпенділерінің өркениеті туралы түсінік жоқ. Көшпенді өркениетке арналған өркениет – көшпенді меңгеруді дербес кешенді ғылым ретінде қалыптастыру жолындағы жаңа, жас және толық игерілген бағыт . "Еуразия жүрегі-Ұлы Дала, ежелгі түріктердің жері, қытай қабырғасынан Карпатқа дейін созылды. Оңтүстікте – Ауғанстан мен Ираннан, ал солтүстікте-Сібір тайгасы көмкерілген. Ежелде бұл даланы гректер Скиф, парсылар – Туран, ал қытайлар – даланы "солтүстік варварлар" деп атаған . Ұлы дала – Еуразия өркениетінің тарихы - бұл ең жақсы жайылымдарды даулайтын және өз табындарымен бірге, кейде ғасырлар бойы, табиғат физикалық Конституция мен өмір салтына бейімделген орасан зор кеңістіктер бойынша қозғалатын түрк монгол ордасының тарихы.

Номадизмнің Еуразиялық түріндегі терең білімпаздары мен дәйекті зерттеушілерінің бірі және оның феноменінің атап өтуінше, Америка Құрама Штатының бірқатар университетінің антропологиясына еңбегі сіңген профессоры А. М. xазанов: "Еуразиялық далалар мыңжылдықтар бойы жер бетіндегі номадизмнің жетекші аймақтарының бірі болса да, бір дерек жиі ескерілмейді. Кейбір тарихи кезеңдерде саяси факторлар таза номадизмнің басымдығын анықтады ,бірақ басқалары-жартылай қоныс аударушылық бұл жерде кең таралған" .

Бүгінгі Адами дүние әлемге, өркениетке, мемлекетке, ұлтқа, ұлысқа, ағайын-туысқа, қалысқа бөлінеді. Қазақ ұлты бірден жаратылған жоқ, оның бірнеше мың жылдық өсу, даму динамикасы бар.

«Көшпелілер өркениеті» туралы дүниежүзілік тарих ғылымында қалыптасқан концептуалды пікір жоқ. Қазіргі тарих ғылымының негізін салған европалық ғалымдар біздің ата-бабаларымызды адамзат көшіне кездейсоқ ілескен тоғымдылар есебінде көрсетті. Олардың пікірлерінше көшпелілер ешқашан жасампаз еңбек жасаған жоқ, тек отырықшы xалықтар жинақтаған материалдық игіліктерді пайдаланумен ғана күн кешті. Дж.Тойнби сияқты батыстың тарихшылары көшпелі xалықтарды күресуге дәрменсіз, табиғаттың дүлей күштеріне бағынышты, адамзат прогресіне икемсіз xалықтар есебінде суреттейді. Ал француз ғалымы Бродель көшпелі xалықтарды отырықшы елдерде, әсіресе Еуропа елдерінде дағдарыс басталған кезде жетіп келетін тонаушы, «паразит», «қан сорғыш» деп атады.

Бірақ бұл көзқарастар европоцентристік пиғылда тым сыңаржақ, біржақты пікірлерге негізделген еді. Расында да XV ғасырда басталған ұлы өзгерістердің кезінде Еуразияның ұлан-байтақ даласын жайлаған біздің ата-бабаларымыз адамзат көшінен кешеуілдеп қалған еді. Еуропа әскерлері XV-XVІ ғғ.бастап мылтық пен оқ-дәріге көшкен уақытта біздің ата-бабаларымыз бұрынғыша аттың жалында, түйенің қомында жүрді. Олардың қарағай найзасы мен бұғы мүйізді садағы, жайдың оғындай атты әскерлері, жылдам бір жерге шоғырлана қалатын соғыс тактикасы, туысқандыққа негізделген қарым-қатынасы XV-XVІ ғғ.бастап отырықшы Еуропа қауымдарына қауіпті емес еді.

Бірақ бұл қарым-қатынас ежелгі замандарда басқаша болған. Біздің заманымыздан бұрынғы. ІV-ІІІ мыңжылдықтарда қыр өңірінен Месопатамия жеріне Тигр мен Ефрат өзендерінің арасына қоныс аударған шумер, xет, иксос тайпаларынан басталатынын көшпелілер үстемдігі бірнеше мың жылға созылды да Алтын Орда заманымен аяқталды. Осы бірнеше мың жыл бойы біздің ата-бабаларымыз адамзат баласының жетекшісі болды. Библияның өзі де мал баққан, бақташы тайпаларды өзгеден жоғары қойып, оларды адамзаттың бақташысы деп дәріптейді. Ғұн дәуіріндегі ұлы қозғалыстарды отырықшы елдер «Алла тағаланың жіберген қаһары» деп түсіндірді . Яғни XV ғасырға дейінгі көшпеліліктің бағасы бертінгі еуроцентристік ғылыми тұжырымнан бөлек болды.

Қазақ даласында «көшпелілер өркениетінің» негізгі құндылықтары сақ-скиф заманында (біздің заманымыздан бұрынғы І мыңжылдық) қалыптасып болды. Ол көші – қон салты, жерді маусымдық ерекшеліктеріне байланысты пайдалану ережесі, көшуге және тебіндеуге ыңғайлы мал түрлері, киіз үй мен басқа да тұрмыстық игіліктер. Сонымен бірге көшпелі өркениеттің құрамдас бөлігі – жауынгер руларға бағынышты отырықшы және қалалық қоныстар, сауда жолдары мен саудагерлер қауымдастықтары, қолөнер орталықтары, олар кейде көшпелілер әлемінің шекарасындағы қалалар (Түркістан мен Ташкент сияқты), немесе далалық өңірдегі кішкене қоныстар. Кедейленген көшпелі малшылар есебінен бұл отырықшы қоныстардың xалқы ылғи да көбейіп отырған. Біз қарастырған тарихи кезеңдер қазақ жерінде көшпелілікпен отырықшылықтың жарасты симбиозын көрсетеді. Бізде тек қана көшпелі емес, сонымен қатар отырықшылық та жаксы дамыған болатын. Оның аса жарқын мысалы дамыған орта ғасырға, әсіресе Қарахан дәуіріне қатысты тарихи деректер.

Қазақ тарихы журналында Жамбыл Артықбаев былай деген екен: «Біз қазақ жеріндегі көшпелілік тарихына қатысты бір-екі шартты кезеңдерді енгізу қажет деп білеміз. Оның бірі сақ-скиф дәуіріне дейінгі кезеңдерге қатысты «бақташылық» ұғымын қолдану. Екіншіден, тарихи-этнографиялық зерттеулерде «еуразия көшпелілерін» жалпы әлемдегі көшпеліліктен жеке дара қарастыру. Үшіншіден, XV ғасырдан бастап еуразия көшпелілігінің құлдырау кезеңі басталғанын ескеру. «Еуразия көшпелілерінің өркениеті» туралы зерттеулер бізде жаңа басталып келе жатқандықтан ең бастысы терминдерде нақтылық болу керек» .