Мақала.ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ

ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ

Есенқұл А.Қ.,

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Педагогика және психология институты,

«7М01101 Педагогика және психология» мамандығының

1-курс магистранты
Ғылыми жетекші: Абильмажинова О.С.,

PhD докторы, аға оқытушы

Аңдатпа: Мақалада жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағдарын анықтауда кездесетін қиындықтар мен кедергілер атап көрсетіледі. Кәсіби өзін-өзі анықтауда мектеп педагог-психологының жұмысы мен өткізелетін тренингтар мен элективті курстарға сипаттама беріледі. Оқушыларға кәсіби өзін-өзі анықтап, мамандық таңдауда қандай көмек пен қолдау көрсетілуі тиіс екендігіне талдау жасалынады.

Қазіргі қоғамдағы еңбек нарығы қызметкерлерден жоғары кәсіби білімнің, кәсіби дағдылардың болуын, сонымен қатар келесідегідей жеке қасиеттердің: жауапкершілік, ынталылық, күйзеліске төзімділік және т.б талап етеді. Кәсіби мамандарды даярлау орта және жоғарғы кәсіби білім беру нысандарынан басталады. Дегенмен, бұл мәселеге тереңінен қарасақ, кәсіби дайындық мектеп қабырғасында оқушының кәсіби өзін-өзі анықтауынан бастау алады. Бұл жерде бала өзінің қабілеттері мен қызығушылықтарына қарай бір саланы таңдай алады, өзінің болашақ кәсіби тұлғасының бейнесін қалыптастырады.

Кәсіби өзін-өзі анықтау кезеңінде бала отбасынан, мектеп мұғалімдерінен, психологтар мен кәсіби кеңесшілерден көмек пен қолдауды қажет ететіні анық. Отбасы тарапынан көрсетілетін кеңес, бұл мәселеде, әрқашан объективті және әсерлі болуы екіталай.

Жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби өзін-өзі анықтауға және кәсіби таңдауға көмектесу кешенді психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету ретінде түсіндіріледі. Бұл тәсілге кәсіби білім беру, кәсіби кеңес беру, оқушылардың жеке типологиялық, жеке ерекшеліктерін психодиагностикалау, оның қызығушылықтарын, бейімділіктері мен қабілеттерін, кәсіптік бағдарлауды және мамандық таңдауға қолдау көрсетуді қамтиды. Психологиялық қолдау әр түрлі әдістер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, мысалы, әңгімелесу, рөлдік және белсендіру ойындары, тренингтер, арнайы курстар және т.б. [1]

Әдістердің ішінде психологиялық тренингті тиімді түрі деп санауға болады. Тренингке қатыса отырып, оқушылар басқа қатысушыларға эмоционалды түрде ашылады; жаттығулар негізінде өздерінің бойынан жаңа мінез-құлық үлгілерін игеріп, бекітеді; тренингте рефлексия жүргізу арқылы адамның жеке потенциалы мен мінез-құлық және басқа да ерекшеліктерін білуге ​​ықпал етеді.

Психолог өз қызметінде оқушылардың әртүрлі мамандықтар туралы хабардар болуына, мамандық таңдауда оқушылар арасында басым болатын мотивацияға, сонымен қатар олардың кәсіби болашағын жоспарлауға ерекше көңіл бөлуі керек. Жоғары сынып оқушысының кәсіби өзін-өзі анықтауы бойынша психологиялық тренинг бағдарламасына келесі тақырыптарды енгізуді ұсынуға болады:

• мамандықтардың классификациясы;

• кәсіби өзін-өзі анықтаудағы темперамент пен мінездің рөлі;

• кәсіби қызығушылықтар, бейімділіктер және қабілеттер;

• мотивтердің адам өміріндегі рөлі және олардың мамандық таңдаудағы рөлі;

• өзін-өзі бағалау және өзіне деген сенімділік;

• өз қызметін ұйымдастырудың техникасы мен әдістері;

• қарым-қатынас және мінез-құлық білімдері, дағдылары мен дағдылары. [2]

Осылайша, қатысушыларының кәсіби өзін-өзі анықтауына бағытталған оқыту бағдарламасының нәтижелері бойынша мамандықтар (оларға қойылатын талаптар, мамандардың жеке және кәсіби қасиеттері) туралы жалпы түсінік қалыптастырады. Өзінің жеке басының ерекшеліктері; өз қызметін жоспарлау және ұйымдастыру дағдылары, сонымен қатар басқалармен тиімді қарым-қатынас жасау дағдылары қалыптасады. Осы алған жаңа ақпараттарға сүйене отырып, жоғары сынып оқушылары мамандықты жауапты таңдауға қабілетті болады.

Бейіндік бағытты таңдау арқылы оқушылар таңдау пәндерін оқи бастайды және түлектерге міндетті болып табылатын Ұлттық Бірыңғай Тестілеуді тапсырады. Оқу жоспарының мектептік компоненті арқылы жүзеге асырылатын элективті курстар әртүрлі функцияларды орындайды. Олардың кейбіреулері базалық бейіндік пәндерді оқуға қолдау көрсете алады, басқалары жеке білім беру траекторияларын құру үшін бейіндік пәндерді оқытуға қызмет етеді. Психологияның элективті курстары негізгі пәндерді қарастырмайды, олар қоғамдағы кәсіби ұтқырлықты қалыптастыруға бағытталған, өйткені ел экономикасындағы құрылымдық өзгерістер кадрлардан жаңа қасиеттерді мен жоғарғы кәсіби ұтқырлықты талап етеді. Мамандығы бойынша өндірісте жұмыспен қамтылмаған жастардың көбеюі олардың едәуір бөлігінің қазіргі заманғы өндірістің заманауи талаптарына сәйкес келмейтінін көрсетеді, ал белгілі бір мамандықты игерген кейін еңбекке көшу кезінде еңбекке бейімделу мәселесі және қойылатын талаптардың жоғары болуы, кәсіби шеберліктің жоғары болуына әкеледі. [3]

Мектеп оқушының болашақ кәсіби іс-әрекетіне қатысты шешіміне жауапты болғандықтан, білім беру мекемесінде жұмыс істейтін әрбір психологқа таныс бірқатар типтік күрделі жағдайларды атап өту қажет.

1. Оқушылардың мотивациясының төмендігі. Көптеген жасөспірімдер бірде-бір пәнге, іс-әрекетке қызығушылық танытпайды. Бұл жоғары сынып оқушыларының дәстүрлі құндылықтар мен өмірдің мәнін ажырата алмауынан, мұндай жағдай қазіргі қоғамда жиі кездеседі.

2. Бірнеше баламалы нұсқалардың ішінен таңдау мәселесі. Әдетте, дарынды жасөспірімдер әртүрлі салалада өздерінің бақтарын сынап жатады. Бұл жасөспірімдер тобының барлық пәндер бойынша үлгерімі жоғары, бірнеше бағыттар бойынша облыстық, аймақтық және ресейлік олимпиадалардың жеңімпаздары болып табылады. Олар үнемі ізденіс үстінде болады.

3. Мотивация мен қабілет арасындағы қарама-қайшылықтың болуы.

4. Балалар мен ата-аналардың көзқарастары мен мүдделерінің әртүрлі болуының себебінен қарама-қайшылықтардың пайда болуы. [4]

Психологтар элективті курстарды әзірлеу кезінде, ең алдымен, қазіргі жағдайда көптеген мамандықтар бойынша мамандардың кәсіби біліктіліктері ғана емес, сонымен қатар кәсіби икемділік, ұтқырлық, стресске төзімділік, шығармашылық, ұжымда жұмыс істей алу, коммуникативтілік сияқты қасиеттеріне басым назар аударылатынын және жұмысқа қабылдану кезінде басшылыққа алынатындыға басым назар аударады.

Мектеп, маңызды әлеуметтік институттардың бірі ретінде жоғары сынып оқушыларына жаңа өндірістік қатынастарға бейімделуге, қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар және жұмыс берушілер нарығының талаптары туралы білімдерін кеңейтуге көмектесуі керек. Оқушыларға бейіндік және бейіндік мектептерде ғана көмек қажет емес, ең алдымен дұрыс мамандық таңдауда мамандардың көмегі маңызды. Оқушылар мүмкіндігінше жиі мамандықтың немесе қызметтің болашағын қарастыруы керек және осы негізде элективті курстар аясында жеке қасиеттерді зерттеуге көбірек уақыт бөлінуі керек. Бәріне белгілі «Мен» бейнесі – бұл үш негізгі құрамдас бөлікті қамтитын жеке тұлғаның әрекет субъектісі ретіндегі идеяларының жүйесі: когнитивті (оның жеке психологиялық ерекшеліктері туралы білімдердің жиынтығы), эмоционалдық (өзін-өзі бағалай алу), реттеуші (өзінің мінез-құлқын бақылау қабілеті).

Қызығушылықтар, қабілеттер мен құндылықтар таңдаудың кез келген кезеңінде көрінеді. Пәнге деген қызығушылық оқушының онымен көбірек айналысуына итермелейді, бұл оның қабілетін дамытады. Анықталған қабілеттер іс-әрекеттің табыстылығын арттырады. Белгілі бір мамандықты таңдау көп жағдайда объективті жағдайларға, қоғамдағы еңбек нарығына байланысты. Бұл ең алдымен әлеуметтік жағдай, отбасының материалдық әл-ауқаты, әсіресе ата-ананың білім деңгейіне байланысты болады. Ауқатты және білімді отбасылардың балалары ата-анасының жолын қууға бейім, кез- келген жағдайда олар сол әлеуметтік-кәсіптік топта қалғысы келеді.

Басқалары, керісінше, әлеуметтік және кәсіптік жағдайын жақсартуға, ата-анасынан да жоғары білім мен біліктілікке ие болуға ұмтылады. Кәсіби өзін-өзі анықтаудың маңызды факторларына мамандық таңдаудағы жас ерекшелігі, оқушылардың саналылық деңгейі және оның талаптарының деңгейі жатады. Мамандық таңдау, көріп отырғанымыздай, күрделі және ұзақ процесс. Мәселе оның жалпы ұзақтығында емес, кезеңдердің реттілігінде. Бұл жерде екі қауіп бар. Біріншісі, жоғары сынып оқушыларының қандай да бір қызығушылықтарының және тұрақты мүдделерінің болмауына байланысты. Екінісі, мамандық таңдаудың кешіктірілуі көбінесе жалпы көзқарастың қалыптаспауы мен мінез-құлықтың инфантилизмі және әлеуметтік бағдарлардың дұрыс үйлесім таппауы. Жоғары сынып оқушыларының болашақ мамандығы туралы да, өзі туралы да хабардар болу деңгейі өте маңызды. Психология бойынша элективті курстарды бітірген оқушылар, сабақтарды кәсіби психологтар жүргізгендіктен, курстарға қатыспаған оқушыларға қарағанда, кәсіби бағдар мен мақсаттарды анықтай алады. Сыртқы және ішкі кедергілерді қалай жеңуге болатыны туралы нақты түсінікке ие болады, өздерінің жеке және кәсіби жоспарын құруға бейімделеді.Сонымен, жасөспірімдерге мамандық таңдау кезеңінде психологиялық қолдау көрсетуді дұрыс ұйымдастыру шынайы кәсіби көзқарастың саналы және өз бетінше қалыптасуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар өзіндік сананы дамытуға, жеке тұлғаның дұрыс бағытты таңдауын қалыптастыруға септігін тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Даутова, О.Б. Самоопределение личности школьника в выборе профессии / О.Б. Даутова – М.: СПб.: КАРО, 2006. - 352 с.

2. Логинова Г. Психологические аспекты профильного обучения // Психологическая наука и образо­вание. 2004. № 3.

3. «Кәсіптік бағдарлау теориясы мен әдістемесі» пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен / Құрастырғандар: доцент Самашова Г.Е., Нұрмағанбетова М.С. және т.б. – Қарағанды: ҚарМТУ баспасы.

4. Тұлғаның кәсіби бағыттылығын дамыту үрдісінің моделі // Мереке-праздник для всех. – Алматы: – 7 б.