«Күй атасы - Құрманғазы» /лекция - концерт/

«Күй атасы - Құрманғазы»

/лекция - концерт/

Мақсаты: Ұлы күйші, дарынды композитор Құрманғазы Сағырбайұылының өмірбаяны мен шығармашылығымен таныстыру. Ұлттық өнеріміздің шығу тарихын ұмытпай, дәріптеп, құрметтейтін рухы жоғары азамат тәрбиелеу.

Барысы:

Көш басшымыздың «Болашаққа бағдар; рухани жаңғыру» атты халықтан қызу қолдау тапқан кешегі тұғырнамасын ширек ғасырды артқа тастаған Тәуелсіз Қазақстанның жаһандану дәуіріндегі рухани кеңістігіміздің жаңа бастауы деп бағалауымыз керек. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бұл мақаласы ел дамуының жарқын үлгісі мен нақты қадамдарын көрсететін келелі ой, салиқалы пікір, батыл шешімдерге құрылған маңызды құжат.

Н.Ә. Назарбаев бұл ретте, тұтас қоғамның және әрбір қазақстандықтың санасын жаңғыртудың бірнеше бағытына жеке-жеке тоқталады. «Сананы жаңғыртудың» мазмұнын негіздей отырып, Президент жаңғыртудың алты бағытын белгілейді.

1.Бәсекеге қабілеттілік;

2.Прагматизм;

3.Ұлттық бірегейлікті сақтау;

4.Білімнің салтанат құруы;

5.Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы;

6.Сананың ашықтығы;

Мемлекет басшысы аталмыш жаңғырудың негізгі қызметі мен ерекшеліктеріне ой жүгіртіп, бұл жаңғырудың маңыздылығына тоқталады; Бұл-дегеніміз-ұлтымыздың барлық ұлттық салт-дәстүрлерін, мемлекеттік тіліміз бен әдебиетімізді, мәдениетімізді, ұлттық рухымызды жаңғырту деген асыл ұғымға келіп саяды.

«Рухани жаңғыру» Серік Сейітман

Шыңға биік Ел көз тіксе асқарлы,

Шайыр жазбай, кім жазады дастанды?!

Сүйінші, Алаш!

Тарихыңда толғаулы

Рух жаңғырар жаңа дәуір басталды!

Көк түріктің ұрпағына, уа, құтты

Ту көтерер тағы бір таң атыпты.

Жолын таппай, қаңғырған Ел қаншама,

Кодын сақтай, жаңғырған Ел бақытты.

Бұл жаңғыру – өрге бастау Ұлтымды,

Бұл жаңғыру – төрге бастау Ғұрпымды.

Ұлттық кодым – менің ұлттық құлпым,

Кім көрінген қолды етпесін кілтімді.

Бұл жаңғыру – ұлыларды ұлықтау,

Ұлы Абайдың даналығын ұмытпау.

«Кісен ашып» Құрманғазы күйімен,

Болмысымды бұлжымастай құлыптау.

Бұл жаңғыру – кемелденіп жаңғыру,

Кеуде соққан күллі әлемді таң қылу.

Жыр алыбы Жамбылдарды жыр қылу,

Ән алыбы Шәмшілерді ән қылу.

Бұл жаңғыру – бастамасы ғажаптың,

Бұл жаңғыру – астанасы ләззаттың.

Жалғаны көп сахнасында жаһанның

Мәдениетін мойындату қазақтың.

Бұл жаңғыру – тарихи сәт сауапты,

Сауапты іске бәріміз де жауапты:

Тұлпарымыз озсын десек бәйгеде,

Ұрпағымыз болсын десек сауатты.

Бұл жаңғыру – Туған Жерді түлету,

Ен даланың кең құшағын гүл ету.

Шығыс, Батыс, Оңтүстік пен Солтүстік –

Бар қазақтың арман-жырын бір ету.

Асуды асып Қазақстан – ардағым,

Аспанменен астасып тұр арманым.

Ер бастады!

Ел қостады!

Жарылқа!

Тәңір Ием, Туған Елдің БАҒДАРЫН!

Елбасы айтқандай біз ұлттық өнеріміздің шығу тарихын ұмытпай кейінгі ұрпаққа айтып отыру міндетіміз. Осындай Қазақ өнерінде ерекше орны бар, Қазақ халқының аспаптық өнерінде «Күй атасы Құрманғазы» атымен қалған, Ұлы күйші, дарынды композитор-Құрманғазының тұғанына биыл 200 жыл толып отыр. Ұлттық мұрамыз­дың жан­дануына теңдессіз үлес қос­қан ұлы күйші-ком­по­зиторға ар­налған іс-шаралар ұлан-бай­тақ еліміздің барық өңірлерінде аталып өтуде. Күй ұлтымыздың үні мен сөзі болған, халқымыз дү­ние­ге әкел­ген көр­кем құн­ды­­­лық­тардың шы­ңы. Ал Құр­манғазы ұлт мә­де­ниетінің асыл қазынасына өл­шеу­сіз үлес қосқан, әлемдік дең­гей­­ге шығар­ған өнер иесі. Хал­қы­­­мыз үшін күй мен Құр­манғазы есімі бір-бірі­мен ас­тасып кеткен ұғым. Құр­ман­ғазы бір облыстың не­месе бір аймақтың перзенті емес. Ол ұлтымызға, елімізге ор­тақ, адамзат мәдениетінің та­ри­хын­­да өшпес із қалдырған тұлға.

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында Елба­сы Құрманғазының күйлері ғасыр­лар қойнауынан жеткен бабалар үні екенін атап көр­сет­кен. Бізде де осы шараларға атсалысып, күйші атамыздың 200 жылдығына орай «Күй атасы - Құрманғазы» атты лекция - концерт ұйымдастырып отырмыз. Осы шараға ауылымыздың Балалар саз мектебінің оқытушылары Толегенова Алия Баймұханқызымен Қағазбеков Қанат Рахымбекұлы келіп отыр. Ендігі сөзді қонақтарға берейік.

Құрманғазы Сағырбайұлы Атырау облысы, Теңіз ауданы, Жиделі деген жерде 1816-18 жылдар шамасында туды. Әкесі Сағырбай он екі ата Байұлының ішіндегі Қызылқұрт руынан шыққан, бүкіл өмірін байлардың малын бағумен өткізген адам. Құрманғазының анасы Алқа елге сыйлы, еті тірі Мәтіғул деген кісінің бұла өскен ерке қызы еді. Алқаның ағалары шетінен төкпе ақын, асқақ әнші, бармағынан бал тамған күйші, жауырыны жер иіскемеген палуан болатын.

Жасынан өнердің қадірін біліп өскен Алқа тұңғыш ұлының бойындағы ұлы дарынды жүрегімен сезінді. Ұлының асқан ажарлы, сымбатты әрі ешкімнен қаймықпайтын жүректі, алысқанын алып ұратын қайратты боп өсіп келе жатқанына іштей қуанатын. Ол ұлының бетінен қақпады, қолына домбыра тисе аруақтанып, нұрланып шыға келетін кішкене Құрманның тегін адам емес екенін бірінші болып мойындаған да Алқа еді.

Құрманғазының домбыра тартқанын көрген, естіген Ұзақ деген қарт домбырашы еді. Жас талапкердің домбыра тартқанына сүйсінген қарт күйші болашақ үлкен дарын иесінің табиғи талантын бірден аңғарып, ақ батасын берді.

Құрманғазы болса атақты күйшінің мақтау сөздеріне қанаттанып қария тартқан күйлерді сол бойда қағып алып өз домбырасымен бебеулетіп отырды. Болашақ ұлы композитордың өнер айдынындағы тұсау кесері осылай басталып еді.

Құрманғазы он алтыға толып, оң-солын тани бастады. Ел ішіндегі әділетсіздікті аңғарып, Әкесінің байға қарсы келме, әркімнің өз ризығы бар деген қоңырқай уағызына да құлақ аспай, албырт жас еркіндікті аңсады да тұрды.

Бойдағы бұла күш, асау талант Құрманғазыға өз дегенін істетпей қоймады. Өзіне өзі еркіндік әперіп, қара домбыраны серік еткен Құрманғазы әдейі іздеп барып Ұзақ күйшінің жанына ереді, атақты домбырашылардың күйлерін тыңдайды.

Отызыншы жылдардың аяғында Құрманғазының алғашқы шығармашылық дәуіріне жататын күйінің бірі «Кішкентай» дегенге келеді. Ол күйді Құрманғазы «кішкене інісінің үлкен ағасы Исатайға арнауы» депті. (Видео фильм)

Құрманғазының замандастары мен шәкіртерінің естеліктері бойынша, күйші тік мінезді, шындық пен әділетті жақтаушы және адамдық қасиетті жоғары бағалайтын ірі тұлға болған Оның тілі өте өткір болыпты. Өзімен өмір бойы өштесіп, өтірік жала жауып, әрдайым үстінен ойып қағаз түсіріп жүрген старшина Әубәкір Ақбайев күйшіні дүреге салуға бүйрық бергенде, Құрманғазы төмендегі сөздерді бетіне басқан екен.

Әбеке, Құдай куә, жазығым жоқ,

Мен ұрлап, жалғыз тайды алғаным жоқ.

Жабылмай күш сынассаң жеке шық та,

Алысып, өліп кетсем, арманым жоқ!

«Ақбай»- күйі орындайтын Шәміл Әбілтаев.

Құрманғазы өмірінің көбін құғын, сүргінмен өткізіді. Қудалаудан қашып, әбден шаршаған Құрманғазы Төремұрат батырдың ауылына келгенде оған былай депті:

Нарын еді жайлауым,

Қиқу салған құсы бар,

Қамысы қалың көлдерім-

Бәрі қалды артымда.

Бала жастан бір жүріп,

Асық ойнап алысқан.

Қатар өскен теңдерім.

Қайран туған топырақ,

Барлығынан баз кешіп,

Төремұрат, Нарымбай,

Іздеп келген ерлерім!

«Төремұрат»- орындайтын Қаршыға Ахмедияров.

Өзінің ғылыми еңбектерінде Құрманғазының өмірі мен шығармашылығын ең басты тақырып ретінде жан-жақты зерттеген академик А.Жұбанов «Құрманғазы домбыра аспабының орындаушылық мүмкіндіктерін ұлғайтты, оның тембрлік бояуын, дыбыстық эстетикасын, дыбыс шығару әдістерін, штрихтарын көбейтті»-деген екен.

1973жылы Алматыда өткізілген Халықаралық Музыка Трибунасында Құрманғазының «Сары Арқа» күйі бірінші орынға ие болып, ЮНЕСКО-ның бағдарламасы бойынша музыкалық арналар арқылы таратылатын болды. Сонымен өміршіл, жігерлі, салтантты, қуанышқа толы «Сары Арқаның» өшпес үш бүкіл дүние жүзіне тарап, Тәуелсіздік алған Қазақстанның рухани паспортына айналды.

«Сарыарқа» -Мемлекеттік Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрі.

Әрі көлемді, әрі жүрекке жылы тиетін, әрі орындаушылық дарынды керек ететін күрделі, көркем күйлердің бірі Байжұма күйі.

«Жима»-орындайтын Қағазбеков Қ.Р.

«Балбырауын» жігерлі өмір жырын жырлайтын, көктем желіндей көңілді оптимистік шығарма деп баға беруге болады.

«Балбырауын»-орындайтын симфониялық оркестр.

Құрманғазы жолаушылап келе жатып бір Адайдың үйіне түседі. Үй ішінде шал мен кемпір болады. Бір кезде үй иелері шаруалары болып, далаға шығып кетеді. Осы кезде Құрманғазының көзі керегенің басында ілулі тұрған үкілі сары домбыраға түседі. Оны ұстап қарағысы келіп, қолына алып, бір-екі қағып, әдейі «теріс бұрап» қайтадан бұрынғы орнына іліп қояды. Біраз уақыт өткеннен кейін кемпір мен шал, он жеті-он сегіз шамасындағы қыз кіреді. Қыздың аты Ақмаңдай екен- Мынаған кім тиген?-деп, әке-шешесіне қарайды. Қолына аспапты ала-сала өз бұрауына түсіріп, бір күйге кірісіп кетеді. Ақмаңдай күйдің аяғына шыққан кезде, Құрманғазы қызға қарап:-Шырағым, күйдің шоғын тартпай, боғын тарттың ғой! Домбыраны берші бері!-дейді.

Сондағы қыздың тартқан күйі «Адай» да, Құрманғазының тартқаны «Серпер» күйі дейді.

«Серпер»-орындайтын Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрі.

1857 жылы Құрманғазыны тағыда ұстап, айдап Орынбор түрмесіне салады. Жолда келе жатып Құрманғазы «Арба соққан» деген тағы бір күй шығарады. Бұл күй де сырттай аты «Арба соққан» болғанымен онда арбаның салдары, ат тұяғының тарсылы, дауыстаған кучердің дыбысын бермейді. Мұнда күндіз-түні ағаш арбаның үстінде шаршап, езіліп, еріксіз елінен тағы айдауға кетіп бара жатқан адамның жан дүниесінің ауыр ауыр жайы бар.

«Арба соққан»-тыңдау.

Құрманғазы Орал түрмесінде жатып қалады. Артынан анасы Алқа келеді, анасын көріп көзінен жас шығып кетеді. Сонда анасы; «Мен ұл таптым деп жүрсем, жаман, жасық неме екен ғой туғаным. Кімнің алдында көзіңнің жасын шығарып тұрсың?!»-деп, жағынан шапалақтап тартып-тартып жібереді. Сол түні түнімен көз ілмей, ертесі «Қайран шешем» күйін шығарған екен.

«Қайран шешем»-орындайтын Дина Нұрпейісова.

Қазақ халқының дара туған ұлына, оның туғанына 175 жыл толуына арнап, Астрахань жерінде Құрманғазының басына ескерткіш орнатты. Бұл туралы халық ақыны Хамит Ерғалиев былай деп жазды:

Ақ күмбез ақ Еділдің құламасын,

Зиратқа көшіп барды гүл анасы,

Халықтар махаббаты шуағында

Өнердің ұйықтап жатыр ғұламасы.

«Күй атасы» Құрманғазының дәстүрлі жаңа заманда да жаңаша өмірін табуда. Алматыда «Құрманғазы атындағы Мемлекеттік ұлт аспаптар оркестрі», Құрманғазы атында көше, және шебер күйші атымен домбырашылар сайыстары өтіп тұрады.

/Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрі жайлы видео материал./

Құрманғазы шығармашылығында күйлер тобы өте көп. Әр күйінің шығу тарихы, мазмұны ерекше. Әрқайсысының өзінше бір-біріне ұқсамайтын мелодиялық құрылысы, өздеріне тән әуені бар.

Құрманғазының ғұмыр кешкен кезі патшалық Россия жүргізген отаршыл саясаттың ең бір қарқын алған, әбден құныққан, шектен шыға бастаған кезі еді. Мұндай озбырлыққа жан-жүрегімен қарсыласу Құрманғазының өмірбаянына айналып, күй тілінде көрініс тауып отырған. Ұрпақ тағдырына ықпал ететін заманалық құбылыстарға бойлай үңіліп, ой толғау Құрманғазының күйшілік болмысына тән.

Құрманғазының күйлері біздің заманға оның шәкірттері, жолын қуған домбырашылар арқылы жетті. Күйшінің Дина, Мәмен, Көкбала, Сүгірәлі, Меңетай, Ерғали шәкірттері болды. Ол шәкірттерінің шәкірттері болып, бірден бірге алып келіп біздің заманға Құрманғазының асыл күйлері жетті.

Бүгінде осындай дəстүрлі өнерімізді жалғастырып келе жатқан мектебіміздің шәкірттерінің бірі Қанатқызы Жансаяның орындауындағы Құрманғазының «Балбырауын» күйін қабыл алыңыздар.

Халық «Күй атасы» деп атап кеткен ұлы күйшінің мұралары әлемдік музыка өнерінде қазақ сазының құдіретін таныта білді. Екі шекті аспаптан осыншалық әуенге бай, рухты шығармалар тудырған Құрманғазыны тірі кезінде көрген қазақтарды былай қойғанда, өзге жұрттың озық ойлы өкілдері де ұлы композитордың талантына тәнті болған.

Құрманғазының күйлері қазақ халқы шығармашылығында аса маңызды тарихи орын алады. Ол өз туындылары арқылы халқымыздың мәдени дамуына қомақты үлес қосты.

Ұлт тағдырындағы тарихи ұлы өзгерістердің барша қуаныш-қайғысы қашанда біртуар перзенттерінің тағдыр-талайымен шендесіп жатады. Бұл, орайда, Құрманғазы өзінің қайталанбас өнерімен ғана емес, өмірімен де туған халқының бүкіл қасиетіне, сол бір алмағайып аласапыран кезеңнің хал күйіне ең жарқын айғағы бола білді. Ол өзінің қанатты күйлерімен поэзиядағы Махамбет сияқты, ғылымдағы Шоқан сияқты, майдан даласындағы Кенесары сияқты, өршіл рухына қылау түсірмей, замана тауқыметін қайыспай арқалап ғұмыр кешті. 

Тағдырдың ең бір қиын бұралаңдарында халқының бойына қуат берген, жігерін жанумен болған Құрманғазы күйлері келер ғасырлардағы толқын-толқын талай ұрпаққа ата–бабаларының мұңы мен шерін, арманы мен рухын ұмыттырмай, үнемі құлағына құюмен болары анық. Ертеңгі Еліміздің болашағы білімді ұрпақ осы Ұлттық өнерді өміршең ететін  Жер бетінде Қазақ елі тұрғанда, осынау мәңгілік сарын да ешуақытта үзілмейді. «Мәңгілік елдің мәңгілік сарыны»  болып қала берері анық.

Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл-пәл кем бұра.

Нағыз қазақ – қазақ емес,

Нағыз қазақ – Домбыра!

Білгің келсе біздің жайды, содан сұра тек қана:

Одан асқан жоқ шежіре, одан асқан жоқ дана.

Құрманғазының қазақ музыкасына қосқан үлесін, келесі музыкант-домбырашылар ұрпағына тигізген әсерін асыра бағаласақ та артық болмайды. Оның музыкалық мұрасы – ұлы ақын Абайдың өлеңдеріндей, қазақ халқының ұлттық мәдениетінің ажырамас бөлшегі.

Біздің замандастарымыз қазақ музыкасының майталманы, композитор Құрманғазының үлкен шығармашылық мұрасын сақтап қалу үшін көп игі істер жасады.

Оның қуатты шығармашылық құдіретіне таң қалған. Мәселен, 1820 жылы Орал казак офицерінің отбасында дүниеге келіп, 19 жасында Оралдың әскери училищесін тәмамдап, 50 жасына дейін әскерде қызмет еткен, студент кезінде Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларында болып, Еуропа мәдениетін бойына сіңірген, соңына 100-ден аса әдеби шығарма қалдырған қаламгер Никита Федорович Савичев өзінің естелігінде: «Әттең... Құрманғазының еуропалық білімі болғанда, оған музыка әлемінде тең келетін ешкім болмас еді-ау», – деп өкініш білдірген екен. Дегенмен 1934 жылы халқымыздың дара тұлғаларының бірі, композитор, академик Ахмет Жұбанов қазақ ұлт аспаптары оркестрін құрып, оған Құрманғазы аты берілгенде, соңынан тағы бір тұлғалы музыкант, әлемдік дәрежедегі дирижер Шамғон Қажығалиев Құрманғазы күйлерін оркестрге лайықтап, жаңа тыныс сыйлағанда, оны тыңдаған дүниежүзінің музыка қайраткерлері Құрманғазы Сағырбайұлының музыка әлемінде теңдессіз тұлға  екенін мойындаған-ды.

«Кісен ашқан» – күйдің аты,

Күй иесі – Құрманғазы.
«Кісен ашқан» – сыйдың аты,
Сый иесі – Құрманғазы.
Дыбыстайды ұлы оркестр
Бабасының дыбысымен;
Тыныстайды ұлы оркестр
Данасының тынысымен;
Құрекеңнің екпінімен,
Құрманғазы дауылымен:
Құрекеңнің кек тілімен,
Құрманғазы дәуірімен;
Құрекеңнің жалынымен,
Құрманғазы мұратымен;
Махаббатпен, жан үнімен,
Мұнар күнмен, ұра түнмен -деп Жұбан Молдағалиев жырлағандай Екпінді,Дауылды, Жалынды дәулескер күйші Құрманғазы Сағырбайұлының 200 жылдығына арналған лекция - концертіміз аяқталды.

Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл-пәл кем бұра. Нағыз қазақ – қазақ емес, Нағыз қазақ – Домбыра! Білгің келсе біздің жайды, содан сұра тек қана: Одан асқан жоқ шежіре, одан асқан жоқ дана. Ақиқатты айтқандардың бәрі осылай сорласын Деп бір хаһан шанағына құйған оның қорғасын. Жалған сөйлеп көрген емес соның өзінде: Аппақ жалын күйдің жанын жалап жатқан кезінде.

Дереккөзі: https://www.zharar.com/kz/olen/4991-dombyra.html
© www.ZHARAR.com

Тарт күйіңді, домбыра! Төгіл, төгіл тәтгі күй, Тау суындай сылдыра, Желпін, желпін жел соқтыр! Тауда тұман тұрмасын, Көкте бұлт ыдыра! Тыңдамаған қоймасын, Ойды-қырды қыдыра, Құлшына тарт, домбыра! Екі желі, үш қазық, Тоғыз ноқта домбыра, Ойнатайын он саусақ, Құлындайын құлдыра. Бозда-бозда бота күй, Қашағанды қудыра, Құлшына тарт, домбыра! Еңбек елдің күйшісі-ау, Құлағымды қиқулат, Көңілімді қандыра, Тәтгі-тәтті күйге тарт Көргеніңді күй қыла, Құлшына тарт, домбыра! Еңбек елдің жыршысы-ау, Жанымды бір жадырат, Көкейіме қондыра, Тәтті-тәтті әңгіме айт Жаңа өмірді жыр қыла, Шежіре, шешен сұңғыла,- Құлшына тарт, домбыра!

Дереккөзі: https://www.zharar.com/kz/olen/3300-dombyra.html
© www.ZHARAR.com

Қолыма алсам домбыраны, шерткен өмір дастанын. Арман-шыңға қондырады, нұрға бөлеп қас-қағым. Атамұра – домбыра, қырандайын сырың бар. Құмарыңды қандырар, балапандай жырымды ал.

Дереккөзі: https://www.zharar.com/kz/olen/10592-dombyra.html
© www.ZHARAR.com