М. Х. ДУЛАТИДІҢ «ТАРИХ-И РАШИДИ» ЕҢБЕГІ МӘҢГІ ӨШПЕЙТІН ӘЛЕМДІК МҰРА

ӘОЖ 291.51

М. Х. ДУЛАТИДІҢ «ТАРИХ-И РАШИДИ» ЕҢБЕГІ МӘҢГІ ӨШПЕЙТІН ӘЛЕМДІК МҰРА

Мырзахмет Ғ.К.

М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, Тараз

Адилов Магжан Бакытбекұлы

«Тарих» мамандығының 2 курс студенті

1541-1546 жылдары жазған М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі Орталық Азия халықтарының ғана емес, Қазақстан тарихына қатысты хронологиялық жағынан алғанда XIV-XVІ ғасырларға жататын тарихи мәліметтерімен маңызды. М.Х.Дулатидің еңбегіндегі XV-XVI ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының құрылу кезеңі туралы мәліметтері – Қазақстан тарихы үшін құнды деректеме. 1465 жылдан бастап Қазақ хандығы тарихта дербес саяси мемлекет ретінде құрылғанын тұңғыш рет автор «Тарих-и Рашиди» еңбегінде жазып қалдырдырған екен.

Тарихшы М.Қозыбаев Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі туралы: «Мырза Мұхаммед Хайдар – тек кәсіби тарихшы емес, ол оның теоретигі, ғылыми негізге салушыларының бірі. Ол тарихи, ғылыми обьективтік, диалектикалық байланыс, салыстырмалы кешенді, концептуальды зерттеу принциптерінің негізін қалаған тарихшы. Сондықтан ол жазған «Тарих-и Рашиди» – тарихи классикалық туынды», [1, 118-119 б.б.] – деп баға беруі - оның еңбегінің баға жетпес құндылығының дәлелі.

Ғалымның еңбегі барлық мәдениетті халықтардың тіліне аударылып, мәңгі өшпейтін әлемдік әдебиет мұрасының біріне айналды. Қазақ хандығының негізін қалап, жаңа хандық құруда жетекші және негізгі рөл атқарған Керей мен Жәнібек сұлтан десек, алғашқы ақ киізге көтеріп, хан сайланған Керей хан туралы тарихи жазба түпдеректер мен ауызша мәліметтер өте аз кездеседі. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі Қазақ хандығын құрған тұлғалар тарихын зерттеушілер үшін басты түпдеректердің бірі болып табылады. Қазақ хандығының құрылуы мен алғашқы кезеңдеріндегі тарихи дамуы жайлы мәліметтер келтірілген Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі өз дәуіріндегі тарихи дерек қалдыру үрдісі бойынша жазылған құнды деректеме.

«Тарих-и Рашиди» еңбегінің бірінші кітабындағы «Есенбұға ханға әмірлердің қарсылық көрсеткен күндерінің әңгімесі» атты 39–тарауда Қазақ хандығының құрылуы және алғашқы ханы Керей жайында Мұхаммед Хайдар Дулати былай деп баяндайды: «...Сол заманда Әбілқайыр ханның Дешті Қыпшақ даласында түгелдей билік жүргізіп отырған кезі еді. Жошы ұрпағының сұлтандары жорық жасап, Керей хан мен Жәнібек сұлтан одан қашып, Моғолстанға кетіп қалған еді. Есенбұға хан оларды құрметтеп қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алабындағы Қозыбасыны берді. Олар бұл аймақта тыныш өмір сүрген. Әбілқайыр хан қайтыс болған соң, өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасып, араларында үлкен келіспеушілік туды. Жұрттың көпшілігі Керей хан мен Жәнібек сұлтанның жанына кетіп қалды. Олардың саны екі жүз мың адамға жетті, оларды өзбек-қазақ деп атай бастады. Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің басы 870 (1465-1466) жылдан басталады. <Алла жақсы біледі>. 940 (1533-1534) жылға дейін қазақтар Өзбекстанның көп бөлігіне өз биліктерін толық жүргізген еді.

Керей ханнан кейін Бұрындық хан басқарды [3, 110-111 б.].

Деректен байқағанымыздай, автор «Керей хан» мен «Жәнібек сұлтан» деп көрсетіп, Керей хан алғашқы қазақ ханы екендігін жазып қалдырған. Сонымен қатар, онда Есенбұға ханның қазақ сұлтандарын «құрметтеп», қашқындар ретінде емес, құрметті адамдар ретінде қарсы алғандығы жазылған.

Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құрып, хан атануына сол кезеңдегі саяси-әлеуметтік үрдістер әсер етті.

1969 жылы жарық көрген «Материалы по истории Казахских ханств ХV-XVIII в.в.» атты бірнеше орта ғасырлық авторлардың шығармалары топтастырылған еңбекте Керей хан туралы деректер тек Әбілқайыр ханнан бөлініп, Моғолстан аймағына келуі туралы мәліметтер береді. Солардың бірі «Тауарих-и гузида-ий Нусрат-наме» («Жеңістер кітабының тандаулы тарихы») [4, С.15-19] секілді тарихи шығармада хандар шежіресіне байланысты, Мұхаммед Хайдардың еңбегі «Тарих-и Рашиди» мен Махмұд ибн Уәлидің жазып қалдырған «Бахр ал-асрар», «Грамота из Сыганака» [4, 314 с.] еңбектеріндегі деректерде Қазақ хандығының құрылуына байланысты деректер келтірілген.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Өткенді тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру – үлкен парасаттылық пен жауапкершілікті талап етеді», – деп жазды [2]. Кейінгі кезде халық мұрасын зерделі зерттеп, келер ұрпаққа үмітпен мәдени мұраны жете игеріп, халық игілігіне асыруды әркезде айтып, тиісті қорытынды шығаруды талап етуде.

М.Х. Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі де әлемдік тарихтың жауһарларының бірі. Еңбек ұзақ уақыт бойы әлем ғалымдарының назарын өзіне аударып, түркі тілдес халықтар тарихының басты тарихи жазба дерек көзі ретінде тарихи шығармашылығымен, өзіне тәнті етіп келеді. Оның себебі М. Қозыбаев жазғандай: «Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатиге дейін талай ұлы тарихшылар өтті. Бірақ олардан оның бірден-бір айырмашылығы ғалымның тарихты ғылыми негізге салуында. Ғалымның пікірінше тарих жазуға, біріншіден Құранның 56-сүресінің 78 (79) – аятында келтіргендей «да, прикасаются к ней только очищенные». Басқаша айтқанда тарихшы таза, адал, шыншыл, өткенге обьективтілікпен қарайтын жан болуын қалайды», [2, 118 б.] – деп ғалымды заманының қас тұлғасы деңгейіне көтеріп, еңбегін ғылыми құндылығына әділ баға берді.

Шындығында да, М.Х. Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі өзі көрген, араласқан оқиғаларды хатқа түсіріп, естіген, оқыған - білгендері арқылы оны толықтырып, барлығын әдеби тілмен жеткізе білген, мемуарлық сипатта жазылды. М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі шығысқа кеңінен таралған.

Ал, Еуропа ғалымдары Мұхаммед Хайдардің «Тарих-и Рашиди» атты еңбегімен 1895 жылы шыққан Е.Д. Росстың ағылшын тіліндегі аудармасы бойынша танысып, оның ғылыми құндылығын жоғары бағалады. М.Х. Дулати еңбегі В.В. Бартольдің бірнеше зерттеулеріне негіз болып оның әулеті құрған мемлекеттің тарихы, Моғолстан деген атпен белгілі болған. Қазақтың Геродоты атанған М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегін зерттеу арқылы ата тарихымыздың асқар белесі, заңды жалғасы болған Қазақ хандығының ХV-ХVI ғасырлардағы қалыптасып, даму тарихымен жан-жақты таныса аламыз.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі жазылған кезінен бастап, күні бүгінге дейін әлем ғалымдарының назарын аударумен келеді. Бұл оның қашан да өміршең екендігін көрсетеді. Оның тарих саласындағы құнды еңбектері арқылы біз Ұлы ғалымды қазіргі Қазақ тарихы ғылымының бастау көздерінің бірі және ұлттық тарихтың негізін салушы ретінде танып келеміз.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: Фолиант, 2006. Т.6: Әлемдік тарихи ой. 2006. – 448 б.

2. Қозыбаев М. Шығармалары. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2013. –Т.4. – 328 б.

3. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы) – Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры, 2003. – 616 б.