Мақала "Спорттық жарақаттардың болу себептері және оның алдын алу жолдары"

Спорттық жарақаттардың болу себептері және оның алдын алу жолдары

Түрлі жаттығулармен әсіресе, жарыс кезінде спортшы организіміне түсетін ауырпалық өте зор. Әр спорт түрінде жарақаттану қаупі де әр түрлі болады. Спорт түріне орай өзіне тән зақымдануы және жиірек жарақаттанатын дене бөлімдері – «осал жерлері» де болады.

Жалпы спорттық зақымдардың ішінде жиі кездесетіндері – соғып алу, бұлшық еттер мен сіңірлердің созылуы, жыртылуы, үзілуі. Бұлар жабық жарақаттарға жатады. Жабық дейтін себебі теріде жара болмайды. Ашық спорттық жарақаттардың ішінде жиі кездесетіні – терінің сыдырылуы, сызаты.

Кейде жаттығу барысында, жарыс кезінде ауыр жарақаттар да кездеседі (буынның шығып кетуі, сүйектің сынуы, мидың шайқалуы, буындардың, омыртқа жотасының зақымдануы және т.б.).

Жаттығу мен жарыс кезінде ең жиі зақымданатын дене бөлімдері бар. Олар әр спорт түрінде әр түрлі болады. Мысалы, боксшыларға бас пен беттің жарақаттары тән болса, спорттық гимнастика мен шаңғыда аяқ сүйектері, буындары, бұлшық ет пен сіңірлердің зақымданануы, ал футболшыларда тізе буындарының зақымданануы жиірек кездеседі.

Сонымен спорттық зақымдарға ортақ ерекшеліктер: спорттық жарақаттардың тоқсан пайызы жеңіл жарақаттарға жатады, ал орташа жарақаттар тоғыз пайыз шамасында болса, ауыр жарақаттар бір пайыз көлемінде кездеседі.

Спортшылар жеңіл болмашы жарақаттарға өздерінің жұмыс қабілетіне әсер етпегесін, оған онща көңіл бөлмей емделе бермейді. Сол себепті жеңіл зақымдардың біртіндеп жиналып, тірек-қозғалыс жүйесінің созылмалы ауруларына әкеліп соғуы мүмкін.

Спорттық жарақаттардың себебін сыртқы және ішкі деп екі топқа бөлуге болады.

Сыртқы себептер:

1. Жаттығу әдістемесінің қателіктері. Спорттық зақымдардың бастысы (екіден үш бөлігі немесе алпыс пайыздайы) осы себептен пайда болады.

Жаттығу әдістемесінің басты қателіктері: жаттығу барысын жылдамдату, шектен тыс жүктемелер қолдану, шаршаған кезде қызметтік қабілетті бұрынғы қалпына келтіру әдістерін пайдалана білмеу, жаттығуларды орындау техникасын арттыруға бағытталған жұмыстарды жүйелі жүргізудің маңызын түсіне білмеушілік, күрделі жаттығуларды орындауға дайындықтың жоқтығы немесе оларды шаршаған кезде орындау, сақтандыру шарттарын жеткіліксіз қолдану немесе мүлде қолданбау, толық бой жазбау және т.б.

Демек жаттығу әдістемесінің қателіктері жаттықтырудың дидактикалық негіздерін бұзудан шығады.

2. Жаттығу сабақтары мен жарыстарды үйымдастырудағы қателіктер. Бұл себептер барлық спорттық зақымдардың сегіз пайызға дейінгі көлемін құрайды. Олардың ішінде бастылары: оқу-жаттығу сабақтарын жүргізу туралы нұсқауларды бұзу, қауіпсіздік ережелерін сақтамау, жарыс жоспарын дұрыс жасамау.

Зақымдануға себепкер болатын қателіктерідің тағы бір түрі: бірге жаттығатын топ ішіндегілердің дайындықтарының, машықтығының, жасының, жынысының, дене салмақтарының әр түрлі болуы; жаттығу сабағында жаттықтырушының болмауы; бір жаттықтырушының қол астында тым көп кісінің жаттығуы; бір жерде әр түрлі жаттығулар өткізу, т.б.

3. Жаттығу сабағын материалдық-техникалық тұрғыдан толық қамтамасыз етпеу; спорттық құрал-саймандардың сапасыздығы; киім-кешектің лайықсыздығы; сабақ өткізетін жерді дұрыс та мұқият дайындамау; спорттық құрал-саймандарды дұрыс қолданбау, т.б.

4. Гигиеналық және метеорологиялық жағдайлардың жайсыздығы: спорттық құрылыстардың санитарлық күйінің нашарлығы, жарықтыққа, ауа алмасуына, ауа мен судың жылылығына қойылатын гигиеналық талаптарды ескермеу, тым ыстық не тым суық кезде, жаңбыр, тұман, боран, қарлы жел тұрған кездерде жаттығу не сайысу өткізу.

5. Спортшының тәртіп ережелерін бұзуы: дәрігердің рұқсатынсыз жаттығу, ауру-сырқау кезінде толық айқпай тұрып жаттығуды бастау, дайындық топтарына дұрыс бөлмеу, т.б.

Спорттық жарақаттарға ұшырататын ішкі себебтер жаттығу мен жарыс кезінде ғана болып қоймайды, олар түрліше ішкі және сыртқы әсерлерге байланысты қалыптасуы мүмкін.

Ішкі себептердің түрлері:

1. Шаршау, аса шаршау. Бұл жағдайда қимыл-қозғалыс үйлесімділігі, зейін салу, қорғаныс қасиеттері нашарлайды. Адам тым шаршағанда бұлшық еттерін дер кезінде босаңсыта алмайды да, қарама-қарсы қызмет атқаратын бұлшық еттер қызметінің реттілігі бұзылып, жаттығуларды орындау сапасы төмендейді. Бұл жағымсыз қүбылыстар – орталық жүйке жүйесінің қозғыштық және өзгерткіштік қасиеттері өзгеруінің салдары.

2. Адам ағзаларының негізгі жүйелерінің қызметтік мүмкіндігінің ауру-сырқау және басқа да себептерге байланысты төмендеуі. Мысалы: үнемі жаттықпау, амалсыз үзілістерден кейінгі жаттығу реттілігін сақтамай, жеделдете машықтану, т.б.

3. Қимыл-қозғалыстың биомеханикалық құрылысын бұзу. Бұл жағдай бұлшық еттер зорыққанда, қимыл-қозғалыс дағдысын толық меңгермей тұрып күрделі жаттығуларды орындағанда туады.

4. Спортшы дайындығының төмендігі.

5. Бұлшық еттер мен қан тамырларының тартылып, құрысып қалуы.

Спорттық зақымдар көбінесе әр түрлі соққының салдарынан болады (құлау, спортшылардың бір-біріне сғылуы, т.б.). Зақымдар содай-ақ қимыл-қозғалыстың физиологиялық шектен асып кетуінен де болады. Бұндай жағдай бұлшық еттер мен сіңірлердің созылуына, узілуіне, буындардың, омыртқа жотасының зақымдануына әкеліп соғады.

Жиі кездесетін механизмдерге қимыл-қозғалыстың үйлесімсіздігі де жатады: қарама-қарсы қызмет атқаратын бұлшық еттер жұмысының ретсіздігі, бұлшық етті дер кезінде қатайта және босаңсыта алмау, т.б. Күш салып тартқанда немесе ауырлық көтергенде жаншылудан да зақымдануға болады.

Спорттық зақымдарддан сақтандыру жолдары.

Спорттық зақымдардың алдын-алу үщін жан-жақты ұйымдастыру және әдістемелік шаралар қолдана білу керек. Олар спорттық зақымдардың даму мүмкішілігін ескере отырып қолданылады: материалдық-техникалық тұрғыдан қамтамасыздықты жетілдіру, жаттығу сабақтары мен жарыстарды дұрыс ұйымдастыру, жаттықтырушылардың мамандығын арттыру, дәрігерлік бақылауды мерзімінде жүргізіп, берілген нұсқауларды мүлтіксіз орындау, дайындау барысының дидактикалық негізін сақтау, спортшының жалпы және арнайы жұмыс қаблеттіліктерін арттыру.

Ең жеңіл болмашы жарақаттардың өзінің болу себептерін талдап, оны жою- зақымданудың алдын-алудың нәтижелі жолының бірі.

Спорттық зақымдардан сақтандыру жұмысының тиімділігін арттыру үшін оны үш бағытта бірдей жүргізу керек.

Біріншісі – жаттығу барысының тиімділігі;

Екіншісі – жаттығушының қызметтік мүмкіншілігін, жұмыс қаблеттін арттырып, «осал» жүйелерінің болмауын қамтамасыз ету.

Үшіншісі – жүктемеден кейін спортшының қалыпты жағдайына келуіне көмектесе білу.

Қорыта айтқанда, әр дене тәрбиесінің мұғалімі, әр жаттықтырушы спорттық жарақаттардың пайда болу себептері мен жағдайларын білуге және жедел медициналық көмек көрсетуге дайын болуға тиіс. Тек сонда ғана жаттығушыны жарақаттанудан, олардың асқынуынан сақтандыруға болады.