Лингвист Дмитрий Ушаков

Қазақстан Республикасының Білім жэне ғылым министрлігі
М .Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Ғ.Н.Қисметова

Ағылшын тілі грамматикасы
Оқу құралы

Орал, 2008

ӘОЖ 811.111:81 '36
КБЖ 81.2 Англ-923
К 53
Авторы: Қисметова Ғ.Н. - педагогика ғылымдарынын кандидаты, доцент
Пікір ж азтндар: Қыдыршяев А.С. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Нечетко М.В. - филология гылымдарынын кандидаты, доцент

Қисметова Г.Н.
К 53 Агылшын тілі грамматикасы: оку күралы. - Орап: М.Өтемісов атындағы
БҚМУ БАҚ жэне баспа орталығы, 2008. -1 5 6 6.
Баспага Абай атындагы Қазац ҮПУ-ніц жанындагы «Білім» тобындагы
мамандыцтар бойыниш оқу-әдістемелік секциясы жзне ҚР БҒМ Республжалық
оку-әдістемелік Кеңесі ұсынган. 25.12.07. №6 Хаттама.

ISBN 9965-748-35-7
Аталмыш оку кұрал келесі бөлімдерден тұрады: 1. Негізгі белім (морфология, синтаксис);
2. Кестелер; 3. Жаттыгулар; 4. Мәтіндер.
Негізгі бөлімге сөйлеу дағдыларын менгеруде жэне агылшын тіліндегі мәтіндерді
түлнүскасында окып түсінуде көмек ететін агылшын тілі грамматикасының ең көп колданылатын
ережелері енгізілген. Сонымен катар тіл уйренушілерге ен кажет деген грамматикалық минимум
кесте түрінде берілген.
Енбектегі жаттыгулар негізгі бөлемге енген грамматиканы практикалык менгеруге
мүмкіндік береді. Төртінші бөлім экономикалык жэне акпараттык мамандықтар бойынша
студенттерге арналган мәтіндерден тұрады. Мэтіндер бойынша сұрактар мен жаттыгулар берілген.
Бұл оку куралы окытушылар мен студенттерге арналган.

КБЖ 81.2 Англ-923
у. _

_

4310020000
00(0 5 )-0 6

ISBN 9965-748-35-7

© Қисметова Ғ.Н., 2008

€> М.Өтемісов атындагы БҚМУ баспа орталыгы, 2008

МОРФОЛОГИЯ
Зат есім (The NOUN)
§1. Зат есім дегеніміз заттың атын білдіретін сөз табы.
М ысалы: who is this? бүл кім? (A boy бала, a woman әйел) элде what
is this? бұл не? (a garden бақша, water су, friendship достьщ)
Өз құрлысына қарай зат есімдер жай, туынды жэне күрделі болады.
М ысалы: жай зат есімдер ( reader окушы, happiness бақыт)
Кұрделі зат есімдер (class-room класс бөлмесі, fountain-pen
автоматты қапам)
Ж алқы және ж алпы зат есімер (Proper and common Nouns)
§2. Жалқы зат есімдер дүниедегі жеке құбылыстарды, жеке
заттарды және жеке адам атын білдіреді.Жалқы зат есімдер бас
әріппен жазылады. Мысалы: the Neva Нева, Moscow Мэскеу, Helen
Елена, John Brown Джон Браун.
Жалпы зат есімдер деп, жалпылама бір-біріне ұқсас заттар мен
жан-жануарлардың, құбылыстардың, жалпы атауын атаймыз.
1. Зат есімдер нақтылы заттарды көрсетеді: a table үстел, tables
үстелдер,
a girl қыз, girls цыздар.
2. Зат есімдер эртүрлі заттарды көрсетеді: (M aterial Noun - Заттыц
зат есімдер) milk сүт, gold алтын, sugar цант.
3. Зат есімдер белгіні, қимылды, күйді, сезімді, гылым, көркем өнерді
көрсетеді. (Abstract Noun дерексіз зат есімдер)
Мысалы: strength күш, love махаббат, history тарих, work жүмыс,
sleep үщ ы, music музыка.
Саналаты н жэне саналмайтын зат есімдер.
§3. Жалпы зат есім екі топка бөлінеді:
1-Саналатын зат есімдер -санауға болатын зат есімдердІ білдіреді.
Олар жекеше және көпше түрде қолданылады.
Мысалы: I have bought a book. Мен кітап сатып алдым.
I have bought two books. Мен екі кітап сатып алдым.
There is a library in this street. Бүл көиіеде кітапхана бар.
There are very many libraries in Moscow. Мәскеуде көп
кітапханалар бар.
2. Саналмайтын
зат есімдер санауға болмайтын зат есімдерді
3

білдіреді. Бұган заттық жэне дерексіз зат есімдер жатады.
Саналмайтын зат есімдер тек қана жекеше түрде қолданылады.
Мысалы: Knowledge is power. Куш білімде.
Сан. (Number)
Зат есімнің көпше түрініц курылысы.
§4. Зат есімнің көпше түрі жекше түріне -s- жалғау арқылы
жасальшады, және ол ұяң дауыссыз жэне дауысты дыбыстардан
кейін (z) болып, қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін (s) болып
айтылады.
Мысалы: a room бөлме, rooms бөлмелер
a shoe - shoes бәтеңке
a chair орындық, chairs орындыцтар
a book кітап, books кітаптар
Егер зат есім жекеше түрінде -ss, -х, -sh, -сһ, -о әріптеріне, яғни
ысылдап шығатын дыбыстарға аякталса, көпше түрінде -es жалғауы
жалғанады, ол [iz] болып оқылады.
Мысалы: a class класс, classes кластар
a box қорап, boxes қораптар
a dish табақ, dishes табақтар
an inch inches дюйм.
Зат есім жекеше түрінде -у әріпіне аяқгалса жэне -у алдында
дауыссыз дыбыс тұрса, онда көшпе түрінде -у -ies өзгереді.
Мысалы: a city қала, cities қалалар
a factory фабрика, factories фабрикалар
Егер -у алдында дауысты дыбыс тұрса, онда көпше түрінде -у ға -s жалғанады.
Мысалы: a day күн, days күндер
a boy бала, boys балалар
Егер зат есім жекеше түрінде - f немее е - fe әріптеріне аяқталса
онда көпше түрінде- f немесе - fe -ves өзгереді.
Мысалы: a leaf жапырақ, leaves жапырақгар
a wolf қасқыр, wolves қасқырлар
a knife тсышақ knives пышактар
a wife эйел, wives эйелдер

4

Кейбір зат есімдердің көпше түрінде s жалғанбайды, олар
сөздегі дауыстыны өзгерту арқылы көпше түрін жасайды.
Мысалы:

жекеше түрі
көпше түрі
man ер адам
men ер адамдар
woman әйел
women әйелдер
foot аяқ
feet аяқтар
tooth тіс
teeth тістер
goose қаз
geese қаздар
mouse тышқан
mice тышқандар
Зат есім child бала, көпше түрінде children балалар болады.

Септеу (case)
§5. Ағылшын тілінде екі септеу бар: (The Common Case) Жалпы
септеу, және (The Possessive Case) Тәуелдік септеу.
Ж алпы септеу (The Common Case)
Жалпы септеудегі зат есімдер орнына қарай эртүрлі функцияны
атқарады.
Егер зат есімдер, сөйлемде баяндауыштың алдында тұрса, ол
бастауыш болады. Егер зат есімдер сөйлемде баяндауыштан кейін
тұрса, ол тура толықгауыш болады.
Мысалы: The student recognized the teacher. Студент оқытушыны
таныды.
The teacher recognized student. Оқытушы студентті таныды.
Баяндауыш пен тура толықтауышты білдіретін зат есімдер
арасында жалпы септеудегі баска адамды білдіретін зат есім тұруы
мүмкін. Ондай зат есім жанама толықтауыш болады.
Мысалы: The teacher showed the students a diagram.
Оқытушы диаграмманы студентгерге көрсетті.
Зат есімдер жалпы септеуде әртүрлі демеуліктермен
қолданылады.
Мысалы: I have received a letter from my brother. Мен ағамнан хат
алдым.
Не bought a coat for his son. Ол баласына пальто сатып алды.
Тэуелдік септеу (The Possessive Case)
§6 . Зат есімдер тәуелдік септеуде кімнің? кімдікі? деген

5

сұрактарға жауап береді (whose?)
Тэуелдік септеу түрінде жанды зат есімдер қолданылады.
І.Тәуелдік септеуде зат есімдердің
жекеше түріне ’s жалғау
жалғанады. ’ s (апостраф деп аталады).
Мысалы: the child’ s mother баланың мамасы.
Kate’ s book -Катяның кітабы
he horse’ s leg - аттың аягы
2 Тәуелдік септеу зат есімнің көпше түрінде апостроф белгісі мен
көрсетіледі.
Мысалы: The boys’ books балалардың кітаптары.
The workers’ tools жұмысшьшардың құралдары.
Жақ (Gender)
§7. Ағылшын тілінде жанды зат есімдер екі түрге бөлінеді: еркек
және эйелдер жақтарына.
Еркек жынысты көрсететін, зат есімнің орнына, he деген
есімдік қолданылады.
Әйел жынысын көрсететін, зат есімнің орнына, she деген
есімдік қолданылады.
Мысалы: Where is your brother? He is in the garden.
Сенің ағаң қайда? Ол бақта.
Where is your sister? She is at home.
Сенің апаң қайда? Ол үйде.
Зат есімдер жансыз заттарды көрсетсе ол орта жаққа жатады.
Мысалы: Where is my dictionary? Менің сөздігім қайда?
It is on the shelf. Ол кітап сөресінде.
Зат есімдер жан-жануарды білдірсе онда ол орта жаққа жатады.
Мысалы: Where is the dog? It is in the garden.
Ит қайда? Ол бақта.
Артикль (The Article)
Артикльдің түрлері жэне олардын айтылу жолы.
§8. Агылшын тілінде екі артикль бар: белгісіз жэне белгілі

артикль.
Белгісіз артикльдін екі т у р і б а п : а жане a n .
Егер де сөз дауыссыз дыбыстан басталса, онда сөздің алдында а
[э] деген артикль қойылады.
Мысалы: a table үстел, a book кітап
6

Егер де сөз дауысты дыбыстан басталса, онда сөздің алдына ап
[эп] деген артикль қойылады.
Мысалы: an apple алма, an old man шал, карт адам.
Белгілі артикль the
Егер де сөз дауыссыз дыбыстан басталса, онда белгілі артикль
the [бэ] болып айтылады.
Мысалы: The table [ бэ teibl]
The book [бэ buk]
Егер де сез дауысты дыбыстан басталса, онда белгілі артикль
the [бі:] болып айтылады.
Мысалы: The apple [бі: aepl], the old man [5i: ould тэеп]
Артикльдің орны.
Артикль зат есімнің алдында тирады. Егер де зат есімнің
алдында аиықтама сөз тұрса, онда артикль сол сөздің алдында
тұрады.
Мысалы: I am writing a letter.
Мен хат жазып отырмын.
I am writing a business letter.
Мен іскер хат жазып отырмын.
Артикль a (an) what деген сөздерден кейін лепті сөйлемде
қолданылады. Мысалы: What an interesting book!
Қандай қызықты кітап!
Артикль a (an) rather, such, quite деген сөздерден кейін
қойылады.
Мысалы: It is such an interesting book!
Бұл сондай қызықты кітап!
He is quite an old man.
Ол тіпті қарт адам.
It is rather a difficult question.
Бұл едәуір қиын сұрақ.
Артикль the, all, both деген есімдіктерден кейін қойылады.
Мысалы: All the students of our group attended the meeting.
Біздің топтың барлық студентгері жиналыста болды.

7

Сын есім. (The Adjective)
§9. Сын есім қандай деген сұраққа жауап береді.
Мысалы: red кызыл, good жақсы, interesting қызықты, Russian орысша.
Өзінің құрылысы бойынша сын есімдер жай (big үлкен, small
кішкентай, short қысқа) туынды (cultural мәдениетті, hopeless
үмгтсіз, doubful күдікті) жэне күрделі болады (dark-blue цара-көк,
red- hot қыздырылган).
Агылшын тілінде сын есімдер жақ түрінде, көпше түрінде,
сеіггеу түрінде өзгермейді.
Мысалы: a young man жас жігіт, a young woman жас әйел, young
people жас
адамдар, with a young man жас жігітпен.
Ш ырайлар (Degrees of Comparison)
Агылшын тілінде сын есімдер екі шырайды кұрайды:
салыстырма шырай (The Comparative Degree) күшейтпелі шырай (The
Superlative Degree).
Сын есімдер жай шырайда заттың сапасын ешбір сөзбен салыстырмай
көрсетеді: Long -ұзын( жай шырай)
Longer -ұзындау (салыстырмалы шырай)
The longest- ең ұзын (күшейтпелі шырай)
Бір буыннан тұратын сын есімдер. Салыстырма шьфайды үстеу,
сын есімнің жай шырай формасына ег [ә], күшейтпелі шырайда est
[ist] жалгау арқылы жасайды. Сын есімнің алдында күшейтпелі
шырайда the деген артикль тирады.
Мысалы: Cold-colder-the coldest
Large-large-the largest
Hot-hotter-the hottest
Екі жэне көп буынды сын есімдердің салыстырма шьфайы more,
Күшейтпелі шырайы most сөздері арқылы жасалады. Бұл сөздер
more жэне, most сын есімнің алдында тұрады.
Мысалы: Active-more active-the most active
Difficult-more difficult-the most difficult
Агылшын тілінде кейбір сын есімнің шьфайлары ережеге
багынбай жасалады.
Мысалы: good-better-the best
Жақсы-жақсырақ-ең жақсы
Bad-worse-the worst

Жаман-жаманырақ-ең жаман
Little-less-the least.
8

Аз-азырак-ең аз
Much-more-the most
Көп-көбірек-ең көп
Far-farther, further-the farthest, the furthest
Алыс, қашығырақ, тым қашық, ең қашық
Салыстырмалы шырайда Сын есімдерден кейін than деген
шылау қолданылады.
Мысалы: Moscow is larger than Leningrad.
Мәскеу Ленинградтан үлкендеу.
Сөйлемде күшейтпелі шырайдағы сын есімдерден кейін зат есім
демеулікпен жиі кездеседі.
Мысалы: The Volga is the longest river in Europe.
Волга Европадағы ең ұзын өзен.
Сан есім (The Numeral)
§10. Сан есімдер есептік және реттік сан есімге бөлінеді: есептік
сан есім қанша? (how many?) деген сұраққа жауап береді (бір, екі,
үш),реттік сан есім қай? (which?) қайсысы? нешінші? деген сұраққа
жауап береді (the first бірінші, the second екінші, the third ушінші).
Өзінің құрылысы бойынша сан есімдер жай (one бір, two екі)
туынды (sixteen он алты, fifty елу) жэне құрама болып белінеді (two
hundred екі жүз, forty five цырыц бес).

Есептік сан есімдер (Cardinal Numerals)
1-12
1-one
2-two
3-three
4-four
5-five
6-six
7-seven
8-eight
9-nine
10-ten
11-eleven
12-twelve

13-thirteen
14-fourteen
15-fifteen
16-sisteen
17-seventeen
18-eighteen
19-nineteen

9

13-19 20-90
20-twenty
21-twenty-one
30-thirty
40-fourteen
50-fifteen
60-sixteen
70-seventeen
80-eighteen
90-nineteen

Есептік сан есімде 20-дан 90-ға дейін ty деген жұрнақ қосылады.
21- twenty -one, 22- twenty - two деген есептік сан есімдер дефис
арқылы жазылады.
100- a (one) hundred, 200 - two hundred.
Hundred, thousand, million деген сан есімдердің алдында белгісіз (а)
артикль немесе one деген сан есім қойлады.
Реттік сан есім (Ordinal numerals)
Реттік сан есімде (1 ,2 ,3 қоспағанда) th жұрнағы қосылады.
Мысалы: 1 - 1 2
13- 19
1st -the first - бірінші
13th- the thirteenth
2nd-the second - екінші
14th- the fourteenth
3rd-the third - үшінші
15th- the fifteenth
4lh-the fourth - төртінші
16th- the sixteenth
17th- the seventeenth
5th-the fifth - бесінші
18th- the eighteenth
6lh-the sixth- алтыншы
19th- the nineteenth
7tb-the seventh-жетінші
8lh-the eighth-сегізінші
9m-the ninth-тоғызыншы
10lh-the tenth-оныншы
1l th-the eleventh-он бірінші
12th-the twelfth-он екінші
2 0 -9 0
20 - the
21 - the
22nd- the
30th- the
40tb- the
50th- the
60th- the
70th- the
80th- the
90lh- the

twentieth
twenty-first
twenty-second
thirtieth
fortieth
fiftieth
sixtieth
seventieth
eightieth
ninetieth

Сан есімдерге th жұрнагы қосылганда ең соңғы эріп -у
әріптеріне өзгереді.
100th-the hundredth
101sl-the hundred and first
200th- the two hundredth

10

- іе

Хронологиялык оқиға уакыты.
§11. Ағылшын тілінде жылдар есептік сан есіммен көрсетіледі.
1900-nineteen hundred
1904- nineteen four
1945- nineteen forty-five
1961- nineteen sixty-one
Уақыттар ағылшын тілінде реттік сан есіммен көрсетіледі.
15й1May, 1960-the fifteenth of May, nineteen sixty. May 15, 1960 May of
fifteen, nineteen sixty.
Есімдік (The Pronoun)
§12. Есімдік деп зат есімнің
немесе сын есімнің орына
қолданылатын сөз табын айтады.
Мысалы: Pushkin is the greatest Russian poet. He was bom in 1799.
Пушкин ең ұлы орыс ақыны. Ол 1799 жылы туған.
(Пушкин деген зат есімнің орына, he деген есімдік қойылады).
The day was warm. Such days are rare in October.
Күн жылы болды. Қазан айында мұндай күндер сирек кездеседі.
(warm деген сын есімнің орына, such деген есімдік қойылады).
Есімдіктер зат есімнің алдында тұрады.
Мысалы: I see them every day.
Мен оларды күнде көремін.
Where is my fountain-pen?
Менің қаламым қайда?
Есімдіктер өз алдына қолданылады.
Мысалы: He is a doctor Ол дәрігер.
Helen saw him yesterday. Лена оны кеше көрді.
The pencil is mine Қарандаш менікі.
Көптеген есімдіктер кей жағдайларда зат есімнің алдында
колданылады, кейде есімдіктер өз алдына қолданылады.
Мысалы: Peter read all the stories in this book.
Петр бүл кігаптан барлық әңгімені оқып шықты
All were ready for the trip.
Барлығы жол сапарға дайын болды.
11

Есімдіктерді мағынасына қарай топтастыру және олардың
қолданылуы.
Есімдіктер өз мағынасы бойынша келесі топтарға бөлінеді'.
1) жіктеу есімдіктері, 2) тэуелдеу есімдіктері, 3) өзіндік есімдіктері,
4) сілтеу есімдіктері, 5) ортақ есімдіктері, 6) сұрау есімдіктері, 7)
қатыстық есімдіктері, 8) белгісіз есімдіктері.
Жак
1ж
2ж
Зж

3. Ж іктеу есімдігі (Personal Pronouns)
Объектік септік
Атаусептік
Ж екеше түрі
МеМені, маган
I мен
Him, her оны, оган

Не she it ол
Көпше түрі

1ж
2ж
Зж

We біз
Us Бізге, біздерді
You сіз
You Сізге, сіздерді
They олар
Them Оларга, оларды
I деген есімдік эрқашан бас эріппен жазылады.
Мысалы: My brother and I took part in this work.
Менің агам жэне мен бұл жұмысқа қатыстық.
Не деген есімдік еркек жынысын көрсетеді. Зат есімдерді
өзгертеді, she есімдігі эйел жынысын көрсетеді.
Мысалы: Peter is a doctor. He works at a hospital.
Петер - дәрігер. Ол ауруханада жұмыс істейді.
Where is Helen? She is at home.
Лена қайда? Ол үйде
It деген есімдік жансыз затты көрсетеді.
Мысалы: The pencil is black. It is black
Қарандаш кара түсті. Ол кара.
The window is open. It is open.
Терезе ашық. Ол ашық.
It деген есімдік жан жануар туралы айтқанда қолданылады.
Мысалы: The cat is under the table. It is under the table.
Мысық үстелдің астында. Ол үстелдің астында.
They (олар) - деген есімдік жанды жэне жансыз зат есімдердің орына
колданылады.
Мысалы: The children are in the corridor. They are in the corridor.
Балалар коридорда. Олар коридорда.
12

Жіктеу есімдіктер объекті септікте кімге? кімді? пеге? неяі?
деген сұрақтарға жауап береді.
Мысалы: I saw him yesterday. Мен оны кеше көрдім.
Не showed them his library. Ол өзінін кітапханасын оларға көрсетті.
Есімдіктер
объектік
септікте
әртүрлі
демеуліктермен
колданылады.
Мысалы: This letter is for you. Бит хат сізге.
They told me about Н.Олар маған бұл туралы айтты.
Тэуелдеу есімдік. Possessive pronouns.
Тэуелдеу есімдік кімніц? кімдікі? деген сұрақтарға жауап береді.
Тэуелді есімдікте екі тұлға бар: бірінші түрі зат есімнің алдында
қолданылады, екіншісі өз алдына қолданылады.
Зат есімнін аллынан колданылатын тэуелдеу есімдіктер.
Жақ
1ж
2ж

Көпше түрі
Оиг-біздің
Your -сіздің,сіздердің

Жекеше турі
ту-менің
His-оның
Нег-оның
Its-оның

Зж

Тһеіг-олардың

Тэуелдеу есімдіктері бұл тұлгада зат есімді анықтап,зат есім
артикльсіз колданьшады.
Мысалы: His watch is on the table.Om,iH сағаты столдың үстінде.
Where is mv new dictionary? Менің жаңа сөздігш кайда?
Зат_есімдепсіз колданылатын тэуелдеу есімдіктер.
Жақ
1ж
2ж

Көпше түрі
Ours-біздікі
yours-сіздікі.сіздердікі

Жекеше түрі
тіпе-менікі

his-оныкі
theirs-олардікі
hers-оныкі
its-оныкі
Мысалы: This is not my pencil. Mine is blue.
Бұл менің қарандашым емес, менікі көк.

Зж

13

Өздік есімдік. Reflexive pronouns.
Өздік есімдіктер self жекеше түрдегі есімдіктерге жэне selves кепше
түрдегі есімдіктерге жалғау арқылы жасалады.
Жақ
1ж
2ж
Зж

Көпше түрі
Ourselves- өзімізді
yourselves- өздеріңізді

Жекеше түрі
Myself- өзімді
Yourself- өзіңді
himself- өзін
herself- өзін
itself- өзін

theirselves-өздврін

Өзіндік есімдіктер агылшын тілінде сөйлемде етістіктен кейін тұрады.
Мысалы: He defended himself bravely. Ол өзін батьш қорғады.
Reciprocal pronouns.

О ртақ есімдіктер

Ю.Ортақ есімдіктерге each, other, one,
есімдіктері жатады.
Мысалы: They have known each other for two years.
Олар бір-бірін екі жыл біледі.
They looked at one another.
Олар бір-біріне қарады

another

деген

Demonstrative pronouns. Сілтеу есімдіктер.
Сілтеу есімдіктерге this (these) th at (those) жэне it, such, same деген
есімдіктер жатады.
This (these), that (those).
Сілтеу есімдіктерге жекеше түрінде this , th at есімдіктері
жатады көшне түрінде - these, those. Егер затгар сөйлеушінге жақын
жерде , онда this, these деген есімдіктер қолданылады жэне сөйлемде
олар зат есімнің алдында тұрады.
That, those деген есімдіктері, заттар сейлеушіден алыстау тұрса
қолданылады.
Мысалы: This young man is my brother. Бұл жас жігіт менің ағам
Do yon know that man? Ана бір адамды білесіз бе?
These cigarettes are very good. Бұл темекі өте жаксы.
I like those flowers. Маған ана гүлдер ұнайды.
14

It.
Сілтеу есімдік it бұл деп аударылады.
Мысалы: What is this? It is a dictionary.
Бұл не? Бұл сөздік.
What are these? They are dictionaries.
Бүл нелер? Бұл сөздіктер.
Such, same.
Such есімдігі сөйлемде зат есімнін алдында тұрады, жэне
осындай, мұндай, сондай деп аударьшады.
Мысалы: These are such interesting books!
Бұл сондай қызықты кітаптар!
Same деген есімдік сол, ол, сонау, анау, ана бір, дәл сол деп
аударьшады жэне сөйлемде “same” деген есімдіктің алдында “the”
деген анықтама тұрады.
Мысалы: He read same story.
Ол сол әңгімені екі рет оқыды
Interrogative pronouns. C fpay есімдіктер.
Сұрау есімдіктерге who (whom) whose, what, which деген
есімдіктер жатады. W ho деген есімдік кім? деп аударлады.
Мысалы: Who is standing there? Ана жерде турган кім?
Who knows her address? Кім оның адресін біледі?
Whom деген есімдік кімд деп аударлады.
Мысалы: Who (whom) did you see there? Кімді сіз онда көрдіндер?
Whom деген есімдік сөйлемде эртүрлі демеуліктермен
колданылады.
Мысалы: From whom did you receive the letter?
Сіз хатты Кімнен алдыңыз?
To whom деген есімдік кімге? деп аударлады жэне by whom? кіммен,
кім деп аударылады.
Мысалы: То whom did you give dictionary?
Кімге сіз өз сөздігіңізді бердіңіз?
By whom is this letter signed?
Кім бұл хатқа қол қойды?

IS

Whose.
Whose деген есімдік кімнің, кімдікі деп аударылады. Ағылшын
тілінде whose деген есімдік сөйлемде артикльсіз болады.
Мысалы: Whose dictionary did you take?
Сіз кімнің сөздігін алдыңыз?
Whose fountain-pen is this?
Бұл кімнің каламы?
W hat.
Ағылшын тілінде what деген есімдік не, немене деп аударлады.
Мысалы: What is lying on the table? Үстелдің үстінде не жатыр?
Ағьшшын тілінде what есімдігі сөйлемде эртүрлі демеуліктермен
қолданылады.
Мысалы: About what did you speak to hin?
Сіз не туралы онымен сойлестіңіз.
Кейде what есімдігі ағылшын тілінде цандай? ңалай? жэне
кім? деп аударлады.
Мысалы: What is the population of Odessa?
Одессада халыкының саны қандай ?
What is that man?
Ана адам кім?
Ағылшын тілінде what деген есімдігі цандай? деп аударлады
және сөйлемде зат есімнің алдында тұрады.
Мысалы: What question did he ask?
Ол қандай сұрак қойды?
Which.
Ағылшын тілінде which деген есімдік цай? қайсысы?
ңандай? не? деп аударылады.
Мысалы: Which story in this book is the most interesting?
Бұл кітапта қай эңгіме ең қызықты?
Which of you speaks German?
Кім сіздердің араңызда немісше сөйлейді?
Which do you prefer-tea or coffee?
Сіз не ұнатасыз-шәй ме әлде кофе ме?

16

кім?

Relative pronouns. Қ аты сты к есімдік.
Ағылшын тілінде who, whose, which, деген сұрау есімдіктер
сөйлемде
сұрақ
үшін
пайдаланылмай,
олар
сөйлемдерді
байланысгыру үшін қолданылса
бұл есімдіктерді қатыстық
есімдіктер деп атайды.
Мысалы: Who has written this letter is unknown.
Бүл хатгы кім жазғаны белгісіз.
I do not know which story is the most interesting in this book.
Бұл кітапта қай әңгіменің ең қызықты екенін мен білмеймін.
Who (whom).
Ағылшын тілінде адам туралы айтылғанда who қай, қайсысы
whom деген есімдіктер қолданылады.
Мысапы: This is the man who wanted to speak to you.
Бүл сізбен сейлескісі келген адам.
Which.
Ағылшын тілінде жансыз зат туралы немесе жануар туралы
айтылғанда which деген есімдік колданылады.
Мысалы: He showed me the letter which he had received from his brother
Агасынан алған хатты, ол маған көрсетті
He showed me the skin of the wolf which he had killed.
Ол маған өзі өлтірген қасқырдьщ терісін көрсетгі.
Whose.
Ағылшын тілінде whose деген есімдік жанды зат есімдерге
катысты қолданылады жэне сөйлемде зат есімнің алдында тұрады.
Мысалы: That is the girl whose brother came to see us the other day.
Мынау жуықта бізге келген кыздын агасы.
That
Ағьшшын тілінде that деген есімдік сөйлемде жанды және
жансыз заттармен қолданылады және сөйлемде that деген есімдіктің
орнына whose, whom деген есімдіктерді қолдануға болады.
Мысалы: Take the book that is lying on the table. (Which)
Үстелдің үстінде жатырған кітапты ал.
Whom, which деген
есімдіктер сөйлемде демеуліктермен
Қолданылады.
Мысалы: He is the student to whom I gave my dictionary.
Ол мен свздігімді берген студент.

17

Indefinite pronouns. Белгісіз есімдіктер.
Ағылшын тілінде белгісіз есімдіктерге some, any, no, much,
little, few, all, both, each, other, one деген есімдіктер жатады.
Some, any.
Агылшын тілінде some есімдігі болымды сөйлемдерде
қолданылады, any есімдігі сұраулы және болымсыз сөйлемдерде
қолданылады.
1. Сөйлемдерде some, any деген есімдіктер көгапе түрдегі зат есімнің
алдында тұрады және on бірнеиіе, еіицандай, цандай болмасын,
цандай болсада, деп аударьшады.
Мысалы: He asked me some questions.
Ол маган бірнеше сұрақ қойды.
He did not make any mistakes in his dictation.
Ол диктанта ешқандай қате жіберген жоқ.
2. Some, any деген есімдіктер сөйлемде саналмайтын зат есімнің
алдында қолданылады жэне олар біразы, аздап, азгана, цанша болса
да деп аударьшады.
Мысалы: Bring me some milk, please.
Маган аздап сүт алып келіңізші.
Is there any butter on the table?
Үстелдің үстінде май бар ма?
Some деген есімдік кейбір деген мағынада көпше түрдегі зат
есімнің алдында қолданылады.
Мысалы: Some trees remain green all the year round.
Кейбір ағаштар жыл бойы жасыл болып сақталады.
Some деген есімдік сөйлемде сан есімнің алдында тұрады және,
шамамен деп аударлады.
Мысалы: There were some fifty people there.
Онда шамамен 50 адам болды.
Агылшын тілінде any есімдігі жекеше түрдегі саналатын және
саналмайтын зат есімнің алдында тұрады. any кез-келген
деп
аударьшады.
Мысалы: You may come here at any time.
Сенің осында кез-келген уақытта келуіңе болады.

18

Some жэне any дан туындаған есімдіктер.
Some, any есімдіктері - one - thing жэне - body сөздерімен
байланысып белгісіз есімдіктерді кұрайды: someone, somebody біреу
әлдекім, anybody, anyone кім де болса, something, бірдеме, бір нәрсе,
anything не де болса.
1. some, any
есімдіктер сияқты someone, somebody және
something деген
есімдіктер болымды
сөйлемдерде
қолданылады, anyone, anybody жэне anything деген есімдіктер
сұраулы жэне болымсыз сөйлемдерде қолданылады.
Мысалы: Give me something to read.
Маған бірдеме оқуға берші.
Did you see anybody (anyone) there?
Сіз біреуді көрдіңізбе?
2. Any
есімдігі сияқты anyone, anybody, anything деген
есімдіктер сөйлемдерде әркім, эр нэрсе деген мағынада болымды,
болымсыз жэне сұраулы сөйлемдерде қолданылады.
Мысалы: Anyone can do that.
Мұны эркім істей алады.
You may play anything you like.
Сіздің өзіңіз қалаған нэрсені ойнауыңызға болады.
No.
No есімдігі сөйлемде жекеше жэне көпше түрдегі зат есімнің
алдында тұрады. No есімдігі not ... а жэне not ... any сияқты
аударылады.
Мысалы: I have no ticket. (I haven’ t a ticket)
Менде билет жоқ.
I found no mistakes in your dictation.
(I did not find any mistakes in your dictation)
Мен сіздің диктантыңыздан ешқандай қате таба алмадьм.
Ағылшын тілінде not жекеше түрдегі саналатын зат есімнің алдында
қолданылады. Not any көпше түрдегі саналатын зат есімнің жэне
саналмайтын зат есімнің алдында қолданылады.
No дан туындаған есімдіктер.
No есімдікті body, one жэне thing деген есімдіктермен
байланысып болымсыз есімдіктерді кұрайды . Nobody, one (ешкім)
19

nothing (ешбір зат, еиітеңе).
Мысалы: We saw nobody there. We didn’t see anybody there.
Біз сонда еппсімді көрген жоқпыз.
Many, much.
Many мен much деген есімдіктері
көп деген мағынада
колданылады. M any деген есімдік ағылшын тілінде саналатын зат
есімнің алдында тұрады, m uch деген есімдік саналмайтын зат
есімдердің алдында тұрады.
Мысалы: Has he many friends in Moscow?
Оның Мәскеуде кеп досы бар ма?
Do you spend much time on your homework?
Сіз үй тапсырмаңызға көп уақытыңызды жібересіз бе?
Ағылшын тілінде much, many деген есімдіктер негізінен
сұраулы жэне болымсыз сөйлемдерде пайдаланылады. Much, many
деген
есімдіктер болымды сөйлемдерде қолданылады, егерде,
есімдіктердің алдында very, too, so, as, how деген сөздер тұрған
жагдайда.
Мысалы: Не has very many friends in Moscow.
Оның Мэскеуде ете көп достары бар.
Few, little.
Ағылшын тілінде few, little деген есімдіктер аз деп аударылады.
Few деген есімдік саналатын зат есімдермен қолданылады. Little
деген есімдік саналмайтын зат есімдермен қолданылады.
Ағылшын тілінде few, little деген есімдіктер болымды
сөйлемдерде колданылады, егер де олардьщ алдында very, too, so, as,
how деген сөздер тұрса.
Мысалы: There were very few people there.
Онда өте аз адам бодцы.
I have so little time.
Менің уақытым сондай аз.
Few жэне little деген есімдіктермен “а” деген артикль қолдануға
болады:
a few, a little аздап, бірнеше
Мысалы: Please give me a little water.
20

Маган аздап су беріңізші.
All.
Агылшын тілівде all деген есімдік бүкіл, жалпы, барлық, бзрі
деген мағынада көпше түрдегі саналатын зат
есімдермен
қолданылады.
All деген есімдік бәрі, барлыгы, бар, бүкіп деп аударьшады және
саналмайтын зат есімдермен қолданылады.
Мысалы: He spends all his free time in the reading-room.
Бүкіл бос уақытын ол оқу залында өткізеді.
Both.
Агылшын тілінде both деген есімдік екеу, екі деп аударьшады.
Зат есімдер сөйлемде the деген артикль жэне артикльсіз тұрады. The
деген артикль сөйлемде “ both” деген есімдіктен кейін тұрады.
Мысалы: Both (the) brothers live in Moscow.
Екі агасы Мәскеуде тұрады.
Both my daughters are married.
Менің екі қызым тұрмыста.
Each and every.
Агылшын тілінде each деген есімдік әрбір, эркім, әрқайсысы деп
аударьшады. “Each” деген есімдік жекеше түрдегі саналатын зат
есімнің алдында тұрады.
Мысалы: Each student in our group has an English-Russian dictionary.
Біздің топтьщ әрбір студентінде агьшшын- орыс сөздігі бар.
Ағылшын тілінде every деген есімдік зрбір, әркім деп
аударлады. “Every” сөйлемде жекеше түрдегі саналатын
зат
есімдердің алдында тұрады.
Мысалы: I see him every day.
Мен оны күнде көремін.
“Every” - дан туындаған есімдіктер.
Every деген есімдікке body, thing, one деген сөздер қосьшса
everybody, everything, everyone деген есімдіктер цұрылады.
Everybody, everyone әрбір, эрцайсысы, эркім, бүкіл, бэрі деп
аударлады. everything бәрі, барлығы, бүкіл деп аударлады.
Мысалы: Everybody (everyone) is here.
21

Бәрі де осында.
Everything is ready.
Барлығы дайын.
Other.
Ағылшын тілінде “other” деген есімдік баска, басқалар деп
аударылады. Сейлемде “other” деген есімдік жекеше жэне көпше
түріндегі зат есімнің алдында тұрады.
Мысалы: Where are the other books that I gave you?
Мен сізге берген басқа кітаптар қайда?
One.
Сөйлемде “one” деген есімдік бастауыштың қызметін атқарады.
Мысалы: One should be careful when crossing the street.
Көшеден өткенде сак болу керек.
Сейлемде “one” деген есімдік жиі m ust should, ought, can, may
деген етістіктермен қолданылады.
Мысалы: One must observe... Сақтау керек...
One can find...
Табуға болады...
Active voice. Негізгі етіс.
The verb. Етістік.
§13. Етістік іс-эрекетті, жай күйді көрсететін сөз табы.
Мысалы: My brother works at a factory.
Менің агам фабрикада жұмыс істейді.
He slept for six hours.
Ол 6 сағат ұйықтады.
Етістіктің негізгі формалары.
Ағылшын тілінде етістіктің үш негізгі нысаны бар: бірінші
етістіктің алғашқы өзгермеген нысаны (The Infinitive), екінші нысан
өткен шақ формасы (Past Indefinite), үшінші нысан өткен шақ
есімшесі (Past Participle)
Дүрыс етістіктер және бұрыс етістіктер.
Ағылшын тілінде етістіктер екі топқа бөлінеді: дұрыс етістіктер
және бұрыс етістіктер.
22

Дұрыс
етістіктердің Past Indefinite жэне Past Participle
формалары -ed жалғауы арқылы жасалады.
Infinitive
To open
To work

Past Indefinite
Opened
Worked

Past Participle
Opened
Worked

Finite forms of the verb
Группа Indefinite. Indefinite тобы.

Бұл топқа: Present Indefinite tense (Жай осы шақ), Past Indefinite
tense (жай өткен шақ), . Future_Indefinite tense (жай келер шақгар)
жатады.
Ж ай ш актаодын жасалуы. Болымды турі.
1. Жай (ауыспалы) осы шак жекеше түрдің 3-ші жағынан баска
жақтарда етістіктің бастапкы формасымен. (to бөлшегінсіз) сэйкес
келеді, ал жекеше түрдің 3-ші жагында -s жалғауы жалғанады.
Мысалы: to write-I write, he, she, it-writes, we-write, you-write,
they-write.
Егер етістіктер -ss- -ch- -sh- -x- әріптеріне аяқталса үшінші жақта
жекеше түрінде -es- жалғауы жалганады, жэне ол [iz] деп айтылады.
Мысалы: I pass-he passes, he dresses-I dress, I wash-she washes.
Етістіктер “у” деген эріппен аяқталса, ол үшінші жақта жекеше
түрінде “у” әрпі ‘і” эрпіне өзгереді және -es- жалганады.
Мысалы: I study-he studies. I сору-she copies.
2. Past Indefinite
Жай өткен шақгы дұрыс етістіктер, барлық жақга етістікгің бастапқы
формасына -ed жалғау арқылы жасайды. Ал бұрыс етістіктерді жаттап
алу керек.
Мысалы: To work-I worked
To write-I wrote
3. Future Indefinite
Жай келер шақ көмекші етістік арқылы құрылады shall (I жак жекеше
және көпше түрде), will (2,3 жақтарда)
Мысалы: I shall write, we shall write
She, he will write They, you will write.
23

Сұраулы турі.
1. Сұраулы түрі жай осы шакта do деген көмекші етістік
аркылы құрылады (do деген етістік барлық жақтарды қолданылады,
бірақ үшінші жақга жекеше түрінде does деген көмекші етістік
тұрады) жэне
көмекші етістік do, does сұраулы сөйлемде
бастауыштың алдында тұрады.
Мысалы: Do I write? Does he write? Do we write?
2. Сұраулы түрі жай өткен шакта did деген көмекші етістік
арқылы кұралады жэне did көмекші етістігі сұраулы сөйлемде
бастауыштың алдында тұрады.
Мысалы: Did I work? Did he work? Did they work?
3. Жай келер шақгың сұраулы түрі shall, will көмекші
етістіктерді бастауыштың алдында кою арқылы жасалады.
Мысалы: Shall I write? Will he work? Shall we write?
Болымсыз турі.
1. Жай осы шақтың болымсыз түрі осы шақтагы do, does
көмекші етістіктер жэне not болымсыз бөлшегі арқылы жасалады.
Мысалы: I do not write. He does not write.
We do not write.
2. Жай өткен шақтың болымсыз түрі to do көмекші етістігінің
еткен шақгагы формасы (did) және not болымсыз бөлшегі аркылы
жасалады.
Мысалы: I did not write. He did not write.
We did not write
3. Жай келер шақтың болымсыз түрі not арқылы кұрлады жэне
ол shall, will деген көмекші етістікгерден кейін тирады.
Мысалы: I shall not write. He will not write.
We shall not write.
Present Indefinite
Past Indefinite
Future Indefinite
I write letter to my
I wrote a letter to my
I shall write a
father every week.
father yesterday
letter to my
Мен әкеме эр аптада
Мен кеше әкемге
father tomorrow.
хат жазамын.
хат жаздым.
Мен
ертең
әкемге
хат
жазамын.
24

Continuous тобы
Нак шақтар тобы.
Бұл топ : Present Continuous Tense (нақ осы шақ) Past Continuous
Tense (нақ өткен шақ), Future Continuous Tense (нақ келер шақ)
тұрады.
Нак шактардын жасалуы.
Болымды т у р і .
1.Нақ осы шақ осы шақтағы to be көмекші етістігі - am, is, are
жэне негізгі етістікке - ing жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: I am writing. He, she, it-is writing.
They, you, we-are writing.
2. Нақ өткен шақ өткен шақгағы to be көмекші етістігі - was,
were және негізгі етістікке - ing жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: I was writing. She, he, was writing
They, you, we were writing.
3. Нақ келер шақ келер шақтағы to be көмекші етістігі shall be,
will be -жэне негізгі етістікке - ing жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: I shall be writing. He, she, will be writing.
We shall be writing. They, you, will be writing.

СіЕпаУЛЫ түрі.
Сұраулы турінде көмекші етістіктер am (is, are) was (were) shall
(will) сейлемде бастауыштың алдында тұрады.
Мысалы: Present Continuous Tense: Am I writing?
Past Continuous Tense: Was I writing?
Future Continuous Tense: Shall I be writing?
Кплммсыз ТУРІ.
Болымсыз түрінде көмекші етістіктерден кейін not болымсыз
бөлшегі койылады.
Мысалы: Present Continuous Tense: I am not writing?
Past Continuous Tense: I was not writing?
Future Continuous Tense: I shall not be writing?
25

Past Continuous
I
was reading
a
I
am
reading
a
newspaper when he
newspaper
came
Мен
газет
оқып Ол келгенде мен газет
отырмын
оқып отырдым

Present Continuous

Future Continuous
I shall be reading a
newspaper when he
comes.
Ол келгенде мен газет
оқып отырамын

Perfect тобы
Аякталган т а к т а р тобы.
Бұл топ: Present Perfect Tense (аяқталған осы шақ) Past Perfect
Tense (аяқталған өткен шақ), Future Perfect Tense (аякталган келер
шақ) тұрады.
Аякталган шактардын к у р ы л у ы .
Болымды т у р і .
1.Аяқталған осы шақ осы шақтағы to have көмекші етістігі
(have, has) жэне негізгі етістіктің өткен шақтағы есімше формасы
арқылы жасалады.
Мысалы: I have written. She, he, it has written.
We, you, they have written.
2. Аяқталған өткен шақ өткен шақтағы to have көмекші етістігі
had жэне негізгі етістіктің өткен шақгағы есімше формасы арқылы
жасалады.
Мысалы: I had written. He, she, it had written.
We, they, you had written.
3. Аяқталған келер шақ келер шақтағы to have етістігі -shall
have, will have және негізгі етістіктің өткен шақтагы есімше формасы
арқылы жасалады.
Мысалы: I shall have written. He, she, it will have written.
They, you will have written.
Сураулы

т у р і.

Сұраулы түрінде көмекші етістіктер бастауыштың алдында
тұрады.
Мысалы: Present Perfect Tense: have I written?
Past Perfect Tense: Had I written?
Future Perfect Tense: shall I have written?
26

Болымсыз

т у р і.

Болымсыз түрінде not болымсыз бөлшегі сөйлемде көмекші
етістіктерден кейін қойылады.
Мысалы: Present Perfect Tense: I have not written?
Past Perfect Tense: He had not written?
Future Perfect Tense: I shall not have written?
Present Perfect
I have written the letter,
you may post it.
Мен
хат
жазып
болдым, жеберуіңізге
болады.

Past Perfect
I had written the letter
by five о clock.
Мен
хатты
сағат
беске таман жазып
болдым.

Future Perfect
I shall have written the
letter by five о clock.
Мен
хатты
сағат
беске таман жазып
боламын.

Perfect Continuous тобы
Аякталган нак ш актар тобы.
Бұл топ: Present Perfect Continuous Tense (Аякталған нақ осы
шақ) Past Perfect Continuous Tense (Аяқталған нақ өткен шақ), Future
Perfect Continuous Tense (Аяқталған нақ келер шак) тардан тұрады.
Болымды

т у р і.

.1■Present Perfect Continuous Tense Аяқталған нақ осы шақ,
Аяқталған нақ осы шақ аяқталған осы шактагы Present Perfect to be
кемекші етістігі - have been, has been жэне негізгі етістікке -ing
жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: I have been writing. He, he, it has been writing.
They, we, you, have writing.

2. Past Perfect Continuous Tense Аякталган нак еткен шақ
Аяқгалған нақ өткен шақ аяқталған өткен шақтагы Past Perfect to be
етістігі (had been) және негізгі етістікке -ing жалғау аркылы
жасалады.
Мысалы: I had been writing. He, she, t had been writing.
They, you, we, had been writing.

27

3. Future Perfect Continuous Tense Аякталган нак келер шақ
Аяқталған нак келер шақ аяқталған келер шақтағы Future Perfect to be
етістігі will have been, shall have been, жэне негізгі етістікке -ing
жалғау арқылы жасалады.
Мысалы: I shall have been writing. He, she, it will have been writing.
They, you will have been writing.
We shall have been writing.
Супаулы

т у р і.

Сұраулы түрінде бірінші көмекші етістіктер бастауыштың
алдында тұрады.
Мысалы: Present Perfect Continuous: Have I been working?
Has he been working?
Past Perfect Continuous Tense: Had we been working?
Future Perfect Continuous Tense: Shall I have been working?
Will he have been working?
Болымсыз түрі
Болымсыз түрі демеулік шылау not болымсыз бөлшегі арқылы
кұрылады жэне not сөйлемде бірінші көмекші етістіктен кейін тұрады.
Мысалы: Present Perfect Continuous: I have not been working?
He has not been working?
Past Perfect Continuous Tense: I had not been working?
Future Perfect Continuous Tense: I shall not have been working?
He will not have been working?
Present
Continuous

Perfect Past
Perfect
Continuous
I had been working for
I have been working
two hours, when they<