Мақала "Қазақ әдебиетіндегі аналар образы"

Қазақ әдебиетіндегі аналар образы.

Егер адамзат тарихына жүгінетін болсақ, онда әйел бақытты қоғам ғана бақытты екенін көруге болады. Әйел-пештің қамқоршысы, адамзат ұрпағының мұрагері. Ақын Сергей Остров керемет сызықтарға ие:"әйелдердің ішіндегі ең әдемісі – қолында баласы бар әйел". Әйелдің басты рөлі барлық уақытта және қазіргі қоғамда ана болу болды және солай болып қала береді. Балалардың өздері " адамның анасы не үшін керек?"олар" бақыт үшін"," ол адамға өмір береді"," әлемдегі ең қымбат және жақын адам"," қиыншылықтар мен қиыншылықтардан қорғайды"," бәрін жақсы мен жақсылыққа үйретеді","жаманнан сақтандырады" деп жауап береді.

Әйел бақытты болған қоғам ғана бақытты. Бұл шындықты халқымыз жақсы білген. Ол әрқашан өзінің әдемі жартысын қорғап, қоғамдағы әйелдің рөлі туралы осы негізгі түсінікті ұлттық өзін-өзі танудың берік элементі. 1. Қазақ әдебиеті тарихындағы "әйелдер тақырыбы"

Қазақ әдебиеті тарихындағы " әйелдер тақырыбы "фольклордан, әлеуметтік-тұрмыстық эпос шығармаларынан,"Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу"," Қыз Жібек " және т.б. лироэпикалық поэмалардан бастау алады.

Алғаш рет қазақ жазба әдебиетіндегі әйелдер бейнелері ХХ ғасырдың басында адам өміріндегі ең маңызды әдебиеттердің көрінуіне, ең алдымен экзистенциалды парадигмалардың көрінуіне, мәдениет үшін маңызды сұрақтарға жауап іздеуге байланысты пайда болды. Қазақ прозасы ХХ ғасырдың басында мемлекеттің идеологиясына сәйкес әйел бейнесіне, оның бостандығы туралы Әлеуметтік мәселені шешуге белсенді түрде бет бұра бастады. Мұндай алғашқы прозалық шығарма с.Көбеевтің (1878 – 1956) "ҚАЛЫМ" (1913) романы болды.

С.Торайғыровтың (1893-1920) "Қамар - Слу" (1914) лирикалық романындағы әйел бейнесі ерекше. "Камар сұлулығы" поэтикалық романы басты кейіпкердің есімімен аталады. Камар Слу өзінің сүйікті адамын өмірлік серігі ретінде таңдау құқығын қорғауға тырысады.

Қазақ поэзиясындағы ана бейнесінің дамуы, біздің байқауымызша, ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарынан бастап ғана пайда болады. Ол әр түрлі жолдармен өтті: Дулатов, Байтұрсынов, Сейфуллин және М.Жұмабаевтың поэзиясындағы үй мен бала бейнесімен байланысты өмірбаяндық; А. Байтұрсыновтың анасының Құдайға табынған діни-метафизикалық бейнесі.

Орыс әдебиетіндегі ананың бейнесі әлдеқайда ертерек пайда болады, бірақ осы мақаланың аясында біз с.Есениннің ана туралы өлеңдерін еске түсіреміз. С. Есениннің лирикасындағы ана бейнесі [1.Аверинцев: 2002,] жол жұлдызының жоғары мәнінде өнер көрсетеді.

Біздің байқауымызша, қазақ әдебиетіндегі мұндай алғашқы шығармалар С.Сейфуллиннің (1894-1938) с. Есениннің "Анаға хат" және "анаға жауап" (1924) өлеңдерінің шығармашылық аудармалары болды. Сейфуллиннің қазақ тіліндегі шығармашылық өңдеуінде тоғыз строфадан тұратын Есениннің түпнұсқасы жиырма бес строфаның көлеміне ие болады. Сейфуллин Есенин нұсқасының орыс әлемін қазақ этносының әлемдік көрінісіне бейімдейді. Қазақ нұсқасындағы ана бейнесі автобиографиялық сипатын сақтай отырып, Қазақ ұлттық нақышына ие болады: қазақ - ана келінінің баласынан қартайған анасына қамқор болуын күтуге үміттенеді. Есенинде бұл ой жоқ. Сейфуллиннің аудармаларында оқырман қазақ дүниетанымына сәйкес ананың ұлына деген ең нәзік тебіреністі сезімдерін білдіретін қалам, қалқатай, маркам, шыбын жаным, жүрегім сияқты сөздерді жиі кездестіреді. Ұлы анасымен өткізген балалық шағын есіне алады, әкесіз ерте қалады, яғни Сейфуллин қазақ нұсқасын автобиографиялық деректермен қанықтырады. М.Дулатовтың (1885 -1935) "шешеннің балаларын сүйуі" өлеңінде ананың өз балаларына деген махаббатының күші туралы баяндалады.

"Ана хат"/ "Анаға хат" өлеңінде А.Байтұрсынов (1873-1937) ешқашан сатпайтын және кез келген жағдайда ұлын күтетін, сенімді тыл, адал және сүйікті адам ретінде анасына үндеуін білдірген. Ақын Семей түрмесінде жүргенде анасына жүгінеді. Лирикалық кейіпкер анасын қамқоршы Періштемен салыстырады/ дуғагөйім, қамқор анам, одан өз еркімен алданып, онымен кездесе алмағаны үшін кешірім сұрайды. Оның өзі неге оны ұрлап, ешкімді өлтірмегенін түсінбейді, билік түрмеде отырады. Адамнан туған ұлым жақсылық жасамай, сол әлемге кетуден ұялады, адам / Адамнан туып, адам ісін етпей, / Ұялмай бетіммен көрге барам?! Байтұрсыновтың өлеңіндегі лирикалық кейіпкер үшін қамқоршы періште ана, ең жақын адамға сеніп тапсырылатын ең қымбат адам.

Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" атты өлмес шығармасы — Тоғжан, Әйгерім, Салтанат сынды ең сұлу әйел бейнелерінің тұтас галереясын бейнелейді. Ал романның ортасында, әрине, Абайдың анасы Ұлжан мен әжесі Зере тұр. Абайдың өмірі мен шығармашылығы белгілі бір дәрежеде ұлы Абайдың ұлы ұстазына айналған осы екі ғажайып әйелдің оған берген көзқарастары мен мысалдарымен байланысты болды. Абайдың әжесі мен анасының арқасында шығармашылыққа, поэзияға деген қызығушылық ерте оянды. Олардың ықпалымен Абай Адам бақыты үшін күрескердің қиын жолына түсті.

2. Анаға деген махаббат-қазақтың көрнекті ақыны Мұқағали Мақатаевтың шығармаларының басты тақырыбы:

М.Мақатаевтың аналарға арналған өлеңдерінің тәрбиелік мәні зор, оның лирикасын оқи отырып, біз аналарды көбірек сүюге, оларды түсінуге және құрметтеуге үйренеміз. Оқи отырып мынадай жолдар. Біздің алдымызда Мақатаевтың сүйікті анасының бейнесі тұр:

Шеше,

Сен бақыттың!

Жыламаған.

Жай түсіп жатқан да құламаның.

Тәңірінен мен едім ғой сұрағаның,

Сондықтан жыламын, жыламын!

Бармын ғой,

Тірі ғой,

Қасыңдамын.

Өлмеймін, мен өзіңдей асылданмын!

Таусылып, өз-өзіңнен шашылмағын,

Байырдағы берекеңді қашырмасын!

Ана бейнесі, ең қымбат және жақын адам, Мақатаевтың барлық шығармашылығынан өтеді. Ақын ананың жүрегінде алаңдаушылық сезінеді, оны тыныштандырғысы келеді. Ол анасына деген жылы сезімдерін білдіреді. Мақатаев үшін ана-барлық әулиенің бейнесі: шыншылдық, адамгершілік, тазалық, адалдық. Ананың алдында ақын өмірдің қуаныштары мен қайғыларын мойындайды.

3. "Мен әйелмін, мен осы қыздың анасымын! Мен барлығыңыздың анасымын!..."Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы ана тақырыбы

"Мен әйелмін, мен осы қыздың анасымын! Мен барлығыңыздың анасымын! Сіздердің әрқайсыңызды осындай ана дүниеге әкелді... анасымен соғыспайды... " - бұл Ғабит Мүсіреповтің "ана" прозасындағы ананың ыстық сөзі. Ғабит Мүсірепов өзінің шығармашылық қызметі үшін көптеген шығармаларын қазақ анасының бейнесін ашуға арнады. Оның келбеті, көзқарасы, нәзіктікке толы, балаларына деген махаббаты, өмірдің шексіз жылдары мен қуаныш сәттері Ғабиттің шығармалары арқылы жеткізіледі. Жазушы, сөз шебері "Ана" сөзіне ғана сегіз қысқа әңгіме арнайды. Олардың барлығы әртүрлі сюжеттер, бірақ рухы бойынша бір: олар қазақ әйелінің табиғаты мен сипаты туралы баяндайды. Онда халықтық әзіл-оспақ, Жомарт халықтық афоризмдер, әдемі тіркестер мен драмалық көріністер бар.

Ғ.Мүсіреповтің "ана қаһары" әңгімесінде алдымен бай қамшысынан, содан кейін жалғыз ұлының солдат өмірінен барлық күшімен құтқаруға тура келген жесір әйел туралы баяндалады: "... бір — бірім үшін мен тозақтың жеті айналымынан өттім. Он жеті ай түрме мен аштық жариялады. Бұл мені бұзбайды, егер менің балам жақын болса, тірі және сау болса ... босатылып, үйге асығамын, оған...".

"Батыл ана", "Кек ана", "Ақлима" - повесі, ғ. Мүсірепов, туған қиын соғыс жылдары, тиісінше, көрсететін әйелдер, проживших ауыр заманда. Аштық пен суық, туыстарының жоғалуы оларды бұзбайды, керісінше, қатайтады және одан да күшті етеді. "Ұлпан" романы — ауылдың жүз жылдық тіршілігін, оның тұрмысын, салт-дәстүрін баяндайтын жеке тарихи еңбек. "Ұлпан "жазушының" ана " тақырыбындағы барлық алдыңғы шығармаларының тірек нүктесіне айналады. Ұлы әйелдер туралы шағын әңгімелер — Ғабит Мүсіреповтің анасы туралы "Айжан шопанының түні", "Айгүл шопанының бір күні" новеллалары – есімдері әдебиеттің тарихи жылнамасына енген өз ұрпақтары үшін, отбасылық амандығы үшін, ұлт үшін күрескен әйелдерді еске алудың символдары. Олардың әрқайсысы пештің шынайы қамқоршысы. Жазушының "аналар анасы", "батыл ана", "Ананың кек алуы", "Ақлима", "Әмина", "тұтқын" шығармалары әлемдік әдебиетте лайықты орын алады.

Осы және басқа да көптеген бай қазақ әдебиеті жазушыларының шығармалары бізге ең қымбат және ең құнды дүниелерді бағалай білуге үйретеді. Әр бейнені оқып, ләззат алыңыз, барлық қайғы-қасіретті бірге сезініп, қуанып, жылаңыз; жазушылар мен ақындар жырлаған аналарымыздың күшті жақтарын, жас ұрпақтың парызын қабыл алыңыз.

4. О, бұл әйел-менің туған анам мұнда қалай түсіндіруге болатынын білмеймін, бірақ онсыз өмір сүре алмаймын! (Ананың Мағжан Жұмабаев шығармашылығына рухани әсері)

Мағжан Жұмабаевтың (1893-1938) шығармашылығында да ана бейнесін зерттедік. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы ана бейнесі "Сүйемін" / " Люблю»:

Мұнда қалай түсіндіруге болатынын білмеймін,

Күл сияқты сұр шаш,

Қайғылы көздердің көрінісі

Және тыныш және жарқын.

Розаринді қалай сұрыптауға болады,

Ол отырады, еңкейіп, күрсінеді.

О, бұл әйел-менің туған анам

[ӘЖ Аудармасы.Акимов]

Қорытынды

Материалды таңдап, зерттей отырып, біз 20, 40 және 60 жылдары ананың бейнесі тек әдебиетте және кескіндемеде ғана емес, сонымен бірге шексіз махаббат пен қамқорлықты, өмірлік қиындықтарды жеңудегі табандылықты, сенімділікті, бейбітшілік пен тектілікті, жанқиярлық пен жанқиярлықты бейнелейтініне назар аудардық!

Біз барлық қымбат ғибадатханалар ананың атымен аталады және жарықтандырылады деген қорытындыға келдік, өйткені өмір ұғымы да осы есіммен байланысты. Біз ұсынылған гипотезаны растаймыз, өйткені ХХ ғасырдағы Қазақ әдебиеті мен кескіндемесіндегі ананың бейнесі-бұлмахаббат, бақыт және шабыт. Келесі ұрпақтың ақындары мен суретшілері бұл тақырыпты зерттеу үшін міндетті түрде қабылдайды, өйткені Ана – адамзат және қазақ дәстүрлерінің жалғасы.

Қолданған материалдар

1. Аверинцев С. Горизонт семьи. О некоторых константах традиционного русского сознания. – Новый Мир / Журнал. – 2002. – № 2. – 29.09.00.

2. Прокушев Ю.Л. Сергей Есенин. Образ. Стихи. Эпоха. – М., 1986. – 432 с.

3. Лукьянов А. Сергей Есенин. Тайна жизни. – Ростов н\Дону: Феникс – 2000. – 512 с.

4. Cəкен Сейфуллин. Бес томдық шығармалар динағы. Бірінші том. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жазушы, 1986. – 342 б. – 143, 146 бб.

5. Қазақ əдебиеті/Казахская литература. Умарова Г.С., Шарабасов С.Г. – Астрахань: Министерство образования и науки РФ, Астраханский государственный университет. 2 бөлім. Часть 2. – 2011. – 445 с. – С. 9

6. Жумабаев Магжан. Пророк. Стихи, поэмы, рассказ. / Магжан Жумабаев. Перевод с казахского / Комментарии Б.Канапьянова. – Астана: Аударма. – 2010. – 368 с.