"Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін театр түрлерін қолдану арқылы дамыту"

«Мектепке  дейінгі балалардың  шығармашылық  қабілетін  театр 

түрлерін қолдану  арқылы  дамыту»

Балалар тілін дамытуда, олардың өмірге деген көркемдік көзқарастарын
қалыптастыруда театрландырылған қойылымдар ерекше рөл атқарады.Балалар кейіпкерлерді ойнай отырып, олардың іс-əрекеттері мен мінез-құлықтарын салып береді жəне ойын арқылы тілдерін дамыта отырып, адамгершілік нормалары туралы түсініктері қалыптасады. Сондықтан да театр қойылымдары балабақша тəрбиеленушілері үшін маңызын еш уақытта жойған емес. Театр арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілі дамып, сөздік қорлары толығады, байланыстырып сөйлеуге дағдыланады, дұрыс дыбыстау, мəнерлеп сөйлеу дағдылары қалыптасады, театр өнеріне деген қызығушылықтары артады.Театр əр балаға қуаныш, ұмытылмас əсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады.Сахналандырылған ойындар сюжеттік-рөлдік ойындардан сондай-ақ сахналау іс-əрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған.
Сахналандырылған ойындар ойын-қойылым болып саналады, өйткені олар əдеби шығармалар түрінде белгілі бір мазмұнға ие, сондықтан балалар кейіпкерді ойнайды. Онда нағыз театр өнеріндегідей айшықты құралдар көмегімен – дауыс ырғағы, бет-əлпетінің өзгеруі, қол қимылдары, дене бітімінің жағдайы мен жүрістұрысы арқылы нақты бейнелер қалыптасады.
Ертегілер дүниесіне сапар шегу балалардың қиялдау, еліктеу, елестету,
тіпті өздерінің ойдан шығару қабілетін дамытады. Əдебиеттің ең озық үлгілерінің адамгершілік рухында тəрбие алған балалар өздері шығарған ертегілер мен əңгімелерінде өздерін əділетті көрсетіп, жағымды, жағымсыз кейіпкерлерді ажыратады. Балаларға арналған көркем шығарманы оқыту неғұрлым дұрыс ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық талғамын дамыту соғұрлым табысты болады.
Театрландырылған ойындарға қатысу арқылы балалар адамдар, жануарлар,
өсімдіктер өміріндегі əртүрлі оқиғалардың қатысушысына айналады, бұл оларға қоршаған əлемді тереңірек түсінуіне мүмкіндік береді. Сонымен бір мезетте

Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театр ерекше рөл атқарады.Театр әр балаға қуаныш ұмытылмас әсер сыйлайды ,оның көркемдік талғамы еліктеуі мен қиялын дамытады.

Мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеуде театрландырылған ойындардың құндылығы мынада: кез келген тәрбие жұмысын театрландырылған ойындар арқылы жүзеге асырамын. Театр көріністері баланың жан дүниесін тербеп, айналадағы қоршаған дүние әлемімен жақындастырады. Театр көрініс сабақтарында ертегі арқылы жүргізу адамгершілік мінез – құлықты қалыптастыруға ықпал етеді. Театр арқылы өткізілетін сабақтар көмегімен балаларға білім беріп қана қоймай, оларға қалай орындауды үйретеді. Балалар қызығушылықпен және ынтамен атқарады. Театр ойыны бала тілінің дамуына ықпал тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады.

Әдетте әр адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен . Сондықтанда баланның жан-жақты қалыптасуыүшін мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндердің бойына жақсы ,жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек.бала әр нәрсеге құмар,қызыққыш ,ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті ,тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады.Оның жан-жақты дамып ,жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады.Ал театрландырылған ойындарды балалар қызықтап ойнайды.Театрландырылған ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес,сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің сипатымен ерекшелінетін айқындалған.Театрландырылған ойындар ойын қойылымдары болып саналады,бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды саханалық қойылымдарға айналдырып,оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор.Баланы саханада кейіпкер ретінді ойната отырып,жеке тұлғасын жан-жақты дамыту.Оның бойында әдебиетке,мәдениетке,өнерге дегенқұштарлықты ояту. Бүлдіршіндер саханада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді.

   Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі,қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көрністеріне таңқалдырып,өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді.

   Театрландырылған ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы  ата-аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеуге өзі алған әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.

    Балабақшадағы театрландырылған іскерлік бағдарламасы:

Балалар театырының түрлері

Балалар театырының бірнеше түрлері бар:

• Саусақ театрында- саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады.

Саусақ театры арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы ,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады.Саусақ театр арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы,,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады.Саусақ ойын ойнап отырып ,балалар қоршаған ортадағы заттармен құбылыстарды, жан-жануарларды,құстарды және ағаштарды бейнелей алады.Саусақтардың қозғалыс қимылына қарап,қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысадыжәне өлең үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып ,есіне сақтайтын болады.Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып ,оң ,сол,жоғары,төмен т.б түсініктерді бағдарлай алуда үйренеді.

• Үстел үстіндегі театры -Сәбилер тобынан бастап-ақ тақпақ пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады. Үстел үстіндегі қуыршақтар театрдың бірнеше түрі бар: әр түрлі биіктегі конустан, цилиндрдан, қораптардан жасалған ойыншықтар; таяқшадан жасалған театр; «киндер- театр»; магнит театры; «мачалка театр»; үстел үстіндегі кейіпкерді тоқымадан немесе крючокпен тоқуға болады ( олар өздерінің формасын ұстағандай пластмас бутылкаларға кигізіп қойады); ағаш ойыншықтар, саздан жасалған ойыншықтар (дымковски ойыншықтар).

• Суреттер (картиналар)  театры -Декорация  мен  кейіпкердің – суреттері. Олардың  әрекеттері  шектелген. Ойнаушының  дауыс  ырғағы (интонация)арқылыкейіпкердің мінез-құлқы  беріледі.  Кейіпкер  әрекет  барысында  пайда  болады,  балалардың  қызығушылығын  арттырады.

• Фланелеграф театры - Суреттер мен кейіпкерлер экранда көрсетіледі. Оларды фланельдер ұстап тұрады. Мұндағы суреттерді балалар мен бірге ескі кітаптардан, журналдардан қиып алуға болады.

Театрлық іс - әрекетті ертегілерді пайдалана отырып балалардың тілін дамыту

Халқымыздың көркем жиындығының бірі ертегілер.Ертегілер балалар өмірінде олардың эстетикалық талғамдарын дамытуда зор әсер етеді.Олар халықтың арманын қиялын білдіреді.

Туған жерін,дінін ,тілін,өнерін,мәдениетін,салт-дәстүрін білетін, саналы да өнегелі ұрпақ тәрбиелеу ісі балабақшадан бастау алуы керек.Сондықтан да жұмысымда ұлттық сананы дамыту үшін білім мен тәрбие беру ісін жаңа деңгейге көтеру мақсатында ертегілерді кейіпкерлендіру ісін қолға ала бастадым.Мұндағы мақсатым балалардың тілін дамыту жатық байланыстырып сөйлеуге үйрету,сөздік қорын байыту,ұялшақ балаларды ортаға тарту.

Балабақшада өтетін тәрбиелік ісшарналар мен ертеңгіліктердің үлкен мәні бар,онда ертегілер пайдаланып, мазмұнды болып өтеді.Рольді ойнату барысында балалар ұйымшылдыққа ,жауапкершілікке тәрбиеленеді.

Соның ішінде қиял-ғажайып ертегілерде адам ойының сәбилік шақтары,соны білсем деген арманы ,әлемді шарласам,тіршілікті жеңілдетсем

Деп армандаған халық қиялы бейнеленген.Сол дүниеде жақсылық пен жамандық,әділдік пен жауыздық,адалдық пен қаскөйлік беріспес арпалыста болады.

Балалар бұл ертегілерден жақсы жаманды айырып ,адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.

Қиял –ғажайып ертегілердің жанды-жансыз дүниелерден елден ерекше.Не бұйырса соны істейтін,көзді ашып-жұмғанша орындайтын қаскөй де үрейлі мыстан кемпір жойқын күш иесі болып келді.

Ертегі шығарушылар хайуанаттарды суреттей отырып ,оған мінез-құлқы ұқсас адамдарды бейнелейді,ондай жаман мінез-құлықтан жиренуге тәрбиелейді.

Тұрмыс-салт ертегілерінде өмірде болған оқиғалар орын алады.Тұрмыс-салт ертегілері қарапайым шаруа адамдарынардақтап ,еңбекке айрықша көңіл бөледі. «Жатып ішер жалқау болмай,ерінбей еңбек ет»дегенді білдіреді,балаларды еңбекті сүюге баулиды.

Тұрмыс-салт ертегілерінің тағы бір тақырыбы-үй-іші,отбасы,жақсылық пен жамандық,ұрлық пен аярлық жайында болып келеді,ягни жарасқан ынтымақ,тату тіршілік бар жерде бірлік,ырыс бар дегенді білдіріп,балаларды татулыққа тәрбиелейді.

Балабақшада балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырып ,көңіл көтеру.

Ертегілер

Ертегіні таныстыру

Дыбыстық тыңдау

Сурет бойынша әңгімелеп айтту.

Өлең жыр дастандар оқулар арқылы

Мульти топтамалар

Театрлық қойылымдар

Үстел үсті театр

Саусақ театр

Фланелеграф театр

Саусақ театрында- саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады.

Саусақ театры арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы ,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады.Саусақ театр арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы,,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады.Саусақ ойын ойнап отырып ,балалар қоршаған ортадағы заттармен құбылыстарды, жан-жануарларды,құстарды және ағаштарды бейнелей алады.Саусақтардың қозғалыс қимылына қарап,қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысадыжәне өлең үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып ,есіне сақтайтын болады.Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып ,оң,сол,жоғары,төмен т.б түсініктерді бағдарлай алуда үйренеді.

• Үстел үстіндегі театры -Сәбилер тобынан бастап-ақ тақпақ пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады. Үстел үстіндегі қуыршақтар театрдың бірнеше түрі бар: әр түрлі биіктегі конустан, цилиндрдан, қораптардан жасалған ойыншықтар; таяқшадан жасалған театр; «киндер- театр»; магнит театры; «мачалка театр»; үстел үстіндегі кейіпкерді тоқымадан немесе крючокпен тоқуға болады ( олар өздерінің формасын ұстағандай пластмас бутылкаларға кигізіп қойады); ағаш ойыншықтар, саздан жасалған ойыншықтар (дымковски ойыншықтар).

• Фланелеграф театры - Суреттер мен кейіпкерлер экранда көрсетіледі. Оларды фланельдер ұстап тұрады. Мұндағы суреттерді балалар мен бірге ескі кітаптардан, журналдардан қиып алуға болады.

Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан – жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Театрландырылған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, қойылым туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.

Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театр ерекше рөл атқарады.. Ал, театрландырылған ойындарды балалар қызықтап ойнайды. Театрландырылған ойындар рөлдік ойындардың тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған.

Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі,қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып,өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді.

Балабақшадағы театрландырылған іскерлік бағдарламасы бірнеше бөлімнен тұрады. Балаларға театр өнерінің шынайы сезімдерін меңгерту. Бөлімнің негізгі тақырыптары: театр өнерінің ерекшеліктері, театр өнерінің түрлері, қойылымның жасалуы, сыртқы және ішкі театр, көрермендер мәдениеттілігі.

Ата-анамен жүргізген жұмыстың нәтижесі:

Қойылыммен жұмыс – жанама бөлім, авторлық саханалауға негізделген. Оған кіретін тақырыптар.

-қойылыммен таныстыру

- қойылымды мазмұндап, талдау, кейіпкерлендіру.

-Қойылымға қажетті құралдар дайындау. Көріністі безендіру.

-Дайындық

Қойылымды саханалау.

Сол сияқты саусақтар ойын драматизациясы. Балалар атрибуттарды саусақтарына киеді. Ертегінің мәтінін айта отырып саусақтарын қимылдатып сюжет жасайды. Көріністі ширманың сыртында тұрып, немесе топта еркін қозғала жүріп көрсетеді.

• балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты материалдарды жинақтау;

• қойылымдарға қажетті театр түрлерін іріктеп, дайындау;

• қойылымдарға керекті көрнекіліктер мен құрал-жабдықтарды дайындау (ширма, атрибуттар, кастюмдар т.б.)

• ата-аналармен жұмыс: қойылымдарға ата-аналарды қатыстыру, газеттер, жылжымалы папкалар шығару, қажетті жабдықтар дайындауға көмектесу.

Жұмыстың нәтижесі:

Жұмысты жүйелі жүргізу негізінде төмендегі нәтижелерге қол жеткізіледі:

• балалар тілі дамиды;

• сөздік қорлары толығады;

• байланыстырып сөйлеуге дағдыланады;

• дұрыс дыбыстау, мәнерлеп сөйлеу дағдылары қалыптасады;

• театр өнеріне деген қызығушылықтары артады.

Қолданылған әдебиеттер: 

1.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты.
2009 жыл
2.Мектеп жасына дейінгі балалаларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.
3.Неменова Т .«Развитие творческих проявлений детей в процессе театрализовнных игр»
Дошкольное воспитание» №1.1989.
4.Каталог образавательных сайтов – http://www-predschool.kz/ .