Ақтөбе қаласы

№8 орта мектеп

Авторлары: Жакупова Сабина – 6 «Г» класс

Куанышева Акбаян – 6 «Г» класс

Тақырыбы: Оқушы бойына сенімділік қалыптастыру жолдары

Секциясы: психология

Жетекшісі: Туреева Гульнара Загпаровна

Ғылыми жетекшісі: Книсарина Малика, Марат Оспанов атындағы БҚММУ қоғамдық – гуманитарлық пәндер кафедрасының аға оқытушысы,педагогика және психология магистрі, PhDдокторы(педагогика)

Ақтөбе қаласы, 2018 жыл

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ..................................................................................................................3

ІІ Сенімділік аспектісінің теориялық негіздері ............................................5

2.1Сенімділік ұғымының пайда болу және қалыптасу жолы..............................5

2.2 Сенімділік қасиетінің қалыптастыру жолдары ...............................................

Зерттеу бөлімі

ІІІ Сенімділік қасиетін қалыптастыруға бағытталған психологиялық – тәжірибелік эксперимент...................................................................................

3.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау.....................................................................................................

3.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау,

жүргізу, қорытындылау......................................................................................

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ.......................................................

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда еліміздегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағыттар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беру саласына қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті.

Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі мақсаты білімді меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербес, ізденімпаз, іс-әрекетте ширақ, өзгермелі өмір жағдайына белсенді және білімін қажетті жағдайда шығармашылықпен пайдалана алатын жеке тұлға тәрбиелеу.

Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру және жеке адамның шығармашылық, рухани және тәни күш қуатын жетілдіру, жеке тұлғаның жан–жақты дамуына жағдай жасау міндеті көзделген [1].

Мемлекет пен ұлт құрыштан құйылып, қатып қалған дүние емес, үнемі дамып отыратын тірі ағза іспетті. Ол өмір сүру үшін заман ағымына саналы түрде бейімделуге қабілетті болуы керек. Жаңа жаһандық үрдістер ешкімнен сұрамай, есік қақпастан бірден төрге озды. Сондықтан, заманға сай жаңғыру міндеті барлық мемлекеттердің алдында тұр. Сынаптай сырғыған уақыт ешкімді күтіп тұрмайды, жаңғыруда тарихтың өзі сияқты жалғаса беретін процесс. Екі дәуір түйіскен өліара шақта Қазақстанға түбегейлі жаңғыру және жаңа идеялар арқылы болашағын баянды ете түсудің теңдессіз тарихи мүмкіндігі беріліп тұр. Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгере білу керек. Оған көнбегендер тарихтың шаңына көміліп қала береді[2,2 ].

Қазіргі уақыт талабы – білімді, саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол, қоғамда өз орнын таба білетін тұлға қалыптастыру. Тұлға мәселесі қай уақытта да өзінің сан қырлы жақтарымен заман талабынан түскен емес [3,89].

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай «күшіне сенген ғана мақсатына жете алады» - демекші, заманның дамуына , талаптарына сай ұрпақ өсіруде ең алдымен бала бойына қандай да бір мақсатына жете алатын, ойын анық жүзеге асыра алатын, батыл қадам жасауға итермелейтін сенімділік қасиетін дарыту қажет[4,14].

Зерттеу мақсаты – бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруда жас ұрпақ бойына сенімділік қасиетін қалыптастыру.

Зерттеу нысаны – орта буын сынып оқушылары (алтыншы сынып оқушылары).

Зерттеу пәні - Психология ғылымының сенімділік аспектісі.

Зерттеу болжамы – егер жас ұрпақ бойына сенімділік қасиетін бойын сіңіре білсек, бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруға болады .

Зерттеу міндеттері:

• ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау жасау;

• тақырыпқа қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;

• анықтаушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;

• қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау, салыстыру.

Мәселенің зерттелу деңгейі:

1-кезең тақырып таңдалып, теориялық материалдар жинақтау.

2-кезең анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, нәтижесін өңдеу.

3-кезең қалыптастырушы эксперимент жүргізіп, алдын – ала қорғауға дайындалып, жұмысты аяқтау.

Әдіснамалық және теориялық негіздері: философияның танымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы, психологияның даму теориясы, сенімділік, сенім, тұлға туралы психологиялық тұжырымдар (Ә. Алдамұратов, Т.Тәжібаевтың және т.б.).

Зерттеу әдістері: психологиялық, әдістемелік еңбектерді зерттеу, психологиялық - тәжірибелік эксперимент жүргізу.

Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: болашақ тұлға, жас ұрпақ бойына сенімділікті қалыптастыруға бағытталған арнайы кешен құрастырып, мектеп тәжірибесінен өткізу.

Практикалық базасы: Ақтөбе қаласының № 8 орта мектебі.

Ғылыми жоба құрылымы мен негізгі мазмұны:

Жоба кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жобаның соңында пайдаланылған деректер тізімі көрсетілген.

Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, мақсаты, міндеттері, пәні, әдістері, ғылыми болжамы көрсетілген.

Бірінші тарауда бәсекеге қабілетті тұлға бойында болуы тиіс қасиеттер, соның ішінде сенімділік қасиеті қарастырылған.

Екінші тарауда зерттеу пәніне бағытталған психологиялық - тәжірибелік эксперимент материалдары дайындалып жүргізілген, талдау жасалынған.

Соңында жалпы қорытынды шығарылып, зерттеулердің нәтижелеріне негізделген тұжырымдар берілген.

ІІ Сенімділік аспектісінің теориялық негіздері

2.1 Сенімділік ұғымының пайда болу және қалыптасу жолы

Сенімділік — компьютердегі белгілі бір қызмет атқаратын блоктың берілген уақыт кезеңі ішінде нақты жағдайда талап етілген жұмысты орындау қабілеті. Құрылғының тоқтаусыз жұмыс істеу мүмкіндігі, оның орташа тоқтамай жұмыс істеу уақыты, істен шыққан жағдайда қайта қалпына келтірудің орташа уақыты сенімділік көрсеткіштеріне жатады [5].

Сенімділік - объектінің уақытқа қарай берілген шектерде шартты функцияларды орындау тәсілдерін белгілі режімдер мен қолдану жағдайларында, техникалық қызмет көрсету, жөндеу, сақтау, көлік тасымалдау; қалтықсыз жұмыс істеу, ұзақ мерзімділік, жөндеуге жарамдылық, сақтаушылық қасиеті [ 6].

Болашақ кілті – жан -жақты дамыған, бәсекеге қабілетті ұрпақ қолында. Қоғамның дамуы жас ұрпақтың меңгерген білімі қалыптасқан іскерлік дәрежесіне байланысты. Ұлтты ұлт етіп дүниежүзілік деңгейге көтеретін оның саналы да дарынды, талапты ұрпағы. Бүгінгі күннің талабы білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын, жаңаша ойлай алатын творчестволық адамға айналдыру[ 7].

Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, әлемнің бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес жолын таңдап алды. Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен кіруі үшін ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалдырмауымыз керек. Себебі, бүгінгі балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ, бәсекеге қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту – жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты [8].

Сенімділік мәселесінің қиындықтары ХХ ғасырларды пайда бола бастады. Оны мойындау және дамыту ғылыми техникаға тікелей байланысты. Алдыға жетіле, сенімділік проблемасы аз уақытта мемлекеттік маңыздағы, ғылыми техникадағы басты мәселеге айналды. Академик А.И.Берг осы проблеманы шешуде өзінің зор үлесін қосып, қаншалықты маңызды екенін көрсетіп, шын екенін айқындады. Ол назар аударатын бірден бір маңызды мәселе. Сенімділіктің сырларын шешу жаңа технологиялардың дамуымен тығыз байланысты, әрі болашақта да ойланатын сұрақ ретінде қала береді. Алайда ғылыми техниканың қызуына байланысты 1960 жылдардан бертін келе психология, биология, философия пәндерінде осы мәселенің түйіні шешілуде. Бүгінгі таңда «сенім» терминіне психикаға байланысты қолдану жиі кездеседі. Бірақ, XVII-XVIII ғасырлардың философиялық баяндарында ешбір автордың нақты анықтамасы келтірілмесе де, бұл терминді көптеп кездестіреміз. Дегенмен де, онсыз да «сенім» түсінігі барлығымзға айқын. Мысалға алсақ, осы терминді, Лейбниц, Дидро, Кондильяктың еңбектерінде кездестіреміз [9 ,484].

Сенімділіктің үш негізгі бағыты бар. Бұл сенімділіктің сезімі яғни ішкі күштің сезімі, дұрыс және дұрыстық. Екінші ол сенімді қатынас, яғни адамдарға күш және мінез арқылы мықты позициямен әсер ету. Үшінші бағыты шешім шығару яғни сенімді және анық шешім қабылдау болып табылады.

Сенімділіктің белгілері – негізгісі мінез – құлық, ал нақтырақ сабырлылық болып табылады яғни тұлғаның өзі туралы батыл жариялап, сенімді мінез – құлық көрсету[ 10].

Сендіру (Иландыру) — бір адамның мағынасыз түрде басқа адамның психологиясы мен қылығын белгілі бір дәрежеге өзгерту. Сендіру адамда қажетті қасиеттерді дамыту мақсатында, оның санасына, еркіне және сезіміне жан – жақты әсер ету.

Сендіру - 1) адамның өз көзқарасын өзгелерге қабылдатуға бағытталған іс- әрекеті. Сендіру адамның танымдық, сезімдік және ерік қасиеттерінің деңгейіне тікелей тәуелді;

2) бір нәрсеге сенімділік;

3) Баланың сана, сезім, тәжірибесіне бағытталған тәлімдік әсер әдісі;

4) ақпараттық қабылдаудың белгілі бір кезеңі.

Сенім — табысты тұлға ретінде қажет. Өмірдің барлық салаларында табыс осы сезімге байланысты. Оны жастан жасқа көтеру, бала кезінен бойға сіңіруге және дамыту қажет. Сіз бұл мүмкіндікті қабылданбаған болсаңыз, қымсынбаңыз,  өз – өзіне сенім, сондай-ақ түрлі сапаны, сізге кез келген жаста дамытуға болады. Ең бастысы — өзініңзе сену [ 11].

2.2 Сенімділік қасиетінің қалыптастыру жолдары

Адамның өз – өзіне, өзгелерге сенім білдіруі оның өмірге деген үміті мен қызығушылығын арттырады. Өзіне – өзі адамның өз құндылығын түсініп, мақсат – мүддесіне жетуіне көмектеседі[12 ,32].

Сенімділік – адамның өзіне сенуіне көмектесетін қасиет. Сенімділік әрдайым жетістікке жеткізбеуі мүмкін, бірақ шешім қабылдауға, әрекет етуге септігін тигізеді. Өз – өзіне сенімсіз адамдар қорқақ келеді. Сол себепті олар жетістікке жете бермейді. Тәуекел етуге шешім қабылдай алмай, сенімсіздік танытады.

Сенімділік қасиетін адам бойында ояту үшін мынадай айла – тәсілге көшуі керек:
1. Өз – өзіне сенімді адам болуға тырысу. Ал сенімдімін деп ойлау зиянын тигізеді. Себебі адам сенімділікке тырысқанда іс-әрекетпен өзіне үлгі болады, ал ойлап жүре беру ақырында адамға қорқыныш сыйлайды.

2. Адам өзінен көп нәрсені күту керек. Басқа адамдарға бәрібір қызық бола бермейді. Басқалар менен көп нәрсе күтеді деп ойлайтындар көбінесе күйзеліске ұшырайды. Ал менің қолымнан көп нәрсе келеді дегендер жетістікке ұмтылады.

3. Жетістікке жеткен жандар белгілі бір спорт түрімен шұғылданады. Физикалық жаттығулармен айналысу адамға сенімділік сыйлайды, өмірге деген көзқарасына позитив береді. Ал артық тамақтану, көбінесе жұмыс шаруасымен отыра беру, аз қозғалу адамға уайым салады, көңіл күйін бұзады.

4. Қателік пен қиындықтан қорықпау қажет. Жетістікке ұмтылған адамның өмірінде оның кездеспеуі мүмкін емес. Өз – өзіне сенімсіз адамдар қателік жасамайын деп жаңа нәрсені үйренуден алыс болады. Ал кездесетін қиындықтар, сол жолда адамның қателесуі нәтижесінде адамға жақсылық әкеледі.

Өзіне өзі сенімді адамдар әрқашанда өзі қалаған нәрсесін тез арада бастап кете алады. Сонымен қатар, олар өзіне-өзі сенімсіз жандарға қарағанда шешімді, қандай іске болса да тиянақты әрі өте сенімді болады екен. Олар өз-өздеріне сенімді болатындары соншалықты істегелі отырған әрқилы істерінен еш қателеспейді. Бұл жайлы АҚШ психологтары сенімді және сенімсіз адамдарды түрлі әдістермен, мәселен бір ғана гипнозбен адамның өзіне деген қорқынышы мен қаншалықты батыл екендігін анықтаған. Өзіне сенімді адамдар тәуелсіз келеді және олар алдағы жоспарларын өздері талдап, өзгелерден бұрын жемісін көреді.

Американың тұңғыш президенті Билл Клинтонға анасы үнемі «қай кезде де сенікі дұрыс» деп айтатын болған. Яғни, өзіңе деген сенімділіктің басым болуы, ол алдағы қиындықтарды, бәсекелестерді мойымай жеңу деген сөз. Сенімді жандардың мінез-құлықтарыда бір қалыптан аспайды. Мәселен, өз кезінде Ұлыбританияның бетке ұстары болған Маргарет Тэтчер де бір топ психологтармен етене араласып, өзінің тік мінезімен «Темір леди» атанған. Салмақты кәсіпқой болу кім –кімнің қолынан келе бермейтіні белгілі. Ол үшін алдымен өзіне сенімді болуы керек.
Өзіне сенімді адамдарды тіпті гипноздың күші де жеңе алмайды екен. Себебі, ол өз – өзіне деген сенімділігінің басымдылығынан. Гипнозды жеңу үшін өзге адамға біраз уақыт тесіле қарай алуы керек. Және де сенімі күшті дамыған адамдардың сөйлеу мәнері де ерекше болатыны анықталған. Олар нық, орынды, әрбір сөзді өз мәнерімен сөйлей алады. Сенімді адамдар айғайлап сөйлемейді, бірақ жай да сөйлемейді, олар сөйлегенде денеңді шыбын шаққан сияқты әсер қалдырып, сондай бір керемет сезімге бөлей отырып сөлеседі. Ұялу, өзіне өзі сенбеу де жақсы қасиет емес. Ең бастысы өз білгеніңше іс баста. Өзгелерге өтірік айтпа, ұрыс - керістен қорықпа. Басқалар секілді сенің қателесуің мүмкін екенін ұмытпа. Адамның сенімділігінің басты кепілі – үнемі күліп жүру екенін жадыңнан шығарма [13].

Адам өзін бағалай білмесе, өз мүмкіндіктері мен бойындағы күшке және тартымдылығына деген сенімсіздік пайда болады. Бұл мәселе адам өмірін қияндатады. Бірақ, өзін бағалай білумен қатар өз - өзіне сенімді болуды қалай үйренуге болады. Бұл биікті бағындыру жолында көптеген қиындықтар мен кедергілер кездеседі, егер күш салса кез келген адам үйренуіне болады. Жер бетінде неше түрлі адамдар бар, алайда кейде олардың барлығы бір қамырдан дайындалған өнім секілді. Шындығында адамдар ақылы мен мінезінің дәрежесіне қарай, сырттай ерекшеленеді. Егер осы барлық сапа адам бойында дұрыс қалыптасса көпшіліктен осы қасиеттерімен ерекшелене алады. Алайда, адам бойында осы сапа бола тұра, бұл қасиеттерін бағаламай, келбетіндегі болмашы кемшіліктен өзін лайықты деңгейде емес деп санайтын жандар көп. Осының кесірінен өз - өзіне деген сенімсіздік пайда болады.
Дәл осындай мінез - құлық адам өмірін мағынасыз етіп, өмірдің қызықтары мен қуаныштарынан айырады. Егер, кімде - кім өзін қалай жаратылды, сол күйінде жақсы көріп, бағалай білмесе ол адам ешқашан өзін бақытты сезіне алмайды. Себебі өзін бағалай білу адамның келбетінің қаншалықты көрікті немесе көріксіз болуына байланысты емес. Сол себепті өз жаратылысыңызды сол күйінде қабылдай біліңіз және бағалаңыз.
Өзіне сенімсіздік танытудан құтылуға қарай бір қадам жасау.
Сонымен өмірді жаңадан бастау керек, олай жасау үшін алдымен өзіңді сүйе білуден бастаймыз. Жаңа өмір бастаймын деп ойлап қоюмен бәрі өзгере қалмайды. Ол үшін төменде бірнеше ережелер берілген соларды оқып өзіңізге керегін табасыз деп ойлаймын.
1. Достарыңмен және таныстарыңмен қарым - қатынас жасау яғни тілдесу.
Өз - өзіңе сенімді болу үшін айналасындағылармен мысалы, жұмыста, үйде, көршілермен жиі қарым - қатынас жасау керек. Мұндай тренингтен кейін кез келген адаммен тіл табысып кету оңай.
2. Сыртқы келбетіңе үнемі уақыт бөлу.
Адам бұны қаласа да, қаламаса да сыртқы келбетін үнемі бақылауда ұстауы керек. Сонда адам өзін жақсы көреді және қасыңыздағы жандарға одан да көбірек ұнайсыз. Адам әрқашан таза және ұқыпты киіне білуі керек, киімді үтіктелуіне де көңіл бөлу керек. Сонымен қоса киім ілетін шкафыңызға да көңіл аударыңыз. Өзіңізге жарасымды киімдермен жаңартып отырыңыз, киім үстіңізге қонымды болуын қадағалаңыз. Себебі, тән сұлулығы жан сұлулығымен үндескен кезде ғана үйлесімдік табады. Айнаға қарап тұрып, ажарлы адамның сұлбасын көргенде, адамның өзіне деген сенімділігі және сүйіспеншілігі күшейеді.
3. Өзіңді ешқашан өзгемен салыстырма.
Адамдар өздерін айналасындағы адамдармен салыстыруға әбден әдеттеніп алған. Бұл әдет адамның сенімді болуына және өзін бағалай білуіне кері әсерін тигізеді. Біреуді талантты, біреуді тартымды ал біреуді жолы болғыш, табысты деп өзіңізді сөгуге болмайды. Өйткені, әр адамның өзіне тән ерекшелігі бар. Егер маған сенбесеңіз қағаз бен қаламды алып кемшілігіңіз бен жетістігіңізді екі бөлікке бөліп жазып шығыңыз, менің ойымша жетістігіңіз әлдеқайда көп болып шығады.
4. Өзіңді жиі мақтап отыру қажет.
Өз жеткен жетістігіңіз бен табысыңыз үшін мақтануды ұмытуға болмайды. Жақындарыңыз бен достарыңызға жеткен жетістігіңізді айтып мақтану артық болмайды. Осылайша бұдан да жоғарыға көтерілуге деген ынта пайда болады. Мол табыс табамын деп кішкентай жетістіктерді ұмытуға болмайды себебі мол табыс осы кішкентай жеңістерден бастау алады. Аз ғана жетістігіңізге қуана біліңіз, себебі бұл мақтауға тұрарлық.
5. Арман - мұратыңа жету.
Адам сүйікті де сенімді болуы үшін үнемі өзін жетілдіріп отыруы қажет. Ол үшін өз идеалыңыздың сұлбасын сызыңыз да соған жетуге ұмтылыңыз. Бұл іске аса ма аспай ма оны ойлаудың қажет жоқ, себебі бұл оңай шаруа емес. Егер сабырлық сақтаумен қатар еріншектік жасамасаңыз бір аптада болмаса бір айдан соң тіпті болмаса бір жылда нәтиже берері анық.
6. Қоғамдық орында көбірек болу.
Өзіңізге сенімді болғыңыз келсе, қоғамдық орындарда көбірек болуыңыз керек. Бос уақытыңызда мейрамханаға, киноға, театрға, мұз айдынына, саябаққа барыңыз. Тіпті болмағанда дүкен аралаңыз. Үйде қамалып, төрт қабырғадан басқаны көрмей отыра беру дұрыс емес. Демалыс күнін немесе жұмыстан соң қайда болатыныңызды алдын ала жоспарлаңыз. Адамдардың арасында болудың пайдасы сол, көңіліңіз көтеріңкі болады және мұңаюға жол берілмейді.
7. Суретке жиі түсіңіз.
Суретке түсуді жаны қалайтын жандар көбіне өзіне сенімді келеді. Суретке қаншалықты әдемі түсе алдыңыз ол маңызды емес. Суретке түсу үшін белгілі орын таңдау қажет емес, қай жерде жүрсеңіз де түсе беріңіз. Өйткені сол түскен суреттерге қарап өзіңізді қалай ұстау керек екенін айқындай аласыз. Ең бастысы тұйықталып қоймаңыз, өз - өзіңізге және айналаңызға ашыла біліңіз.
8. Жаңа заттар сатып алыңыз.
Адам тоз - тозы шыққан киімімен өзіне сенімді бола алады деп ойламаймын. Түсінген адамға, жаңа киім тән сұлулығын ашып қоймай адам жүрегіне де қуаныш сыйлайтыны мәлім. Киім сатып аларда бағасына емес, денеңізге қонымды болуына назар аудару керек, себебі кей арзан киімнің өзі жарасымды болуы мүмкін. Егер, киімдерді жаңартуды дәл қазір шамаңыз көтермесе, опа - далап немесе т. б. керек - жарақтар алып көңіл - күйді көтеруге болады.
Өзіміз көріп тұрғандай өзіңді сүйе білу үшін айтарлықтай қиындық жоқ, тек өзіңді алдамау керек. Бұл бір күнде немесе бір аптада орындалатын шаруа емес, бұл процес ұзақ уақыт жүреді. Сіз туралы басқалар не ойлайды деп бас қатыру қажет емес. Ең бастысы сіз туралы жақындарыңыз бен өзіңіздің не ойлайтыныңыз маңызды, осыны түсінген уақытта сізде сенімділік пен өзіңізге деген сүйіспеншілік пайда болады [ 14].

Өзімізге деген сенімді жоғалту арқылы көп қиыншылыққа тап болуымыз мүмкін. Бұл қиыншылықтар сабақтан, жұмыстан, тіпті достармен бірге өткізген қызықты сәттерден ләззат алуға кедергі жасайды. Осындай жағдайға тап болмас үшін, өзіңізге сенімділікті қайтарудың жолдарын іздеңіз. Алғашқы қадамды төмендегі қанатты сөздерді оқудан бастауыңызға болады.  1. Бір нәрсені бастау үшін ұлы адам болу міндетті емес, бірақ ұлы болғыңыз келсе, бастау – сіздің парызыңыз. Зиг Циглар

2. Өзгелердің пікірі сіз үшін шындыққа айналмауы тиіс. Лес Браун

3. Жаратқанға сенім секілді, өзіңізге деген сенім де көп ғажайыптар жасай алады. Оноре де Бальзак

4. Күмәнді шындықтан, нанатын өтірік артық. Януш Вишневский

5. Ұлы шешімнің бастамасы өзіңізге деген сенімділікте жатыр. Самуэль Джонсон

6. Бойымыздағы сенімділік, өзгелерге де сеніммен қарауға көмектеседі. Франсуа де Ларошфуко

7. Өзіне артық жүк арқалайтын адам көп іс тындырады. Вильгельм Гумбольт

8. Тапсырманы емес, оның шешімін көбірек ойлаңыз. Зедд

9. Өзіңіздің бірегей екендігіңізді мойындаған кезде өзгелердің бұл ойыңызбен келіспеске амалы болмайды. Вадим Зеланд

10. Өзіңізге деген көзқарасыңыз, өзгелердің пікірін өзгертеді. Соня Фридман

11. Еш уақытта үнсіз қалмаңыз. Құрбанның рөлін сомдаудан аулақ болыңыз. Өміріңіз жәй ғана қабылдай салудан құралмағаны жөн. Харви Файнштайн

12. Дәл қазір қолыңызда өмірдің қиын-қыстау кезеңіне төтеп беруге көмектесетін дүниенің барлығы бар. Брайан Трейси

13. Адамның ойы ұшқыр болатындықтан, санаңызды ұлы ойлармен қоректендіріңіз. Бенджамин Дизраэли

14. Өмірдің сізден не күтетіні туралы сұрамаңыз. Тек тірі жүру үшін ненің көмектесетінін біліңіз. Артынша сол іспен айналысыңыз. Өйткені әлемге өмірге құштар адамдар керек.  Ховард Вашингтон Турман

15. Өмірде тек өзіңізді түбегейлі өзгерте аласыз. Олдос Леонард Хаксли

16. Бұл өмірде сіз махаббатқа лайықсыз. Будда [15].

Өз – өзіңе деген сенімділікті арттыратын 8 әдіс. Өзіңе сенімділік, білімпаздық сияқты басқа да пайдалы қасиеттердей туа біткен бола бермейді – әрине, осы бір күшке жауап беретін біздің миымызда ешқандай арнайы бұлшық ет жоқ, бірақ оны бәрібір дамытуымыз керек. Қалай дейсіз ғой? Нақты әдістерді ұсынамыз:

1) Кейде қатты бірдеңе істегің келеді: мысалы, ұнатқан жігітіңе жақындағың келеді, мектептегі мерекелік шарада өзің шығарған өлеңді оқығың келеді немесе данышпандық ойыңды айтқың келеді, бірақ сен қорқасың. Ойыңды ешкім қолдамайтын сияқты боп көрінеді, жігіт сені елемей өте шығады немесе тіпті сені достарымен және қызымен бірге мазақ етуі мүмкін деп ойлайсың, ал мектептегі мерекелік шарада сыныптастарыңның алдында абыройың төгіледі деп қорқасың. Бәлкім сен ешқандай болжам жасамайтын да шығарсың, жай ғана дәл қазір, дәл осы сәтте әрекет етуге батылың жетпейді. Елестетші, сен жүзуді үйрену үшін бассейннің дәл шетінде тұрсың немесе тікұшақтан парашютпен секіруге қадам жасауың керек. Егер бір қадам алға баспасаң (немесе біреу сені артыңнан итеріп жібермесе), тәуекелге бара алмай, сол күйі шетінде тұра бересің. Және нәтижесінде еркін құлаудың не екенін сезбей кетесің, үйренбейсің. Қорықпа! Көзіңді жұм да, ештеңе ойламай, қолыңды көтер, алға бас та: «Сәлем!» деп дауысыңды шығар – әрі қарай не болса о болсын. Өйткені сенің басқа амалың болмайды, бірдеңе деп айтуың керек. Ұзақ жол алғашқы қадамнан басталады емес пе? Мұны сен өзің де жақсы білесің.

2) Тұйықталып, қамалып, сырт көзге қалай көрінемін деп қамығуды доғар. Және, әрине, өзіңді-өзің аяп, өзіңнің бақытсыздығың/кемтарлығың/ұсқынсыздығыңды ойлап, табиғат пен жаратушының әділетсіздігін сөз қыла берудің қажеті жоқ. Әрине, әйтпе, бүйтпе деп айтуға оңай, бірақ тым құрығанда осындай ойлар қамти бастағанда өзіңді шымшып алуды әдетке айналдыр. Алғашқы кездері терің шымшығаннан қызарып жүретін шығар, бірақ уақыт өте келе бұл әдетке айналып, жағымсыз ойлардан біржолата айығасың.

3) Өзіңнің сұлулығыңа және өзіңе деген сенімділігің артып тұрған шақта сатып алған киімдер шкафыңда шаң басып жатқан шығар? Өйткені сенімділік қызулығы баяғыда өтіп кетті және бәрі қайта сол қалпына келді. Қысқа белдемшелер, ашық блузкалар, әдемі көйлектер мен биік өкшелер – бұның бәрі басқа қыздар үшін, өзіне сенімді, әдемі және назарда болуды қалайтындар үшін. Ал саған бұл киімдер жараспайды, бәрі саған қолын шошайтып: «Не киіп алған?» деп мысқылдап күлетін болады. Үрейді жең де, бұрыннан киюге қорқып жүрген киімдерді ки. Сен, адамдар біреулерден бұрын көбіне өздері жайлы ойлайды және ашық-жарқын киінудің қорқынышты ештеңесі жоқ. Ал кейін, бәлкім, тамсанған көзқарастардан ләззат алуды да үйренерсің.

4) Позитивті ойлау – біреулер ойлайтындай ақымақтық емес. Тіпті егер бірінші кездері айнаға қарап, «Мен ең әдемі, тартымды, сұлумын» деу күлкілі көрінсе де, уақыт өте келе шындыққа айналмасына кім кепіл? Бірақ өзіңе жақын, сенімділігіңді арттыратын жеке позитивті мантраң болғаны жақсы және өзіңе деген сенімділігің төмендей бастағанда есіңе түсіріп, іштей қайталай бер.

5) Өзіңе ұнамайтын, жайсыздық тудыратын өтініштерге «Жоқ» деп жауап беруді үйрен, - сынып жетекшісінің өтінішін қабыл алмаудан ұялып, апта бойы мектепте қабырға газетін сызып отыруға міндетті емессің немесе ертең маңызды емтихан алдында құрбыңның киімін химтазалаудан алып, қаланың екінші шетіне жеткізуге де. Кейде «Жоқ» - әлемдегі ең жақсы сөз.

6) Қошамет сөздерді сирек естісең де, оларды қабылдауды үйрен. Көзің әдемі деген әрбіреуді халық жауы етуді, өтірікші деуді доғар. Және оған «Тіпті де әдемі емес, қарапайым қара көздер» деген жауап тауып немесе «Иә, саған» деген сынды сөздермен қошамет айтушы адамды ұяттан жерге кіргізбе. «Рақмет» деп жай ғана жымия салсаң, жеткілікті.

7) Ағылшын тілінде тамаша бір мақал бар – «Fake It Till You Make It». Қазақша шамамен былай аударылады: «Шындыққа айналғанша ойна». Іштей қорқыныш басып тұрса да, үрейден жүрегің ұшып тұрса да, сырт көзге өзіне сенімді, сабырлы және абыройлы адамды ойнау арқылы сен жұртты сондай адам екеніңе сендіре бастайсың. Біртіндеп өзің де өзгеріп, сол мықты, сұлулығына күмәні жоқ қызға айналасың.

8) Өзіне сенімді адамның бейнесін өзіңе қабылдасаң (яғни бар жан-тәніңмен қабылдау) миың денеңнен бөлінетін сигналдарды қабылдайды – осылайша автоматты түрде өзіне сенімді адамға айнала бастайсың. Мұны тіпті психологтар да тәжірибеде пайдаланады. Сондықтан таңды позитивті ойлардан, өзіне сенімді, табысты адам ретінде бастасаң, күні бойға оң қуатқа бөленерің хақ [16].

ІІІ Сенімділік қасиетін қалыптастыруға бағытталған психологиялық – тәжірибелік эксперимент

3.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау

Эксперимент Ақтөбе қаласының №8 орта мектебінің 6^а және 6^г сыныптарында жүргізілді. 6^г – 24 оқушы эксперименттік сынып, 6^а - 24 бақылау сыныбы болды.

Анықтаушы эксперименттің мақсаты:

• Орта буын сынып оқушыларының өз – өзіне сенімділік деңгейін анықтау;

Анықтаушы эксперименттің міндеттері:

• анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау;

• анықтаушы эксперимент материалдарын тәжірибеден өткізу;

• анықтаушы эксперимент материалдарын қорытындылау.

Жүргізілген диагностикалық әдістемелер:

а) «Сенімділікке арналған тест»

ә) «Өз бойымдағы сенімділік» тесті [17].

Сенімділікке арналған тест

Бұл сенімділікке арналған тест – сізге өзіңізге қаншалықты сенімді екенініңізді білуге арналған. Ұсынылған бірнеше жауаптың біреуін тандаңыз.

Сұрақтар

1. Сізге қандай қол алысу ыңғайлы?

А)қысқа бірақ мықты

Ә)ұзақ әрі қарқынды

Б) жай ғана қол алысу

2. Сіздің жұлдызнамаңыз қандай?

А)Арыстан, тоқты, тау ешкісі, торпақ

Ә)Егіздер, сарышаян, суқұйғыш, мерген

Б)Балық, шаян, бикеш, таразы

3. Сіздің теріңіз қандай?

А)Дұрыс, ешқандай күтімді қажет етпейді

Ә)Сезімтал емес

Б)Құрғақ әрі сезімтал

4. Саябақта отырған бір әйелді көрдіңіз. Сіз ол туралы не ойлайсыңыз?

А)Ол жай ғана жалғыздықты қалап отыр

Ә)Ол аянышты болып көрінгісі келеді

Б)Оның қандай да бір проблемасы бар

5. Сізге төмендегілердің қайсысы үйреншікті?

А)Басыңыздан өткен жамандықтарды тез ұмыту

Ә)Өзімнен басқаларды да ойлаймын

Б) Біреуді алдасам, ар-ұятым мазалайды

6. Қай фигура сізге ұнайды?

А) үшбұрыш

Ә) ромб

Б) шеңбер

7.Ұсынылғандардың ішінен қай спорт түрі ұнайды?

А)парашют спорты

Ә)суға секіру

Б)альпенизм

Нұсқаулық

Қай әріпті көп таңдағаныңызды санаңыз

Тест жауаптары

Егер «А» жауабын көбірек тандасаңыз – сіз өзіңізге жеткілікті сенімдісіңіз, бірақ өзіңізге сенімді емес те жағдайларға кездесесіңіз. Алайда сіз бұны мойындай аласыңыз, өйткені сіз мықты тұлғасыз. Сізге белестерді бағындыру үшін көп еңбектің қажеті жоқ

Егер «Ә» жауабын көбірек тандасаңыз – сіздің өзіңізге деген сенімділігіңіз аз. Егер сізді көп жылдық тәжірибе қолдаса, онда барлығы дұрыс деп ойлай беріңіз. Бірақ таныс емес адамдар, жаңа қиындықтар сізді әурелейді. Осындай кездерде сіз сенімділігіңізді жоғалтып аласыңыз және көңіл-күйіңізге байланысты әбіржіп қаласыз немесе өзіңізге артық сеніп қоя бересіңіз

Егер «Б» жауабын көбірек таңдасаңыз – сізге анық, сенімділік жетіспейді. Сіз айналаңыздағы адамдарға сенуге үйренбегенсіз. Сізді өз ойларыңыз мазалайды, әрі шаттықта өмір сүруге кедергі келтіреді. Өзіңіздің бойыңыздағы сенімділікті арттыру үшін уақыт бөліңіз, ойыңызды саралаңыз.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

6 «г» эксперименттік сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	«А» нұсқасы	«Ә» нұсқасы	«Б» нұсқасы
1	Аманалина Амина	+
2	Аманбаева Жайна			+
3	Амангосова Томирис		+
4	Аманжолов Адилжан			+
5	Амантай Бекжан			+
6	Амиржанова Мадина			+
7	Әділхан Омар			+
8	Әкімғали Парасат			+
9	Бақтыбаева Гүлжазира	+
10	Бакытжанов Алишер			+
11	Бекбаева Жұлдыз			+
12	Бахтыбаев Нурбол			+
13	Еркінғалиқызы Толғанай			+
14	Жантлешев Мирас			+
15	Жакупова Сабина		+
16	Жекенов Рақымжан		+
17	Кеңесқызы Көркем			+
18	Куанышева Акбаян		+
19	Қоекенова Диана		+
20	Мұқатаев Мұхаммедәли			+
21	Нығмет Нұрасыл	+
22	Оразбай Нұрбол		+
23	Сарсенбай Гүлсезім		+
24	Төреханов Алмат	+
		4	7	13

«А» нұсқасын таңдаған төрт оқушы, яғни, сенімділік деңгейі жоғары. «Ә» нұсқасын таңдаған жеті оқушы, олардың сенімділік деңгейі орташа және «Б» нұсқасын таңдаған он үш оқушы, яғни сенімділік деңгейі төмен.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

6 «а» бақылау сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	«А» нұсқасы	«Ә» нұсқасы	«Б» нұсқасы
1	Аблай Ақниет		+
2	Агибаева Дильназ			+
3	Арыстанбаева Айнұр		+
4	Ахмет Алтынай			+
5	Бакиева Альбина	+
6	Биарыстанов Дастан		+
7	Дусипова Ғазиза	+
8	Жанелов Талант	+
9	Жанторин Алишер		+
10	Қанбай Дамир		+
11	Муратов Мирас			+
12	Мусаев Нурдәулет		+
13	Орынбаева Жанна	+
14	Сагнаев Диас			+
15	Сатанов Даниял	+		+
16	Серікбай Ернұр			+
17	Сержанов Нұрқожа		+
18	Сейтқазы Раду		+
19	Таңатарова Айтнұр		+
20	Тоғызбай Амангүл	+
21	Утегалиев Аңсар		+
22	Ізтаева Зарина		+
23	Шавлетова Самира	+
24	Хамидуллаева Жанат		+
		7	12	6

«А» нұсқасын таңдаған жеті оқушы, яғни, сенімділік деңгейі жоғары. «Ә» нұсқасын таңдаған ое екі оқушы, олардың сенімділік деңгейі орташа және «Б» нұсқасын таңдаған алты оқушы, яғни сенімділік деңгейі төмен.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

Деңгейлер	Эксперименттік сынып		Бақылау сыныбы
	6 «Г» сыныбы (24 оқушы)		6 «А» сыныбы (24 оқушы)
	саны	пайыздық	саны	пайыздық
Жоғары	4	16 %	7	29%
Орташа	7	29%	12	50%
Төмен	13	55%	6	21%

Тест «Өз бойымдағы сенімділік»

Бұл тесттің басқаша атауы – тест Райдаса. Бұл жерде адамның тәртібін бейнелейтін 30 сөйлем берілген. Әр сөйлемге төмендегілерден тиісті жауапты тандаңыз

5 – «ия, дұрыс, сипаттама мен туралы»

4 – «жоқ дегенше, ия деп жауап берер едім»

3 – «орташа келісемін сипаттамамен»

2 – «ия дегенше, жоқ деп жауап берер едім»

1 – «жоқ, дұрыс емес, сипаттама мен туралы емес»

Сипаттамалар

*1. Маған қарағанда айналамдағы адамдар агрессияшыл, өзіне сенімді болып көрінеді

*2. Өзімнің ұялшықтығыма байланысты бейтаныс адамдармен кездесулер ұйымдастыра алмаймын, немесе ондай шешімдер қабылдай алмаймын

3. Кафеде берілетін тағам ұнамаса, мен официантқа шағым түсіремін

*4. Менің намысыма тисе де, біреудің сезімінің жаралануына жол бермеймін

*5 Егер тауар сатушы өз тауарын қиыннан шығарса, мен оған «жоқ» дей алмаймын

6.Меннен бір нәрсе істеуді өтіңсе, алдымен неге екенін сұрап аламын

7. Мен сөйлегенде нақты себептер мен дәлелдерді қолданғанды ұнатамын

8. Мен де басқалары сияқты, алдыңғылардың қатарында болуға тырысамын

*9. Шынымды айтсам, адамдар мені өздерінің істері үшін пайдаланады

10. Бейтаныс адамдармен сөйлескен ұнайды

*11. Мен жиі әдемі қызға\ұлға не айту керектігін білмеймін

*12. Белгілі бір мекемелерге телефонмен хабарласар алдында, бойымда сенімсіздікті байқаймын

*13. Жұмысқа тұрар алдын, ауызша көзбе-көз кездескенге қарағанда, жазбаша жазып тапсырғанды жөн көремін

*14. Сатып алған затымды қайтаруға ұяламын

*15. Егер, өзімнің жақын туысқаным өзіме ұнамайтын сөздер айтса, оған ештеңе айтпаймын

*16. Ақымақ көрінбес үшін сұрақ қоюдан қашамын

*17. Мен дауларда кейде қорқып, уайымдап қаламын деп ойлаймын

18. Егер танымал әрі құрметті лектор, мен қате деп ойлайтын, өзінің ойын айтса, мен оған қарсы пікірімді айтамын

*19. Мен бағаға дауласпаймын, саудаласпаймын

20. Маңызды әрі құнды бір нәрсе жасағаннан кейін оны барлығы білгенін қалаймын

21. Мен өз сезімдеріме келгенде ашық әрі шыншылмын

22. Егер біреу менің сыртымнан сөз сөйлесе, онымен сөйлескенді жөн көремін

*23. Маған «жоқ» деу жиі қиын

*24. Мен жалған сахналарды ұйымдастырғанша, өз ойымы басымда қалдырғанды жөн көремін

25. Маған нашар қызмет көрсетсе, көбіне өз шағымымды айтамын

*26. Маған комплимент жасаған кезде қалай жауап беретінімді білмеймін

27. Егер дәрісте немесе театрда маған сөйлеп кедергі келтірсе, мен ескерту жасаймын

28. Мен тұрған кезекте біреу алдыға шыққысы келсе, мен оған қарсы шығамын

29. Мен әрдайым өз ойымды жеткіземін

*30. Кейде менде айтарға сөз болмайды

Кілті

1. Жұлдызшамен белгіленбеген сұрақтарды санау

2. Жұлдызшамен белгіленген сұрақтарды санау

3. №1 ден шыққан соммаға 72-ні қосу және шыққан саннан №2 ші сомманы азайту

0-24: өзіне мықты сенімсіз

25-48: көп жағдайларда сенімсіз

49-72: орташа сенімді адам

73-96: көп жағдайларда сенімді

97-120: өзіне мықты сенімді

«Өз бойымдағы сенімділік» тестісінің нәтижесі

6 «г» эксперименттік сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	0-24	25-48	49-72	73-96	97-120
1	Аманалина Амина				+
2	Аманбаева Жайна		+
3	Амангосова Томирис			+
4	Аманжолов Адилжан		+
5	Амантай Бекжан			+
6	Амиржанова Мадина		+
7	Әділхан Омар			+
8	Әкімғали Парасат		+
9	Бақтыбаева Гүлжазира				+
10	Бакытжанов Алишер	+
11	Бекбаева Жұлдыз		+
12	Бахтыбаев Нурбол	+
13	Еркінғалиқызы Толғанай	+
14	Жантлешев Мирас		+
15	Жакупова Сабина			+
16	Жекенов Рақымжан			+
17	Кеңесқызы Көркем			+
18	Куанышева Акбаян			+
19	Қоекенова Диана		+
20	Мұқатаев Мұхаммедәли		+
21	Нығмет Нұрасыл	+
22	Оразбай Нұрбол		+
23	Сарсенбай Гүлсезім		+
24	Төреханов Алмат			+
		4	10	8	2	0

«Өзіне мықты сенімсіз» - 4 оқушы; «Көп жағдайларда сенімсіз» - 10 оқушы; «Орташа сенімді адам» - 8 оқушы; «Көп жағдайларда сенімді» - 2 оқушы; «Өзіне мықты сенімді» - 0 оқушы.

«Өз бойымдағы сенімділік» тестісінің нәтижесі

6 «а» бақылау сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	0-24	25-48	49-72	73-96	97-120
1	Аблай Ақниет		+
2	Агибаева Дильназ		+
3	Арыстанбаева Айнұр		+
4	Ахмет Алтынай			+
5	Бакиева Альбина			+
6	Биарыстанов Дастан			+
7	Дусипова Ғазиза				+
8	Жанелов Талант			+
9	Жанторин Алишер		+
10	Қанбай Дамир		+
11	Муратов Мирас		+
12	Мусаев Нурдәулет			+
13	Орынбаева Жанна			+
14	Сагнаев Диас		+
15	Сатанов Даниял			+
16	Серікбай Ернұр			+
17	Сержанов Нұрқожа		+
18	Сейтқазы Раду			+
19	Таңатарова Айтнұр		+
20	Тоғызбай Амангүл			+
21	Утегалиев Аңсар			+
22	Ізтаева Зарина			+
23	Шавлетова Самира			+
24	Хамидуллаева Жанат		+
		0	10	13	1	0

«Өзіне мықты сенімсіз» - 0 оқушы; «Көп жағдайларда сенімсіз» - 10 оқушы; «Орташа сенімді адам» - 13 оқушы; «Көп жағдайларда сенімді» - 1 оқушы; «Өзіне мықты сенімді» - 0 оқушы.

«Өз бойымдағы сенімділік» тестінің нәтижесі

Деңгейлер	Эксперименттік сынып		Бақылау сыныбы
	6 «Г» сыныбы (24 оқушы)		6 «А» сыныбы (24 оқушы)
	саны	пайыздық	саны	пайыздық
Өзіне мықты сенімсіз	4	16%	0	0 %
Көп жағдайларда сенімсіз	10	42%	10	42%
Орташа сенімді адам	8	33%	13	54%
Көп жағдайларда сенімді	2	9%	1	4%
Өзіне мықты сенімді	0	0%	0	0%

Анықтаушы экспериментте жүргізілген әдістемелердің сандық сапалық нәтижелеріне сүйене отырып, мынадай қорытынды жасауға негіз болды. Тәжірибелік – эксперимент жүргізілген сыныптардағы оқушылардың өз – өзіне сенімділігін әліде болса дамытуды қажет етеді. Бұл, яғни оқушылардың өз – өзіне сенімділігін дамытуға бағытталған қалыптастырушы эксперимент қажеттігін көрсетеді.

3.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау

Қалыптастырушы эксперименттінің мақсаты: арнайы құрастырылған жаттығуларды, ойындарды қамтыған кешен арқылы орта буын сынып оқушыларының өз – өзіне сенімділігін дамыту.

1. «Сенімділік» жаттығуы

Нұсқау: оқушыларға бос парақ таратылады. Сол парақты екіге бөлу ұсынылады. Ол бөліктерді 1,2 деп бөліп. Бірінші бөлікке жағымды қасиеттерін, екінші бөлікке жағымсыз қасиеттерін жазу керек те, ортасы қырқылып алынады. Жағымды қасиеттерін өзіне қалдырып, жағымсыздарын мыжып, қоқыс жәшігіне салады.

2. «Балдырлар» жаттығуы

Мақсаты: сенім атмосферасын құру, топты жұмылдыру. Қатысушылар 6 – 8 адамнан шағын топтарға бөлінеді. Әрбір шағын топ тығыз шеңбер жасайды. Қатысушылардың біреуі шеңбердің ортасына тұрып, қолын кеудесіне айқастырады, көзін жұмады және аяғын еденнен алмай басқалардың қолына еркін құлау керек. Шеңбердегі қатысушылар оны әрі – бері қозғалтады, солай қатысушылар орындарымен ауысады[18,32].

3.Гештальтжаттығу «Шабуыл және қорғану»

Қатысушылар бір – бірлеп шабуылшының және қорғанушының рөлдерінде ойнап шығуы тиіс. Оқушылар жұпқа бөлініп, біреуі «шабуылшы», ал екіншісі «қорғанушы» ролін сомдайды. Ойын барысында «шабуылшы» «қорғанушыға» айқайлайды, ұрысады, сын айтады, ал «қорғанушы» болса үнемі кешірім сұрап, айтқан сындарына не үшін орындай алмағаны туралы айтып кінәлі кейіпке енеді. Кейін ролдер ауыстырылады. Ойын соңында қатысушылар ролдік ойында қандай сезімде болғандары туралы ой бөліседі[19].

4.Имидж-жаттығу «Ішкі тұрыс»

Жаттығу сенімді сөйлеп тұрған адамдағы имиджін арттыруға бағытталған. Айна алдына отырыңыз да, кез келген өлең жолын есіңізге түсіріңіз. Ол өлеңді өзіне сенімсіз, сүйкімсіз адам кейпіне еніп, сондай адамның дауыс ырғағына салып айтып шығыңыз. Кейін ішкі әлеміңізді өзіне сенімді, нық, әдемі адам кейпіне ауыстырып, сол адамның дауыс ырғағымен жаңағы өлеңді айтыңыз. Әр ролді сомдаған кезде кейіпіне еніп, сезіне білу керек [20].

5.Коммуникативтік жаттығу «Мен сеннен ұзынмын»

Қатысушылар бір-екі топқа бөлінеді де біреуі стол үстіне тұрады. Екінші ойыншы қасында тұрып, кешегі күннің қалай өткені туралы баяндайды. Стол үстінде тұрған ойыншы, сенімді түрде екінші ойыншының айтқан сөзіне, ойына баға береді. Кейін ойыншылар ролдерін ауыстырады. Ойын соңында қатысушылар ойларымен бөлісіп, қаншалықты сенімді болғандарын баяндайды [21].

6.Образды-рефлексті жаттығу «Өзіңе ат таңда»

Әрбір қатысушының ресурсты-эмоционалдық жағдайының жетістігі. Тренер қатысушыларға ыңғайлы орын тауып, көздерін жұмып, бойларын босаңсытуды ұсынады. «Өздеріңізге сенімді болған сәттеріңізді, сенімді болған жағдайларды естеріңізге алыңыздар.Қайда және қашан болғанын еске алыңыздар. Сол сәтті қайтадан бойларыңызға жинаңыздар». Тапсырманы орындау уақыты 5-7 минут. Соңында еске түсірген сезімдерімізбен бөлісеміз.

7.Өзіңді сендіру « Сенімнің артуы»

Бұл адамды сендіру жаттығуы, басқа біреулермен сөйлесуге сенімділігі аз адамдарға көмектеседі. Бәріміз толықтай арқамызбен жатамыз, болмаса орындыққа жартылай жатып денемізді босаңсытамыз, әр сөзді үш рет қайталаймыз:

• менің денем босаңсыды;

• менің денем ауыр;

• менің денемде жылылық бар.

Қаншалықты босаңсысаңыз, соншалықты жақсы болады. Енді денеміздегі үнемі басымызда жүретін ойларды шығарамыз:

• бірнеше минутқа менің миым бос болуы керек;

• басымдағы басқа, жат ойлар кетеді;

• басқа нәрсені ойлауға шамам жоқ.

Енді денемізді жағымды сөздермен белсендіреміз:

• менің жалғыз болуға құқым бар;

• менің тәуелсіз болуға құқым бар;

• менің жетістікке жетуге құқым бар;

• мен не қалаймын соны жасауға құқым бар;

• менің қателесуге және оған жауапты болуға құқым бар т.б. [22].

8.«Сенімділік және тәуелсіздік» техникасы

Бұл техника тізімде арнайы тәртіппен берілген фразаларды оқумен айқындалған. Арнайы фразалар жазылған қағазды алып, жалғыз болған кезде айна алдына отырып (міндетті емес) фразаларды дауыстап сенімсіз ойдан сенімділік тудыратын сөздерге дейін ауысып, дауыстап айту. Сөздерді оқыған кезде қандай сезім тудырды, не ой қалыптасты соны сезіну керек [23].

Өзімізге деген сенімді жоғалту арқылы көп қиыншылыққа тап болуымыз мүмкін. Бұл қиыншылықтар сабақтан, жұмыстан, тіпті достармен бірге өткізген қызықты сәттерден ләззат алуға кедергі жасайды. Осындай жағдайға тап болмас үшін өзіңізге сенімділікті қайтарудың жолдарын іздеңіз

1. Өзіңізді бағалаңыз. Әдетте өткен өмірге өкпесі бар адамдар сенімсіздік танытады. Алайда материалымыздың басты тақырыбы бұл емес. Өзіңіздің осал тұстарыңызды мойындай отырып, қай жағынан мықты екеніңізді де анықтаған жөн. Не нәрсені ұнатып, ұнатпайтындығыңызды білу арқылы мінезіңізге толық сипаттама бере аласыз.

-Жасаған істеріңіз үшін еш уақытта ақталмаңыз. (Егер ешкімге қатысы болмаса )

2.Салмақ салуды қояйық. Жер бетінде қаншама адамдар бар. Ал біз болсақ ауыртпалықты әлемде өзіміз ғана жүргендей арқалаймыз. Қанша жерден мықты болсақ та, әйтеуір бір салада жеңіліс табуымыз мүмкін екенін ұмытпайық. Бастысы қателіктерден сабақ алу.

3.Шамаңызды біліңіз. Қателіктеріміз бен сәтсіздіктерімізді ұмыту мүмкін емес, дәл қазір жетістіктеріңізді есіңізге түсіріңізші. Өзгелер мен жайында не ойлайды деген ойдан аулақ болыңыз. Өзіңізді мақтан тұтуға құқығыңыз бар.

-Мұнымен қатар ол жетістіктеріңізді қағаз бетіне түсіре аласыз. Нақтырақ жазуға тырысыңыз.

4. Өткен өміріңізге көз жіберіңіз. Балалық шағыңыздан бастап осы күнге дейін өміріңізді көз алдыңызға елестетіңіз. Бұрын-сонды не нәрсені мақтан тұтып, тамсанатын едіңіз? Бойыңыздағы сенімділігіңізді қандай оқиғадан кейін жоғалттым деп ойлайсыз? Өткен уақытта өте белсенді болғаныңызды еске түсіру арқылы қалпыңызға келе аласыз.

- Мүмкін бала күніңізде көршінің балаларымен бірге ойнап жүрген кезде аз сөйлеп, үйге келген кезде ашылатын болған шығарсыз. Мүмкін мектеп қабырғасында нашар оқыған боларсыз? Психолог мамандардың айтуы , бойымыздағы сенімділік біз туралы елдер не ойлайды деп ойлай бастағанымызда жоғалады емен. Сол себепті өзгелердің пікірі туралы аз ойлаңыз.

5. Жетістікке жетпейінше ұмтыла беріңіз. Бойымыздағы сенімділіктің бір күнде келе салмайтыны анық. Бірақ оны қайтаруға бағытталған іс – әрекетке бүгіннен бастап кірісе аламыз. Бойыңызда сенімділікті көрсету үшін ым – ишара тілін пайдаланыңыз. Отырған кезде тік отырыңыз. Жүрісіңізді барынша сенімді, ал адымдарыңыз жеңіл болсын. Жан – жағыңызға жалтақтай қарай берудің орнына күлімсіреңіз. Сөйлесіп отырған адамның көзіне тік қараңыз. Көбірек қарым – қатынаста болыңыз. Даусыңыз анық әрі сазды шықсын. Қобалжып тұрсаңызда көбірек сөйлеуге тырысыңыз. Сөзшең адам болып көрінуден қорықпаңыз. Адамдар мұндай адамдарды ашық – жарқын және өзіне сенімді адам екен деп қабылдайды.

6. Нар – тәуекелге барыңыз. Кейбір істердің қолыңыздан келмейтінін білесіз. Әр күн сайын жаңа дүниелердің дәмін татып көріңіз. «Табыс сенімді адамдарды ұнатады». Қандай жолды таңдасаңыз да, нар – тәуекелге барып, жаңа істермен айналысыңыз.

- Өзіңізге жайсыздық сезімін сыйлайтын істермен айналысып үйреніңіз. Мысалы, бұрын – соңды сізге ғашық болған жандар мазаңызды алған кезде қашатын болсаңыз, бұл жолы қарсы жауап қайтарып көріңіз.

7. Осыларды жүзеге асырыңыз. Сенімділікті қайтару көп уақытты талап етеді. Әрдайым жаттығумен болыңыз. Позитив әрдайым негатив эмоцияларды жеңіп отырады. Яғни бастапқыда көрініс табатын жасандылық, артынша әдетке айналып, мінез болып қалыптасады [24,22].

Қалыптастырушы эксперимент 6 «г» сыныбында аптасына 2 рет сыныптан тыс кезеңдерде жүргізілді.

Қалыптастырушы эксперименттен кейін оқушылардың өз – өзіне сенімділік деңгейін анықтау мақсатында оқушыларға анықтаушы экспериментте қолданылған әдістемелер қайта жүргізілді.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

6 «а» эксперименттік сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	«А» нұсқасы	«Ә» нұсқасы	«Б» нұсқасы
1	Аманалина Амина	+
2	Аманбаева Жайна		+
3	Амангосова Томирис	+
4	Аманжолов Адилжан		+
5	Амантай Бекжан		+
6	Амиржанова Мадина			+
7	Әділхан Омар			+
8	Әкімғали Парасат		+
9	Бақтыбаева Гүлжазира	+
10	Бакытжанов Алишер			+
11	Бекбаева Жұлдыз			+
12	Бахтыбаев Нурбол		+
13	Еркінғалиқызы Толғанай		+	+
14	Жантлешев Мирас		+
15	Жакупова Сабина	+
16	Жекенов Рақымжан	+
17	Кеңесқызы Көркем		+
18	Куанышева Акбаян	+
19	Қоекенова Диана	+
20	Мұқатаев Мұхаммедәли			+
21	Нығмет Нұрасыл	+
22	Оразбай Нұрбол		+
23	Сарсенбай Гүлсезім		+
24	Төреханов Алмат	+
		9	10	6

«А» нұсқасын таңдаған тоғыз оқушы, яғни, сенімділік деңгейі жоғары. «Ә» нұсқасын таңдаған он оқушы, олардың сенімділік деңгейі орташа және «Б» нұсқасын таңдаған алты оқушы, яғни сенімділік деңгейі төмен.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

6 «а» бақылау сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	«А» нұсқасы	«Ә» нұсқасы	«Б» нұсқасы
1	Аблай Ақниет		+
2	Агибаева Дильназ			+
3	Арыстанбаева Айнұр		+
4	Ахмет Алтынай			+
5	Бакиева Альбина	+
6	Биарыстанов Дастан		+
7	Дусипова Ғазиза	+
8	Жанелов Талант	+
9	Жанторин Алишер		+
10	Қанбай Дамир		+
11	Муратов Мирас			+
12	Мусаев Нурдәулет		+
13	Орынбаева Жанна	+
14	Сагнаев Диас			+
15	Сатанов Даниял	+		+
16	Серікбай Ернұр			+
17	Сержанов Нұрқожа		+
18	Сейтқазы Раду		+
19	Таңатарова Айтнұр		+
20	Тоғызбай Амангүл	+
21	Утегалиев Аңсар		+
22	Ізтаева Зарина		+
23	Шавлетова Самира	+
24	Хамидуллаева Жанат		+
		7	12	6

«А» нұсқасын таңдаған жеті оқушы, яғни, сенімділік деңгейі жоғары. «Ә» нұсқасын таңдаған ое екі оқушы, олардың сенімділік деңгейі орташа және «Б» нұсқасын таңдаған алты оқушы, яғни сенімділік деңгейі төмен.

«Сенімділікке арналған тесттің» нәтижесі

Деңгейлер	Эксперименттік сынып		Бақылау сыныбы
	6 «Г» сыныбы (24 оқушы)		6 «А» сыныбы (24 оқушы)
	саны	пайыздық	саны	пайыздық
Жоғары	9	37%	7	29%
Орташа	10	42%	12	50%
Төмен	6	21%	6	21%

Салыстыру барысында эксперименттік сыныпта жоғары деңгейдің көрсеткіші 5 оқушыға, орташа деңгей 3 оқушыға көтерілгенін байқауға болады. Ал бақылау сыныбында өзгерістір болмады.

«Өз бойымдағы сенімділік» тестісінің нәтижесі

6 «г» эксперименттік сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	0-24	25-48	49-72	73-96	97-120
1	Аманалина Амина					+
2	Аманбаева Жайна			+
3	Амангосова Томирис				+
4	Аманжолов Адилжан			+
5	Амантай Бекжан				+
6	Амиржанова Мадина			+
7	Әділхан Омар				+
8	Әкімғали Парасат			+
9	Бақтыбаева Гүлжазира					+
10	Бакытжанов Алишер		+
11	Бекбаева Жұлдыз			+
12	Бахтыбаев Нурбол		+
13	Еркінғалиқызы Толғанай		+
14	Жантлешев Мирас		+
15	Жакупова Сабина				+
16	Жекенов Рақымжан				+
17	Кеңесқызы Көркем				+
18	Куанышева Акбаян				+
19	Қоекенова Диана			+
20	Мұқатаев Мұхаммедәли			+
21	Нығмет Нұрасыл		+
22	Оразбай Нұрбол			+
23	Сарсенбай Гүлсезім			+
24	Төреханов Алмат				+
		0	5	9	8	2

«Өзіне мықты сенімсіз» - 0 оқушы; «Көп жағдайларда сенімсіз» - 5 оқушы; «Орташа сенімді адам» - 9 оқушы; «Көп жағдайларда сенімді» - 8 оқушы; «Өзіне мықты сенімді» - 2 оқушы.

«Өз бойымдағы сенімділік» тестісінің нәтижесі

6 «а» бақылау сыныбы бойынша

№	Аты – жөні	0-24	25-48	49-72	73-96	97-120
1	Аблай Ақниет		+
2	Агибаева Дильназ		+
3	Арыстанбаева Айнұр		+
4	Ахмет Алтынай			+
5	Бакиева Альбина			+
6	Биарыстанов Дастан			+
7	Дусипова Ғазиза				+
8	Жанелов Талант			+
9	Жанторин Алишер		+
10	Қанбай Дамир		+
11	Муратов Мирас		+
12	Мусаев Нурдәулет			+
13	Орынбаева Жанна			+
14	Сагнаев Диас		+
15	Сатанов Даниял			+
16	Серікбай Ернұр			+
17	Сержанов Нұрқожа		+
18	Сейтқазы Раду			+
19	Таңатарова Айтнұр		+
20	Тоғызбай Амангүл			+
21	Утегалиев Аңсар			+
22	Ізтаева Зарина			+
23	Шавлетова Самира			+
24	Хамидуллаева Жанат		+
		0	10	13	1	0

«Өзіне мықты сенімсіз» - 0 оқушы; «Көп жағдайларда сенімсіз» - 10 оқушы; «Орташа сенімді адам» - 13 оқушы; «Көп жағдайларда сенімді» - 1 оқушы; «Өзіне мықты сенімді» - 0 оқушы.

«Өз бойымдағы сенімділік» тестінің салыстырмалы нәтижесі

Деңгейлер	Эксперименттік сынып		Бақылау сыныбы
	6 «Г» сыныбы (24 оқушы)		6 «А» сыныбы (24 оқушы)
	саны	пайыздық	саны	пайыздық
Өзіне мықты сенімсіз	0	0%	0	0 %
Көп жағдайларда сенімсіз	5	21%	10	42%
Орташа сенімді адам	9	37%	13	54%
Көп жағдайларда сенімді	8	33%	1	4%
Өзіне мықты сенімді	2	9%	0	0%

Алынған мәліметтерді салыстыра отырып келесі жетістіктерді айтуға болады: эксперименттік сыныпта өте төмен деңгей 4 оқушыға азайды, жоғары дейгей 2 оқушыға өсті. Бақылау сыныбында айтарлықтай өзгерістер болмады.

Кестеден көріп отырғандай, қалыптастырушы эксперименттен кейін эксперименттік сынып оқушыларының өз – өзіне сенімділік деңгейі дамыды. Бұл эксперимент барысында таңдалып алынған жұмыстардың бағытының дұрыстығын, тиімділігін дәлелдейді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сенім тек жақын адамдар ғана арасында ғана емес, қоғамдық деңгейде, әлемдік шеңберде де көрініс алады. Адамның өз-өзіне,өзгелерге сенім білдіруі оның өмірге деген үміті мен қызығушылығын арттырады. Өзіне өзі сену адамның өз құндылығын түсініп,мақсат – мүддесіне жетуіне көмектеседі. Айналадағы адамдардың сенім білдіруі адамның жауапкершілігін арттырып, өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін ашуға ықпал етеді. Сенімді болу—ол жауапкершілікті сезіну және орындай білу дегенді білдіреді.Ол бастаған істі аяғына дейін орындау. Сенімді адам жанымызда болғанда біз өзімізді еркіндікте,барлығы ойдағыдай болатынына сенімді боламыз [25,18 ].

Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты мінез – құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның шындықтың жай – жапсарын дұрыстап айыруға, өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда соқтырады да, мінез – құлықты көлденеңнен кез келген кездейсоқ жағдайлар билеп кетіп отырады. Осындай адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы Н.В.Гоголь тамаша көрсеткен: «Әрі – сәрі адамдар, бұлар ол да емес, бұл да емес, қандай адамдар екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес, селодағы Селифан да емес».

Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші – сенім. Сенім жоғалған жерде тіршіліктің мәні де шамалы. Сенім, пікірталас, көзқарас қақтығысында, ынтымаққа кең жол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді, сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп – пішіп көру, тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терең, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім кісінің еркін білдірген, сезімін қозғаған, мақсат – мүддесіне, бағыт – бағдарына айналған білім жүйесі [26,58].

Жобамды қорытындылай келе, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен аяқтағым келеді: «Сендердің әрқайсыларың ынталана оқып, жаңа білімдерді игерсеңдер, бұл ретте үздіксіз өмір бойы оқып, өзін – өзі дамытумен айналыссаңдар міндетті түрде бәсекеге қабілетті боласыңдар». Осы қасиеттер адам бойында болуы үшін, болашақ тұлға бойында сенімділік қасиеті болу қажет [27,13].

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Алматы: Литера, 2000. – 96 б.

2. «Болашаққа бағдар:рухани жаңғыру» - «Егемен Қазақстан» газеті – 12.04.2017 ж. – 2 б.

3. «Жаңа ғасыр талабы – бәсекеге қабілетті жастарды тәрбиелеу» - «Ұстаз мәртебесі» газеті – 26 қараша 2012ж., – 89 б.

4. «Қызықты психология» журналы.№07-08.08.2017. -14 б.

5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5

6. Орысша-қазақша түсіндірме жалпы сөздік: Көлік / профессор Е. Арын — Павлодар : «ЭКО» ҒӨФ. 2006.

7.https://kk.wikipedia.org/wiki «Бәсекеге қабілетті жеке тұлға қалыптастыру»

8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына жолдауы. –Алматы, 1997

9. Психология.Учебник./Под редакцией А.А.Крылова. – М.:ПБОЮЛ М.А.Захаров, 2001. – 584с. 484б.

10. https://www.psychologos.ru/articles/view/formirovanie-u-rebenka-uverennosti-v-sebe

11. https://kk.wikipedia.org/wiki

12. «Қызықты психология» журналы – № 3,2016 ж. 32б.

13.Baq.kz «Сенімділік – жетістіктің бастауы»

14. http://bilimdiler.kz/oyin_sayk/kenes/1722-ozindi-zhaksy-koru-zhane-bagalay-biludin-karapayym-zhane-tiimdi-tasilderi.html

15.  https://massaget.kz/layfstayl/zhadnama/19591/
16. https://massaget.kz/layfstayl/zhadnama/18908/

17. www.azps.ru «Сенімділік тесті»

18.«Қызықты психология» №3,2016ж. «Сенім – менің серігім»,32б.

19. Гештальтупражнение "Нападение и защита" [Электронный ресурс] // А. Я. Психология (azps.ru) : [web-сайт]. 14.01.2015. – Режим доступа: http://azps.ru/training/self/napadenie_i_zashchita.html (14.01.2015).

20. Имидж-упражнение "Внутренняя осанка" [Электронный ресурс] // А. Я. Психология (azps.ru) : [web-сайт]. 10.06.2012. – Режим доступа: http://azps.ru/training/image/vnutrenyaya_osanka.html (10.06.2012).

21. Коммуникативное упражнение "Я выше тебя" [Электронный ресурс] // А. Я. Психология (azps.ru) : [web-сайт]. 15.11.2012. – Режим доступа: http://azps.ru/training/communication/ya_vyshe_tebya.html (15.11.2012).

22. Самовнушение "Повышение уверенности" [Электронный ресурс] // А. Я. Психология (azps.ru) : [web-сайт]. 26.05.2011. – Режим доступа: http://azps.ru/training/volya/samovnushenie_povyshenie_uverennosti.html (26.05.2011).

23. Техника "Уверенность и Независимость" [Электронный ресурс] // А. Я. Психология (azps.ru) : [web-сайт]. 9.02.2015. – Режим доступа: http://azps.ru/training/self/uverennost_i_nezavisimost.html (9.02.2015).

24. «Мектептегі психология» журналы. №9,2016 – 22 б.

25. «Бастауыш сынып мұғалімі» журналы.№4,2017. – 18б.

26. Жарықбаев Қ. ТОО «Эверо» Алматы, 2004ж. – 58 б.

27.Ж.Молдабеков «Өзіңдік таным» оқу құралы.Алматы, «Қарасай» 2014 ж. – 13б.