Нәруыздың биосинтезі. Генетикалық ақпараттың негізі-ген туралытүсінік.Генетикалық код.

Күні:20.12.2017ж

Сынып: 10 хб

Пәні: Биология

Cабақтытың тақырыбы. Нәруыздың биосинтезі. Генетикалық ақпараттың негізі – ген туралы түсінік. Генетикалық код. Нәруыз биосинтезінің матрицалық принципі.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік. Оқушыларға нәруыздың рибосомада синтезделуі туралы түсініктер беру.

Дамытушылық. Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

Тәрбиелік. Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба Сызбанұсқа

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,трек-сызбамен түсіндіру, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

а) сәлемдесу;

ә) оқушыларды түгелдеу;

б) сынып тазалығына көңіл бөлу;

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

1.Фотосинтездің қараңғылық фазасында қандай химиялық процестер жүзеге асады?

2.Химосинтез тырып түсіндір.дегеніміз не,химосинтездің жүруін реакция теңдеумен жаз.

ІІІ Жаңа сабақ

Матрицалық синтез. Бір заттың нақты көшірмесі.Биосинтез реакциясына мономер бунақтары дәл белгі жүйемен өзара байланысады.Полимерлерді синтездеуге қатысатын кодондар мен амин\қ бір-бірімен сәйкес келсе, мономер бунақтары полимер тізбегі қалыптан шығарылады.-бұл матрица механизмі «трансляция»

2. «трансляция»-көшіру. Бұл 3 сатыдан тұрады. 1. Полипептеттік тізбектің түзіле бастауы(инициация)

2. аРНҚ-ң кодоны мен т РНҚ-ң антикодон-ң сәйкес келіп пептидтік тізбектің ұзаруы (элонгация).

3. пептидтік биосинтездің аяқталуы (терминация).

Прокариодтоарда биосинтез рибосома бетіндегі кодон АГУ мен аРНҚ антикодон-ң бай-н бас-ды. аРНҚ-ң жіпшесі рибосомаларда орналасқан . 67-суретте рибосомада аРНҚ-ң жіп тәрізді мол-ң сол жақ ұшынан кіріп,бірнеше А оңға қарай бірінен соң бірі жылжи береді. 1 нәруызға бірнеше рибосома қатысады оныполирибосома дейді. Ферменттердің жәрдемімен т РНҚ «Е» бөлігіндегі антикодонға сәйкес келетін аминкышкылдарын жабыстырып алып, синтез жүріп жаткан жерге, яғни рибосомаға келеді. Бұл — нәруыз биосинтезінін бірінші сатысы (инициация)

Егер тРНҚ-ның антикодоны аРНҚ-ның кодонына сәйкес келсе, онда рибосоманың үлкен бөлігіне аминқышқылын тастайды. Осындай принциппен дипептид, трипептид ж\е т.б. тізбектер түзіле береді. Босаған тРНҚ гиалоплазмаға жаңа аминкышкылын алып келуге бет алады. Ал рибосома аРНҚ-ны бойлай бір үйлесімнен екінші үйлесімге бірте-бірте қадамдап жылжи береді. Сөйтіп, аРНҚ-да жазылған нәруыз құрылымы туралы ақпарат бойынша аминкышқылдары үздіксіз тасымалданады. аРНҚ-ның кодонына тРНҚ-ның антикодоны сәйкес келгенде, тРНҚ-ньщ әкелген аминкышкылы полипептидке қосылып тізбек ұзарады

Мысалы, триптофан аминкышкылын тасымалдайтын тРНҚ-ныц антикодоны А—Ц—Ц аРНҚ-дағы У—Г—Г кодонына ферменттердің жәрдемімен өзара байланысады. А). Бүл — нәруыз биосинтезінін екінші сатысы (элонгация). тРНҚ-нын антикодоны мен аРНҚ-ның кодонының сөйкес келуі ДНҚ берген акпараттың ішінде триптофан аминкьшікылы бар деген сөз. Осыдан кейін тРНК-ньщ альш келген аминкышкылын ферменттердің жәрдемімен рибосома бетіне тастап, өзі босайды. Сонынан тРНҚ рибосомадан шығып, аминқышкылының басқа молекуласын тасымалдауға кетеді. Осы кезде рибосомага тРНҚ баска аминкышкылын әкеледі. О

69-сурет. Антикодоннын кодонмен байланысып, аминкышқылдарынын

есебІнен тізбектік ұзаруы: А — биосинтездің екінші сатысы;

Ә — тізбекке антикодонның беріліп тРНҚ-ның босап шығуы

аминкышкылының орньш басады. Осындай төсілмен рибосомадағы тізбектер үзара береді. Бүл процесс кезектесіп аРНҚ-ның аялдау белгісіне — «УАА, УАГ, УГА-ға» жеткенге дейін жүре береді. Рибо-сомалар аРНҚ-ның оң жақ ұшына жеткенде полипептид матрицадан үзіледі Бұдан кейін нөруыз биосинтезіне катыскан барлық молекулалар ажырап, ыдырап кетеді. Нәруыздың бірінші құрылымы синтезделеді. Реакцияның соңында оның табиғи үшінші реттік құрылымына, яғни оралымға айналады. Бүл — нөруыз биосинтезінің үшінші сатысы болып есептеледі Синтез аякталғаннан кейін нөруыз рибосомадан аударылып, эндо-плазмалык тордың куысына түседі. Оның куысы аркылы жасупіаның кай жеріне нөруыз керек болса, сол жерге тасымалданады. Нөруыз молекуласының синтезі үнемі осындай жолмен трансляцияланады.

Биосинтез реакцияларының реттелуі транскрипция мен трансляция әрекеттерінің бірін-бірі толыктыруының нөтижесі болып табылады.

ДНҚ коды. ДНК мол-да синтезделуге тиістінәруыздың құрлымы туралы ақпарат жазылады. Аминқышқылын анықтайтын «генетикалық тіл» үш нуклеотидтен,үшөрімнен тұрады. РНҚдағы У-У-У үшөрімге финилаланин аминқыш.сай келеді.

ДНҚ –А-А-А - А-А-А

У-У-У- У-У-У РНҚ- дағы ал, РНҚдағы ситезделген ФЕН-ФЕН амин.қыш.

20 аминқышқылына- сәйкес келетін 64 үйлесімділіктің 61 ғана аминқышқылын кодтай алады. Генетикалық кодтың кестесі

Генетикалық кодтың негізгі касиеті мынада: синтезделуге тиісті нөруыздың құрылымы туралы акпаратты ДНҚ ген түрінде береді. Оны аРНҚ жазылып алып, соның негізінде рибосома органоидінде нәруыз молекуласы синтезделеді:

ДНҚ->аРНҚ ->нәруыз.

нәруыз молекуласының кұрылымы туралы ақпараты бар ДНҚ-нын шағын бөлігін ген деп атайды.

ДНҚ- мол-ғы жасушаға қажетті нәуыздардың құрлымын анықтайтын тұқымын анықтайтын тұқым қуалайтын ақпаратты код дейді.

Транскрипция а РНК синтезге тиісті нәруыздың мол-ң құрлымы туралы ақпаратты ДНҚ-дан жазып алады. Нуклеотидтердің артық бөлігі бөлініп қалады. Оны интрон деп атайды алқалған бөлігі бір-бірімен жалғасады оны экзон дейді осы принциппен а РНК мол-ң ядрода синтезделуін сплайсинг деп атайды.

ІV Бекіту сұрақтары

1. ДНҚ-ның аРНҚ-ға көшіріліп жазылу процесі қалай аталады?

2.Ол қандай ферменттердің жәрдемімен жүзеге асырылады?

а) трансляция; ә) транскрипция;,б) рибозим; в) фосфотаза.

3. Белок молекуласының құрылымы туралы ақпаратты ДНҚ қандай тәсілмен береді?

а)кодон; ә) антикодон; б)ген; в)антидене.

VI Бағалау

VІI Үйге тапсырма. Оқу