М.Х.Дулатидің рухани мұраларының түркі дүниесіндегі орны

М.Х.Дулатидің рухани мұраларының түркі дүниесіндегі орны

Есенғалиева С.

М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің Тарих мамандығының 1-курс студенті

Жетекшісі: Ташқараева Ә.М.

Мұхаммед Хайдар Дулати XVІ ғасырдың бірінші жартысындағы көрнекті ғалым, тарихшы, ойшыл, мемлекет қайраткері, ақын. Ол тарих, география, этнография, және т.б. саланың маманы, бірнеше тілді меңгерген, тарихи шығармалармен жақсы таныс болған өз дәуірінің жоғары білімді тұлғасы. Оқу-біліммен қатар, әскери өнерді жетік меңгеріп, ел басқару ісі мен сол кезеңдегі елдің саяси өміріне етене араласты. М.Х.Дулати талантты қолбасшы ретінде екі рет Кашмирді жаулап алды және әрдайым жауларының шабуылдарына тойтарыс берді. Дулати 1499 жылы Ташкентте дүниеге келді, 1551 жылы Үндістанда қайтыс болды. Ол алғашқы Түрік қағанатының қалыптасуында маңызды рөл атқарған ежелгі дулат тайпасының өкілі. Дулати өз заманының тамаша тарихшысы және жазушысы болды. 1541-45 жылдары Кашмирде сол кезде түркі әлемі үшін ғылым мен мәдениеттің тілі болған парсы тілінде жазылған Еуразия халықтарының тарихы мен мәдениеті туралы әйгілі және керемет «Тарих-и Рашиди» еңбегі жазылды. Бұл еңбекте ол ұрпақтары үшін баға жетпес мәліметтер қалдырды. Дулаттардың өткені туралы ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан әңгімелерге, моғол аңыздарына, олардың хандарының сарайларында сақталған құпия құжаттарға, куәгерлердің куәліктеріне сүйене отырып, Жувейни, Жамал Қарши, Рашид ад-дин Али Йазди, Абдуразак Самарқанди сияқты белгілі ғалымдардың тарихи еңбектерін пайдаланды. Осының барлығы осы шығарманы анық мұрағаттық деректерге негізделген тарихи анықтамалық шығарма ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.

Дулат VII-VIIIғ өмір сүрген, ол дулат тайпасының шыққандығына байланысты Дулати атанған ұлы тұлға Мырза Хайдардың шамамен 28- ші атасы.

Мұхаммед Хайдар Дулати қазақтардың ортағасырлық тарихына қатысты өте құнды мәліметтер қалдырды. «Тарихи Рашиди» Жетісу мен Шығыс Дешті-Қыпшақта болған оқиғалар, Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы күресте қазақтар, қырғыздар мен өзбектер арасында достық одақтардың құрылуы туралы көптеген мәліметтерді қамтиды. Жұмыста сондай-ақ XV-XVI ғғ. Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қалалық және егіншілік мәдениеті, Жетісудың тарихи географиясы, Ортағасырлық Қазақстан туралы көптеген құнды деректер бар. Бұл еңбекті XVI-XX ғасырлардағы көптеген авторлар түркі және көрші халықтардың қоныстануының кең аумағы тарихының бастапқы дереккөзі ретінде кеңінен қолданған, ол біздің заманымызда да өзектілігін жоғалтпады.

Дулатидің бұл басты еңбегі ағылшын, түрік және қазақ тілдеріне аударылған, өткен ғасырда Вельяминов-Зернов қазақтардың тарихына қатысты бөліктерді орыс тіліне аударған. Дулати, оның еңбектері мен мемлекеттік қызметі туралы Ірі орыс ғалымдары Вельяминов-Зернов, В.В. Бартольд және басқалар жазған. Қазақстанда Дулатиге, сондай-ақ «Хрущев жылымығынан» кейінгі және әсіресе Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі басқа да көрнекті қайраткерлерге үлкен көңіл бөліне бастады. ЮНЕСКО қамқорлығымен оның 500 жылдығына арналған арнайы конференция өткізілді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірі мен шығармашылығы тереңірек зерттеуге лайық, ал ол туралы білім адамдар арасында кең таралған.

Тарих-и Рашидидің жұмысы көптеген тақырыптарды қамтитын күрделі жұмыс. Тарих-и Рашиди жұмысындағы зерттеу тақырыптары: моңғолдар, түріктер, Иран, Ауғанстан, Үндістан, Тибет, Орталық Азия және Қазақстан тарихын қамтиды. Ол сондай-ақ тілдік ерекшеліктерді, діни қозғалыстарды, Ислам философиясын, суфизмді және парсы-түркі тарихи және әдеби байланыстарын қарастырады. Сондықтан да бұл жұмыс қазақтар мен түріктер үшін ортақ қайнар көз болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда «Тарих және Рашиди» шығармасын түркілердің ортақ тарихи - әдеби туындысы ретінде қарастырған жөн. Осыған байланысты жұмысты жалпы төрт тақырып бойынша жіктеуге болады. Олар:

1. Түркі әлемінің саяси тарихы

2.Түрік әдебиеті.

3.Түрік мәдениеті.

4. Түркілердің дереккөздері.

Зерттеушілер қазақ тарих ғылымының бастауын Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» іргелі еңбегінсіз елестету мүмкін емес деп санайды. Дулатидің еңбегі Орталық Азия халықтарының, соның ішінде XIV—XVI ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың тарихын, этнографиясын, географиясын, әдебиеті мен мәдениетін ашумен құнды. Шығарма бізді Орта Азияны Әмір Темір басып алған XIV ғасырдың екінші жартысына қайтарады; Моғолстан мемлекетінің шығыс бөлігінде (және ол қазіргі Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның және Шығыс Түркістанның аумағын қамтыған) дулат тайпасының күшімен жаңа мемлекет құрылған кезде өмір сүрді.

«Тарих-и Рашиди» еңбегі қазақ тарихы үшін өте құнды. Себебі бұл қазақ хандығының 1465 жылы құрылғандығы жөнінде айғақтайтын негізгі дереккөз.

Шығарманың бірінші бөлігін жазғанда Мырза Хайдар Әлиаддин Атамәлек Жовайнидің «Тарих-е-жаһангошай», Шәрәфеддин Әли Иәздидің «Зафарнама» еңбектеріне сүйенген. Сондай-ақ Саһиб Қыран Әмір Темірдің Мауароннәһрде дербес мемлекет құруын, оны сыртқы жаулардан қорғап, Моғолстан ханы Тоғлық Темір (1360 жылдар), тіпті кейінірек те тегі Дулат Әмірлерінен шығып билікті қолға алған Қамареддинге қарсы жорықтары түгелдей «Зафарнамадан» алынған. Мұндай жағдайларда автор «Зафарнамадан әңгіме» деп оқырманды хабардар етеді. Жовейнидің «Тарих-е-жаһангошай» еңбегінен алынған кейбір үзінділердің алдында да осындай ескерту береді. Зәһиреддин Мұхаммед Бабырдың «Бабырнама» еңбегі де Мырза Хайдар үшін дерек көз қызметін атқарған [18].Сонымен қатар, Мырза Хайдардың ақсақалдардан, әкесінен, немере ағаларыан және басқа да сенімді замандастарынан естіген оқиғаларды ақпарат ретінде пайдаланады. Ол сонымен қатар өз дәуірінің сопылық ағымының өкілдерінің әдеби шығармаларынан үзінділер келтіреді. Бірақ «Тарих-и Рашидидің» екінші дәптерін жазу кезінде автор негізінен өзінің естеліктеріне сүйенеді.

«Тарих-и Рашидидің» тарихын оқып, автордың өмірін, философиялық көзқарастарын, өз заманының рухани және мәдени дүниетанымын сезіну, түсіну қиын емес. Егер ол оқыған және өз еңбектерінде қолданған алпыстан астам жұмыстарды ескеретін болса, онда тарихшының білім деңгейі оның өз заманының жоғары білімді, білімді адамдарының қатарында болғандығын көрсетеді.

Мырза Хайдар Моғолстан және оған тәуелді аумақтар қазіргі уақытта Қазақстан, Қырғызстан, Қытайдың Шыңжаң ауданы және Батыс Моңғолия жерлерінде орналасқанын жазды. Шоқан Уәлихановтың моңғол және моғол сөздері туралы жаза келіп, моңғолды моңғолдармен шатастыруға болмайды, олар мұсылман дінінің түркітілдес тайпалары деп атап өтті.

«Тарих-и Рашиди» - ғылыми стильде жазылған тарихи шығарма. Осы уақытқа дейін қазақ ғалымдарының көпшілігі шығарманың тарихи мағынасына көңіл бөліп, талдап келді. Солардың бірі, әдебиеттанушы Ш.Елеукенов: «Қазақстан тарихына маңызды тұстарын баяндауда, Қадырғали Жалайыридің, сондай-ақ, тарихымыздың маңызды беттерінің бірі Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінің маңызы зор.

«Тарих-и Рашиди» туындысының жанры туралы айта отырып, ежелгі әдебиет тарихы жөніндегі маман Н.Келімбетов былай дейді: «жанрлық тұрғыдан алғанда «Тарих-и Рашиди» - бұл ғылыми еңбек және түркітілдес халықтардың шынайы шежіресі, сондай-ақ тарихи тақырыпқа жазылған көркем шығарма».

Дәл осындай пікірді А. Дербісәлі бастаған шығыстанушылар білдірді. Қазақ әдебиетіндегі генеалогиялық шығармалардың тарихи және жанрлық, стильдік ерекшеліктері бойынша диссертация қорғаған А.Оразбаева: М. Х. Дулатидің «Тарих-и Рашиди» туындысы - шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме ретінде бір-бірін толықтыратын біртұтас туынды екенін атап өтті. Алайда, зерттеушілердің көпшілігі Хайдар Мырзаның жұмысы парсы тілінде жазылғанын ұмытып кетеді, сондықтан оның негізінен Иран әдебиетіне жақын болуын ескеруіміз керек. Мырза Хайдар - түркі тілдес ұлттың мәдениеті мен тарихы туралы жазған парсы тілді жазушы екені белгілі. Сонымен қатар, оның «Жаханнама» дастаны түркі тілінде жазылғанын ескерсек, Мырза Хайдар дарынды ойшыл екені даусыз.

Мырза Хайдардың шығармасы негізінен ортағасырлық әдебиетте, әсіресе ақсүйектер мен хан сарайында өмір сүрген зиялы жазушыларға тән. Біздің ойымызша, хан билігі, мемлекеттік идея, ұлттық және діни бірлік, моғол-түрік армиясының жеңімпаз рухымен қатар, билеушілер сарайын дәріптеді және Мырза Хайдар, сөзсіз, оның дәуірінде қалыптасқан классикалық тенденцияның ықпалында болды. Әмір Темір, Хорезм шах, Жәнібек, Қасымхан, Ахмет хан, Сұлтан Саид хан, Шейбани хан, Ұлықбек, Бабыр Шах сияқты жахангерлердің жеңімпаз жорықтарын, сондай – ақ Берлинде Шыңғысханнан шыққан барлық хан әулеттерінің белгілі өкілдерін, олардың мұрагерлері мен түркі Әмірліктерінің билеуші хандықтарын суреттей отырып, автор билеушілер әлеміндегі «билік интригасын» - тақтар мен қарсыластар арасындағы қақтығысты шынайы бейнелейді.

Шығарманың басты ерекшеліктерінің бірі - Хайдар Мырзаның исламдық дүниетанымы. Екіншіден, Мырза Хайдар Құранның басты өлшемі ретінде өз батырларының қадір-қасиетін, олардың ішкі психологиялық ахуалын, тарихи оқиғалар мен саяси жағдайларға көзқарасын бейнелейді. Ислам көзқарасы бойынша баға береді. Бұл жалпы шығыс әдебиеті стилінің бір ерекшелігі.

Ортағасырлық жазушының шежірелік шығармасындағы бейнелеу әдістері негізінен сол дәуірдің сопылық ағымына тән әдістер мен мотивтерге және автордың ерте жастан үйренген барлық принциптерін терең игерген Құран ережелеріне негізделгені кездейсоқ емес. Бұл дәстүр-Сағди, Хафиз, Фирдауси, Джами, Навои, Низами, Лутфи, Хоремзи, Йасауи, Бақырғани және т. б. діни мотивтер мен адамдық наным-сенімдер үндесетін ұлы сыршы поэзия мектебі-парсы-түркі шайырларынан бастау алған және ХІХ ғасырда өмір сүрген Абай, Шәкәрім, Әбу Бәкір, Мәшһүр-Жүсіп сияқты қазақ ақындарының шығармашылығына дейін жеткен таңғажайып құбылыс.

Уақыт өзгерген сайын тарихқа көзқарас та өзгереді. Алайда, тарихиң әдеби шығарма адамзаттың басты рухани құндылықтарының бірі болып қала береді. Сондықтан, Қазақстанның Тәуелсіздік кезеңіндегі мәдениеті үшін өткен дәуірден мұраға қалған ұлы ғалымдарымыздың туындыларын зерделеу, олардың шынайы мазмұны мен маңызын болашақ ұрпақтың санасына жеткізу кезек күттірмейтін шара болып табылады.

«Тарих және Рашиди» Хайдар Дулатидің әлемге атын мәшһүр еткен маңызды жұмысы. Бұл еңбекте ғалым ХҮ-ХҮІ ғғ. қазіргі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістанда болған аса маңызды тарихи оқиғалар туралы жазған. Сондай-ақ, Ауғанстанда, Тибетте, Үндістанда болған кейбір саяси, мәдени, әлеуметтік оқиғалар қамтылған. Ғалым осы елдерде өмір сүрген тайпалардың, халықтардың, қоғамдық өмірдің, мәдениеттің, әдет-ғұрыптардың тарихын жазды. Бұл еңбектегі ең жемісті - Хайдар Дулати, өз көзімен көрген маңызды оқиғаларды оның алдындағы және ол өмір сүретін дәуірдің тарихи құбылыстарымен шебер байланыстыра отырып жазды.

«Тарих және Рашиди» - қазіргі Қазақстан, Өзбекстан, Шығыс Түркістан, Ауғанстан, Үндістан, Тибеттің XV-XVI ғасырлардағы тарих, география, әдебиет және мәдениетті зерттеуші-ғалымдар үшін баға жетпес дерек көзі болып табылады. Дулатидің айтуынша, Қазақ тарихы Моғолстан мемлекетінің өмір сүруімен тікелей байланысты. Моғолстанның-шығысында Ертіспен, солтүстігінде Балқаш көлімен, батысында Түркістан және Ташкентпен, ал оңтүстігінде Қашқариямен шектесетін мемлекет. Алыс XIV ғ. II ғасырдың екінші жартысында Моғолстанның алғашқы хандары Ілияс Қожа Мәуеренахрды өзіне бағындыру үшін тоғол темірімен бірқатар соғыстар жүргізді. Соңғы уақытта Жетісудағы билік әрбір Каларадинге ауысты. Осы уақытта Орта Азияның билеушісі Әмір Темір Моғолстан қайта-қайта шабуыл ұйымдастырды. Моғолстан билеушілері Әмір Каларрадин Әмір Темірге қарсы шығып, Дулат, енке төре, Қызыр қожа-хан және Ақорда билеушісі Тоқтамыс-ханмен бірікті.XV ғасырдың II жартысында мемлекеттің ішкі қолбасшылары көптеген қазақ тайпаларын, Дешті Қыпшақты нығайтып, тастап кетті. Енді олар Жетісуға көшті. Моғолстан ханы Есбұға Керей мен Жәнібекті қарсы алып, Шу, қараату өзендері маңына қоныстанды. Осы кезде Жәнібек пен Керей Қазақ хандығын құрды. Хайдар Дулатидің "Тарихи Рашиди" еңбегінде алғашқы қазақ хандары мен олардың көрші мемлекетпен қарым-қатынасы кеңінен қамтылған.

М.Х. Дулати ел ішінде туындаған келіспеушіліктерді сыртқы жаулар қалай қолданғаны туралы шынайы мәліметтер негізінде қазақ халқының этникалық құрамына кірген тайпалар туралы әңгімелейді.

М. Х. Дулати-тек тарихшы-ғалым ғана емес, сондай-ақ өте талантты жазушы, ақын. Сондықтан ол «Тарих пен Рашидиді» көркем сөздің зергері ретінде жазды. Өз сөзінде жазушы көрген оқиғаларды тек ерекше дарынды суреттерге тән шеберлікпен суреттеді.

Қорыта айтқанда, Хайдар Дулатидың «Тарих и Рашиди» атты еңбегі – бүкіл түрік тектес халықтар тарихынан, соның ішінде қазақ қауымының көне шежіресінен аса құнды деректер беретін бірден-бір туынды. Жалпы, қасиетті қазақ топырағын небір ұлы ақын – жазушылар, әдебиетші мен тарихшы, сәулетші меншежірешілерге өте бай мекен. Біз сөз қылып отырған тақырып желісіне сәйкес, осы аталған қоғам қайраткерлері ішінде тарихшы мен шежірешілердің шоқтығы әрқашан биік тұрды. XV ғ. Орта шенінде, яғни, әлемде жаңа бір хандықтың пайда болуы тарихына сәйкес, бұл територияны мекен еткен сол ардақты тарихшылар мен шежірешілер өз білгірлігі мен құдай берген дарындылықтарының арқасында кең көлемде жазылған бірнеше туындыларды дүниеге әкелді. Солардың ішінде, яғни, қазақ хандығы дәуіріндегі тарихи шығармалар – осы күнгі қазақ халқының тарихи баспалдағына алғышарт жасады.