Нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі.

Тақырыбы: Нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі.

Тақырыптың мақсаты: Студенттерге нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі

туралы түсінік беру.

Білімділік - студенттерге нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі туралы түсінік беріп,менгерген білімін ойын элементтерін пайдалана отырып тексеру, химияның және басқа пәндермен байланысына көз жеткізу.

Дамытушылық - Әрбір шәкірттің жеке тұлға ретінде белсенділік қабілетін дамыту, танымдық ойлау, қиялдау қабілеттерін арттыру, өздігінен ізденуге талпындыру .

Тәрбиелік : студенттерді еңбексүйгіштікке, адамгершілікке, өз ісіне жауапкершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі: теория

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,жаңа сабақ түсіндіру,тест.

Сабақтың уақыты: 90 мин

Пәнішілік байланыс:Белок құрылысы және қызметі.

Пәнаралық байланыс: Биология,анатомия,физиология.

Сабақтың жабдықталуы: проектор, ноутбук, презентация, кеспе қағаздар

Пайдаланылған әдебиеттер: Негізгі: Қуандықов Е.Ө «Медициналық биология және генетика»

Қосымша: С.А. Әбілаев «Молекулалық биология және генетика» Н.В. Чебышев «Биология»

Студент білуі тиіс:- нуклеин қышқылдарының құрылысын;

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық - логикалық сызбасы:

І.Ұйымдастыру кезеңі – 2 мин

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру – 35 мин

ІV. Жаңа тақырыпты бекіту – 25 мин

V. Қорытындылау – 5 мин

VІ. Үйге тапсырма – 3 мин

Сабақтың барысы:

І Ұйымдастыру кезеңі:

1.Оқу кабинетінің тазалығына көңіл бөлу.

2.Студенттердің сыртқы киімдеріне (калпак,халат) көңіл аудару.

3.Сабақта жоқ студенттерді белгілеу, сабаққа даярлығын тексеру.

4.Сабақтың мақсаты мен жоспарымен таныстыру.

5.Тақырыптың маңыздылығының мәнін атап өту

ІІ Үй тапсырмасын тексеру:

Тақырыбы:Ақуыздың құрылысы және қызметі.(үй тапсырмасын тексеру мақсатында оқытушы студенттерге сұрақ қою,тапсырмалар және биологиялық диктанторындау ұсынылады.)

Сұраққа жауап беріңдер:

1.Ақуыздардың құрамына қандай элемент атомдары кіреді?

2.Ақуыздар неліктен полимерлерге жатады?

3.Өздерің білетін басқа полимерлермен салыстырғанда ұқсастықтары мен айырмашылық-

тары қандай?

4. Ақуыз молекуласының құрамына қанша аминқышқылы кіруі мүмкін?

5. Ақуыз молекуласындағы аминқышқылдарының қалдықтары өзара қандай байланыстармен

жалғасады?

6. Ақуыз молекулалары құрылымдарының айырмашылықтары неде?

7. Біріншілік деп белоктың қандай құрылымын айтады?

8. Ақуыздың екіншілік құрылымын құруға қандай байланыстар қатысады?

9. Ақуыздардың үшіншілік құрылымына жауапты қандай байланыстар?

10. Ақуыздардың қай құрылымы ең берік екенін түсіндіріндер.

11. Ақуыздар тірі организмде қандай функциялар атқарады?

12. Адам неге ақуызсыз тамақсыз күн көре алмайды?

13. Ақуыздардың биологиялық сәйкессіздігі неліктен болады деп ойлайсындар?

14. Өсімдік текті белоктардан гөрі жануар текті ақуыздардың құнарлы болуы неліктен?

Дәлелді жауап беріңдер.

15. Ақуыздарға қандай химиялық қасиеттер тән болатынына мысалдар келтіріңдер.

16. Ақуыздар гидролизденгенде қандай өнімдер түзіледі? Аланилглицин мен глицилфенилаланилглициннің гидролиздену реакциясының теңдеуін жазыңдар.

Тапсырмаларды орындаңдар:

1-тапсырма.

Дипептид гидролизденгенде тек бір ғана α-аминқышқылы түзілді, оның 15г-ын жаққанда 8,96 л көміртек (Іν) оксиді мен 2,24л азот (қ.ж.) және 9г су түзіледі. Қышқылдың сутек бойынша тығыздығы 37,5-ке тең. Дипептидтің құрылысын анықтаңдар.

2-тапсырма.

Ақуыздардың адам организмде атқаратын қызметіне байланысты төмендегі кестені толтырыңыз:

3-тапсырма. Ой сергіту

1.Альфред Нобельдің бес үлкен әуесқойлығын атаңыз. Яғни Нобельскийпремия қандай ғылым салаларына беріледі?

2.Аршылған шикі картоп неге тез қарайып кетеді?

3.Бірінші бөлігім көп емес, екінші бөлігім «тілсіз жау» деген мағынада, бірақ өзім химиялық элементпін. Ойлаңдаршы сонда мен кіммін?

4.Бірінші бөлігім «алдыда кел» деген бұйрық рай, екінші екіншібөлігім-сан есім, шипалы газ деп те есептелемін. Ойлаңдаршы сонда мен кіммін?

5.Жазылуым бойынша оқысаң элеменпін, керісінше оқысаң тоқ өткізгішпін. Ойлаңдаршы сонда мен кіммін?

«ББҮ» әдісі бойынша кестені толтырыңдар:

Биологиялық диктант:

Қазіргі кезде ... ... ... және ... ... ... да ... Бұл әдістердің әрқайсысының өзінің ... ... бар. ... белок құрамын анықтауда осы үш әдіспен алынған,глютэлин және проламин өсімдік белоктары, ... ... ... адам мен ... ... ... мен ... белоктар, коллагендер мен кератиндер белок тәрізді ... ... т.б. ... ... ... құрамында полшептидтік тізбектен басқа пептидтік тізбектен басқа белоктық емес компо-нент - гем ... ... .. - ... протеиді. Құрамында Мgемдеу үшін қолданылады. Белоктардың І-ші реттік құрылысын зерттеу ... ... ... амин ... анықтау ол үшін карбоксипептидаза ферменті
Диализ әдісі белоктарды /кіші ... ... ... заттардан/ тазарту үшін кен түрде қолданылады. Диализ әдісін белоктарды еріткіштерде түрліше еру жағдайына байланысты ... ... ... Алъбуминдер суда жақсы ериді, жануарлар мен ... ... ... кездеседі. Тұзды ерітінділерде тұнбаға 1931-1902 жылдары Ә.Фишер белоктардың қышқылдың /25°/оHgSO ... НСІ ... 10-96 ... ... қыздырғанда гидролизге түсетіндігін дәлелдеді

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Тақырыбы:Нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі.

Жоспары:

1.Нуклеин қышқылдары туралы мәліметтер.

2.Нуклеин қышқылдарының құрылысы, қызметі.

3.Нуклеин қышқылдарының маңызы

Нуклеин қышқылдары(лат.nucleus — ядро)- құрамында фосфоры бар биополимерлер. Табиғатта өте көп тараған. Молекулалары нуклеотидтерден тұрады, бір нуклеоидтік 5'-фосфор арасындағы эфирлік байланысы мен келесі нуклеотидтің углевод қалдығының 3'-гидроксилі арасы эфир байланысымен нуклеин қышқылдары углеводты-фосфаттықаңқасын құрайды. Нуклеин қышқылдары жоғарғы полимерлі тізбектері ондаған немесе жүздеген нуклеотидтің қалдықтарынан тұрады. Олардың м.с.105—1010. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретін мономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚжәнеРНҚ деп бөлінеді Нуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді. Нуклеин қышқылдары жоғары молекулалы гетерополимерлі қосылыстары

Нуклеин қышқылдарының құрамы мен құрылысы

Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі. Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді.

Яғни, нуклеин қышқылдарының құрамына азотты негіздер (пиримидинді, пуринді), фосфор қышқылы және моносахаридтер (рибоза мен дезоксирибоза) кіреді. Нуклеин қышқылдары құрамындағы моносахаридтердің қалдығына байланысты рибонуклеин қышқылы және дезоксирибонуклеин қышқылы болып екіге бөлінеді. ДНҚ молекулалық массалары бірнеше мыңнан ондаған миллионға жетеді. ДНҚ мен РНҚ құрамының айырмашылығы — нуклеин қышқылын толық гидролиздеу арқылы анықталды. Оларды гидролиздегенде, әр түрлі заттардың қоспасы түзіледі.

Нуклеин қышқылдары құрамында көмірсудың гидроксил тобы мен фосфор қышқылының арасында күрделі эфирлік байланыс түзіледі, ал азотты негіз көмірсудың жанынан жалғасады. Полинуклеотидтің құрылысын сызбанұсқамен былай өрнектеуге болады:

Ақуыздар сияқты нуклеин қышқылдары әр түрлі болады. Олардың организмдегі функциясы да әр алуан. Нуклеин қышқылдарының да ақуыздар сияқты әр түрлі құрылымдары болады.

Нуклеин қышқылының бірінші құрылымындамононуклеотидтер белгілі тәртіппен орналасады.

Нуклеин қышқылының екінші құрылымы макромолекулалардың кеңістікте қос шиыршық болып орналасуын көрсетеді. Бұл кезде молекулалар арасында және молекула ішінде сутектік байланыс арқылы әрекеттесу болады.НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді. Оралманы фосфор қышқылының полиэфирі түзеді, пиримидин және пурин туындыларының жазық молекуласы оралманың ішінде болады.Нуклеин қышқылының макромолекуласындағы бірінің ішінде бірі жатқан ширатылған екі оралмада, пиримидин және пурин қалдықтары өзара сутектік байланыс арқылы байланыскан. Сутектік байланыс белгілі бір жұп пиримидин және пурин туындыларының арасында түзіледі. Оларды комплементарлы жұптар деп атайды. Ондай жұптар: тимин (Т) аденин (А) және цитозин (С) гуанин (G). ДНҚ-ның қос оралмалы сызбанұсқасында таспамен көрсетілгендері фосфор қышқылымен көмірсулардың полиэфирінің макромолекуласы. Бұларды қосып жатқан түзулер пиримидин және пурин туындылары, олар комплементарлы жұптар. Нуклеин қышқылының үшіншілік құрылымы — ДНҚ мен РНҚ-ның кеңістікте шумақталып орналасуы.

Нуклеин қышқылдарының маңызы

Нуклеин қышқылдары биологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маңызды кұрам бөліктері болып табылады. Нуклеин қышқылдары ақуыз биосинтезінеқатысады және тірі организмдерде тұқым қуалаушылықты сақтап, оның бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда және хлоропластарда, ал РНҚ ядрошықтарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтер мен цитоплазмада кездеседі.

Олар жасушаның қай бөлігінде шоғырланса, соған байланысты қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, ДНҚ организмдегі тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтайтын гендердің құрылыс материалы болып табылады. Ал РНҚ үш түрлі болғандықтан: рибосомдық (р-РНҚ); тасымалдаушы (т-РНҚ) және ақпараттық (а-РНҚ) әр түрлі қызметтер атқарады. ДНҚ мен РНҚ қызметтері 1940 жылдардан бастап анықталып, түрлі биологиялық тәжірибелер арқылы дәлелденген. Осы зерттеулер нәтижесінде молекулалық генетика ғылымы жедел дами бастады.

Соңғы жылдары ғалымдар жоғары организмдердің гендерін бактериялар мен ашытқы саңырауқұлақтарының организміне енгізуді іске асырды. Соңынан оларды ақуыз синтездеуге пайдаланды. Мысалы, инсулин генін осылайша "жұмыс істеткізді". Адам инсулині ең алғаш рет Е. соlі деген бактерияның көмегімен 1982 жылы алынды.

Осылайша бір типтегі организмнен алынған генді басқа типтегі организмге енгізуді гендік инженерия деп атайды. Жоғарыда айтылған ипсулин, өсу гормоны - соматотропин, сондай-ақ гемофилия ауруына қолданылатын VIII фактор — гендік инженерияның өнімдері. Қазіргі кезде гендік инженерияның көмегімен түрлі жұқпалы ауруларға қарсы вакциналар өндіріле бастады.

Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі М. Ә. Айтхожин жасушалық макро-молекулалардың (нуклеин қышқылдары мен ақуыздың) синтезі саласында өте маңызды зерттеу жұмыстарын жүргізді.

ІV. Жаңа сабақты бекіту.

(Студенттердің алған білімін бекіту үшін оқытушы студенттерге сұрақ қою,түрлі тапсырмалар орындау және сематикалық карта, ассоциация орындау ұсынылады.)

Сұраққа жауап беріңдер:

1. Тірі организмдегі тұқым қуалайтын ақпараттарды сақтай отырып, оны келесі ұрпақтарға жеткізетін күрделі құрылысты молекула:

2. Нуклеин қышқылдарының атқаратын қызметі қандай?

3. Жасуша  ядросының құрамынан қышқылдық қасиеті бар затты бөліп оны нуклеин  қышқылы деп атаған ғалым?

4. ДНҚ  молекуласының рентгенграммалық  суретін бірінші түсірген ғалымды ата?

5. Құрамында  фосфоры бар биополемерлерді көрсет?

6. Организмдегі  тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтайтын гендердің құрылыс материалы болып табылады:

7. Нуклеотидтердегіазоттық негіздер қандай байланыспен байланысқан?

8. Нуклеин қышқылы алғаш неден табылды?

9. ДНҚ молекуласының құрамына 4 нуклеотид кіретіндігін тапқан ғалым:

10. ДНҚ-ның қос сақиналы моделін ашқан ғалымдар

1-тапсырма«Жарнамалау».

Әр шағын топ сабақта алған мағлұматтарын сурет, кескендеу немесе сызба арқылы түсінік беру.

2-тапсырмаСемантикалық карта

Белгі	ДНҚ	РНҚ
Көмірсу типі	Дезоксирибоза	Рибоза
Азотты негіздер	А, Т, Г, Ц(У болмайды)	А, У, Г, Ц(Т болмайды)
Молекулалар құрылымы	Екі шиыршықты, желілер аралы-ғында сутекті байланыс желілері бар	Бір тізбекті, сутекті байланысы жоқ
Жасушалары тұрған орны	Ядродағы хромосомаларда	Цитоплазмада, рибосомаларда, ішінара ядрода;ядрошықтарда және ядро шырынында
Типтердің саны	1 тип	3 тип: аРНҚ, рРНҚ, тРНҚ
Ұзындығымолекуладағы нуклеотидтер саны	См-ге, миллиондаған жұпқа дейін	Мыңдаған негіздерге дейін
Атқаратын қызметтері	Тұқым қуалау ақпаратын сақтайды және көбею кезінде оны еншілес жасушаларға тасымалдайды	Нәруыз биосинтездерінің іске асуы. Тұқым қуалауақпаратын нәруыздар түрінде жүзеге асыру
Молекуласының тұра 770 ₸ - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап, аттестацияға 100% жарамды сертификатты тегін алыңыз! Ustaz tilegi журналы министірліктің тізіміне енген. Qr коды мен тіркеу номері беріледі. Материал жариялаған соң сертификат тегін бірден беріледі. Толығырақ Оқу-ағарту министірлігінің ресми жауабы Сайтқа 5 материал жариялап, тегін АЛҒЫС ХАТ алыңыз! Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытуға қосқан жеке үлесі үшін және де Республика деңгейінде «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық материалыңызбен бөлісіп, белсенді болғаныңыз үшін алғыс білдіреміз! Жариялау Сайтқа 25 материал жариялап, тегін ҚҰРМЕТ ГРОМАТАСЫН алыңыз! Тәуелсіз Қазақстанның білім беру жүйесін дамытуға және білім беру сапасын арттыру мақсатында Республика деңгейінде «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жариялағаны үшін марапатталасыз! Жариялау Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Жүктелуде... Бағыт Жүктелуде... Сынып Жүктелуде... Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2024-2025 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Биология пәні бойынша барлық материалдарды көру Аттестацияда (ПББ) 100% келетін тақырыптармен дайындаймыз Аттестацияда (ПББ) келетін тақырыптар бойынша жасалған тесттермен дайындалып, бізбен бірге тестілеуден оңай өтесіз Өткен жылы бізбен дайындалған ұстаздар 50/50 жинап рекорд жасады Толығырақ