М.Сәрсекенің «Қаныш Сәтбаев» роман-эссесінің «Бәрі де майдан үшін»

Сабақ жоспары

Пән:Қазақ әдебиеті
Күні: 30.10.2020

Тобы: МБ -201

Оқытушы: Ахматкулова З.Х
Сабақтың тақырыбы: М.Сәрсекенің «Қаныш Сәтбаев» роман-эссесінің «Бәрі де майдан үшін» Осы сабақ арқылы жүзеге асатын оқу мақсаты: Әдеби эссе

Сабақтың мақсаты: шығарманың идеясын адамгершілік құндылық тұрғысынан талдап, әдеби эссе жазу
Бағалау критерийлері шығарманың идеясын адамгершілік құндылық тұрғысынан талдап, әдеби эссе жазады
Тілдік мақсаттар Оқушылар түсінеді және сипаттайды…
Тақырыпқа байланысты қолданатын тіркестер:
Менің білетінім…
Менің ойымша…
Екінші жағынан…
Мен ол мәселені мына жағынан қарастырғанды дұрыс көремін…
Менің пайымдауым бойынша…
Осыған дейін меңгерілген білім Қаныш Сәтбаевтың жеке тұлғалық келбеті
Сабақтың басы

Сәлемдесу. Сабақты түгендеу. Оқу мақсаты және күтілетін нәтижемен оқушыларды таныстыру.

Оқушылар әдеби эссе жазу жолдарымен танысады.

Әдебиеттегі эссе – соны пікірлерге көбірек мән беріліп, оқырманды ой теңізінде жүздіретін, таңдай қақтыратн, өзінше ойлап-сезіну қажеттілігін туғызатын, қаныңды қыздырып, рухани әлеміңе азық сыйлайтын, дүние құбылыстарын өткір қабылдаумен ерекшеленетін көркем туынды. Негимов С.
Әдеби эссе тақырыбы: Әзілхан Нұршайықов: «Ұлтымыздың ұлы перзентін ұлықтаудың тамаша үлгісі осындай-ақ болар…» – дегені Медеу ақсақалдың елу жылдан астам уақыт Қаныш Сәтбаев тұлғасын әспеттеуіне айтылған әділ бағалау дейміз… Сіздің пікіріңіз.
Оқушы шығарманың идеясын адамгершілік құндылық тұрғысынан талдап, әдеби эссе жазады 1 тақырыпты түсінгенін көрсетеді, тақырыптан ауытқымайды;
тезиске қатысты пікір білдіреді(сыни ой, көзқарас);
әдеби терминдерді, деректерді орынды қолданады;
ойдың логикалық бірізділігін сақтайды;
Эссе құрылымын сақтайды.
Үйге тапсырма: М.Сәрсекенің «Қаныш Сәтбаев» роман-эссесінің «Бәрі де майдан үшін» бөлімінің тарихи және көркемдік маңызын анықтаңыз. Өз ойыңызбен байланыстырып, 3 мысал келтіріңіз.

КЕНЖЕТАЙ

Сәтбай қажыға қарасты Кіші ауылдың тұрғындары көктем 

шуағы жылт еткенде-ақ қыстауды тастап, Қарамұрын қырқасына 

қоныс аударған. Рас, бәрі емес, жол-жөнекей тігетін ұранқай 

үйлерімен ғана көшкен. Ас-су, қазан-аяқ қорада. Жайлауда, күн 

қызған шақта тігіле тін үлкен үйлер де қоймада жатыр. Бұлар қора 

іргесінен аулаққа қонып жұрт ауыстырып жатқанда, төңірек те-

гі ауылдар жайлауға көшуді бастаған. Соның алғашқы белгілері 

қыр астындағы қара жолдың бойынан белең беріп, кешелі-бүгінді 

боздаған түйелер даусы мен арбалар ши қылы, үрген ит, дабырла-

ған адамдар үні ес тіл ген. 

Сәтбай ауылы бірақ қыбыр еткен жоқ, жайбарақат қалпында 

отыра берді: күннен-күнге қы зуы молайып жадырай түскен күн-

шуақты сезбегендей, бірер апта бейғам отырса – қаржас ауылда-

рының қалың көшінен қара үзіп, күллі Ақкелін атырабында со-

пиып оңаша қалатынын біл мегендей сыңай аңғартты... 

Сәтбайдан екі ауыл тарайды. Бірі – қажы ның қарашаңыра-

ғы орнаған Обалы биігінің іргесіндегі Үлкен ауыл да; екінші-

сі – Қарамұрын дөңі нің түстік етегінен ірге тепкен Кіші ауыл – 

Имантайға қарасты екі-үш үй. Екі ауылдың арасы қозы көш жер. 

Ортада шалғыны белуардан келетін кең өлке жатыр, оны қақ жа-

рып, Айырық атты жіңішке өзен ағады. 

Айырықтың теріскей жағасына Имантай ауылы шаңырақ кө-

тергенде небәрі екі түтін еді – Имантайдың отау үйі мен аталас 

ағайын Қасен нің отбасы. Бертінде бұларға тағы да екі үй қо сыл-

ды. Айналасы бес-алты жылда жатаған қырқаның етегі өріске 

шығарар қараң-құраңы едәуір, көрікті мекенжай болып бой 

көтерді. Бүгінде Кіші ауылдың түтіні бұрынғыдан да жоғары. Екі 

ауылдың үлкен-кіші сінен бір жан Имантайға: «Би-аға, мұның не? 

Топырақ қауып ескі қыстауда қашан ғы отырамыз?» – дей алмай-

ды. Қайсысы болсын, алдына шақырса – бидің қабағын бағып, не 

айтасыз дегендей қол қусырып қарап тұрады... Имантай бидің 

қадірі өзіне қарасты екі ауылмен ғана шектелмейді, оның бірауыз 

сәлемін ат шаптырым төңіректегі қаржас, бабас, атығайда, бүкіл 

Ақкелін болысында екі айтқызбай орын дау – соңғы 10-15 жылда 

бұлжымас рәсімге айналған өнеге.

Сөйте тұра ол да кеудесін кернеген өксіктен құралақан емес-ті. 

Имантайдың өмірдегі зор өкініштерінің бірі – бала зары. Бәйбішесі 

Нұрым Тасболат қызына ол алпысыншы жылдары үйленген. Со-

дан бері отыз жыл өтті. Жастай қо сылған жарына өкпесі жоқ, 

өмірдің небір қы зық, бақуатты кезеңдерін жарастықпен өткізіп 

келеді. Тағдырдың қатал жазасына не шара, ертеректе көрген 

Күнше есімді қыз бала ғұмырлы болмады, жүгіріп жүргенде 

дүниеден өтті. Ал бала зары жасы  ұлғайған сайын зорайып, жү-

регін сыздатады...

Имантай би мен Нұрым бәйбіше осы өксік ті сәби үнімен басу 

үшін ырым етіп, бала баланы шақырады деген жорамал үмітпен 

жас тары елуге еңкейгенде тетелес інісі Жәміннің Әбсәләм есімді 

ұрпағын жөргегін құрғатпай бауырына салған. Сол жылы Үлкен 

ауылдан бө лі ніп, өзен нің теріскей жағасына, Қара мұрын қыр-

қасының етегіне жұрт ауыстырды. Екі-үш жыл өтті. Бүкіл әулет 

сол күнде қазақ қауым ына міндет еткен орыс рәсіміне ден қойып 

Сәтбаев атанғанда, Әбсәләм балақан Имантаев болып жазылды 

(Осы кісіден тараған неше тізе әулет күні бүгінге дейін сол уәжді 

бұзбай, Имекең есімін иеленіп келеді). Әбсәләм мұ сыл маншылық 

парызын өтеп, сүндет атына ие болды. Кіші ауылдың еркетотайы 

атанса да соңынан не іні, не қарындас ертпеді. «Бала сыз үй – қу 

мазар, ұрпақсыз ата – жұртта азар» қаупі кіші ауылдың иесінің 

жасы ұлғайған сайын көңілін құлазытып бұрынғыдан да ұлғая 

түсті.

Құса күндердің бірінде Имекең әлде қайдан келе жатып иесіз далаға 

түнейді. Айдалада жалғыз жатқаны көңілін елегізітті ме, кім білсін, әлден 

уақытта ақбоз атты, ақ сәлделі, ақ шапанды әулие кейпіндегі жан иесі үстіне 

төне түсіп: «Ей, пенде, құла дүзде жападан-жалғыз жатқаның қалай?» – деп 

шүйіледі білем. Жолаушы аң қуып жүріп, серік терінен адасып қалғандығын 

айтады. «Е, байғұсым, жоққа жеткен жүйрік көрдің бе, сағым қуған адамда 

ырыздық болмай тынын білсең керек-ті. Бұдан былай жалғыз жүрмін деп бе-

керге налыма, жарқыным, қойныңа жаратылыстың үш шаранасын салдым, 

соларға емініп мау қыңды бас!» – деп ғайып болады. Әлденеге күсталанған 

жолаушы олай-бұлай қарманса – түлкі нің, қасқырдың жә не барыстың (кей-

бір айтушылар арыстанның деседі) көзін енді ғана ашқан күшік тері екен, 

бейкүнә мақұлықтар қашудың орнына қолтығына кіре түседі-міс...

Таң саз бере біржола оянған би өрекпі ген көңілін баса алмай, әлгі бір 

ғажап көрініске жан дүниесі елжіреп біраз жатады да, едәуір бұрыс болса 

да, Төр туыл* жұртының батагөй қарты Құр мантай абыздың ауылына ат 

басын бұрады. «Жақсылықтан үмітіңді үзбе, қадірменді Сәтекем ұр пағы! – 

дейді абыз Имантайдың түсін қуанышқа жорып. – Ауылыңа барған соң әке-

шешеңнің алдынан өтіп, төсек жаң ғырт. Алла хош көрсе – үш перзент көре-

сің, біреуі түлкідей сылаңдаған көрікті қыз бала болар, екеуін бөрідей айбар-

лы, арыс  тандай қайратты ұлдарға жорыдым... Аққа оранып келіп аян берген, 

сірә, Қыдыр атаң,  өзің ұзақ жасап, бақ-жұлдызың жар қырап, перзенттерің 

атыңды алты алашқа таратып, бақытқа шаш етектен кенеледі екенсің. Тәубе 

деп, хақ тағаланың шексіз құдіретіне құлшылық етуден жаңыл ма...»

Астындағы жүйрік торыны батагөй абыз ға ата ған Имантай 

ауылына жеткенше асығады. Келе-ақ көрген-білгенін сол күнде 

жетпісті еңсерген әкесі Сәтбай мен шешесі Күнсұлуға жеткізеді. 

Олар да тәубе десіп, боз бие сойғызып, құрмалдық жасау дың 

соңында ибалы қылығымен өздеріне сүй 

кім ді келін болған 

Нұрымға сөз салады һәм еріне кіші қосақ таңдауды оның өзіне 

міндеттейді. Шарасыз жағдайды жүрек ділімен түсінген Кіші 

ауылдың бәйбішесі төсек күндес жанды алты шақырым жердегі 

жақын ағайын Шор ман ауылынан таңдайды: ол – күйеуі Қанафия 

(Қашапеддин) Мұстафаұлы жастай өліп, жесір қалған Әлима, 
имандылығымен елге танылған Иса қажының қызы еді...

Имантайдың төсек жаңғыртуы – 1890 жыл. Әлиманың жасы 

сол күнде жиырма сегізде деседі. Аққұбаның әдемісі, қой көзде-

рі адамға жылы шыраймен жымия қарайтын тәрбиелі Әлима 

жаңа жұр тында да үлкен-кішіге бірдей сыйлы болып, жұғымды 

қылығымен танылады. Үлкен шаңырақтың қадіріне лайық иба-

лы мінез көр сетіп, кең пейілді, қолы ашық, абы сын-ажынға жа-

ғымды жан болған. Ауыл-аймағы оны «То қал», «Кіші қатын» деп 

кемсітпей, «Ақ жеңе ше» атандырады. Әлиманың қадірі, әсіресе 

перзент көтеріп, ауыл ағасының өзегін өртеген өмір бойғы зар-

күйігін іңгәлаған бала даусымен тарқат қаннан беріде өзгеше арта 

түседі. 1882 жы лы туып, ақсақалы төртінші мүшеліне тақаған 

шағында сүйген тұңғышының есімі – ҚАЗИЗА. Екі жылдан соң 

Әлима тағы да перзент көтереді. Жасы қырық тоғызға шыққанда 

төртінші мүшелінде зарығып та, сағынып та көр ген ұлына Име-

кең ерекше қуанып, ат жарыстырып, палуан күрестіріп той жа-

саған деседі. 

* Арғын тайпасының бір тармағы Сүйіндіктен тарайтын төрт ру жұрт Төртуыл 

деген, түп негізі – төрт ауылдың қысқарған түрі. 

Қасиетті Құран кiтабын қолына ұстап отырып, азан айтып, 

аузы дуалы Құр 

мантай абыздың нәрестеге еншілеген есiмi – 

FАБДУЛҒАЗИЗ, арабшадан аударғанда FАБДУЛ – құл, FАЗИЗ – 

адал деген ұғым ның баламасы, демек ол адамның емес, Алланың 

адал құлы болуға тиіс. Алайда адам баласы долбарлайды, ал жаз-

мыш өзiнше жасайдының керi болды: Имантай шаңырағына мол 

қуаныш әкелген сәби анасының сол сәтте аузына оралған Бөкеш 

деген ба йырғы қазақы есiммен ауыл-аймағына танылды. Тек рес-

ми құжаттарына азан аты қысқарып, Fазиз деп жазылмақ.

Көшіп-қонумен күн ұзатқан қазақ ауылының ежелгі тірлігі-

мен аттай бес жыл өттi. О күндегі жұрт алға ентелеуді тілемеген, 

уақыттың шабан өгiздей сылбыр жылжығанына тәубе деген. Тұла 

бойы тұңғышы Қазиза жетiге шықты. Қолаң шашы екі бұрым боп 

өріліп, үкілі тақия киіп бұлаң өскен, кезек әлпештеген екі ана-

сының қойнына алма-кезек жатып жүрген еркетотай бүлдiршiн 

де қазақтың етене ғұрпынан құтылған жоқ, жасы беске жетер-

жетпесте Мырза ауылынан құдалар келiп, баланың шашбауына 

жiп тақты: сірә, Әлимаға әмеңгерлік құқын сақтамай, Сәтбай 

ауылына жол берген есесін қайтаруды ниет еткен; сол күннен бас-

тап Қазиза қыз Шорман биден туған «төрт асыл тастың» (Бiржан 

сал Қожағұлұлының Сара ақынмен айтысында қолданған теңеуi) 

бiрi – Әужанның (Әбу-Сина, Әбуғали) Ақыш деген жасөспірім 

ұрпағына атастырылды. Ал бiр өзi екi есiмге ие Fазиз-Бө кеш болса 

бұл кезде сүндет атына мiніп, екi ауылдың ортасында оны-мұны 

шаруаға жүріп-тұруға жарап қалған-ды. 

Ырымшыл Имантай әулие абыздың баяғы жорамал сөзiне 

имандай сеніп, нәресте күтуден жаңылмаған. Қос қосағынан сол 

ойын жасырмай: «Құдай берерiнен жазбасын деңдер, тағы бiр 

мәрте бала сүйемiн. Бiздiң әулеттiң атағын тегiнде шартарапқа 

жаятын нағыз барыс сол болады», – дейдi екен. 

Әлиманың алғашқы күйеуі Қанафия мар құм өкпе сін денде-

ген құрт ауруынан опат болған. Құдай қосқан жарына марқұм-

ның қалдырып кеткен «мұрасы» да – кеуде дерті. Сол дерт байғұс 

әйелді жаңа жұртында да босатпай, балалы болып, бағы жанып, 

қадірі артқан сайын бойын меңдеп, шыр айналдырып баққан. 

Әсіресе, биылғы қыс. Бір күн сау болған жоқ, ыңқыл-сыңқылы 

көбейіп, көш-қонды, жол тауқыметін көтере алмайтын дәрменсіз 

халге жеткен. Оның үстіне байғұс әйелдің аяғы ауыр, босанатын 

мезгілі таяу-ды. Сол мезет жақындаған сайын қажыға қарасты екі 

ауыл жүкті ананың қасына кексе әйелдерден күтуші қойып шы-

дамсыздана тосуда...

Көкек айының туарына бір тәулiк қалғанда ақ түйенiң қарны 

ақтарылды. Әлима ұл туды. 

Бұл жолы да Құрмантай абызға жаушы жiбер iледi. Жайлауға 

ұзап кеткен жолынан батагөй қарт кейiн қайтады. Екi ауылдың 

үлкен-кiшiсi Имантай бидiң қонақ үйiне жиналып, алқа-қотан 

отырады. Енесiн арда емген жабағының астау толы етi желiнгеннен 

кейiн дастарқанға бата жасалады. Исi қаржастың үлкенi сана-

лып, дүйiм ел қадiр тұтатын Құрмантай ақсақалдың (Бұқар жы-

рау Қалқаман ұлының ақындығы дарыған, XIX ғасырдағы Құреке 

аталған ұрпағы) алдына құндақтаулы нәресте келтіріледі. 

– Қадiрмендi Имеке, – дейдi абыз ауыл иесiне қарап, – мына 

балаңды ел билейтiн бек, иә болыс, мырза, әлқисса батыр деген 

балама есімге байламаймын. Мұның да есімін ат ұстар үл кенiң 

Fаб дул ғазизге ұқсатып Fабдул қоя мын. Тәу бәшіл көңiлiң разы 

болғай,  жа да  ғай-жабы құл емес, еңсесi биiк һәм мәр    те белi құл 

атансын деген үмiтпен Fаб дул ғани атаймын... – Қарт абыз нәрес те-

нiң үлбіреген бетiн ашып, ашық маңдайын емiне иiс кеп, құлағына 

тақай түсіп, – Ей, бейкүнә балақан, бұдан былай сенiң есiмiң FАБ-

ДУЛ ҒАНИ,  FАБДУЛҒАНИ,  FАБДУЛ ҒАНИ  болады! – деп үш 

мәрте қайталап, дұ ға оқып, рәсiмдi батасын жасап, бетiн сипады. 

Нәресте қыбыр еткен жоқ. Өзі үшін өзгеше оқиғаны сезбеген, 

маужыраған қал пы Нұрым шешесiнiң алдына қайтарылды. 

– <