Оқушылардың музыкалық шығармашылық қабілеттерін дамыту

Оқушылардың музыкалық шығармашылық қабілеттерін дамыту

Умирзакова Калдыкул Даненовна,

Алматы қаласы №75 ЖББМ

музыка пәні мұғалімі

Жас ұрпақты музыка өнеріне тәрбиелеуде музыкалық тәрбие әдістемесі маңызды роль атқарады. Мұғалім оқушыларға білім беріп қана қоймай, сол алатын білімдері арқылы тәрбие жұмысын жүзеге асырады. Сабақ қызықты өту үшін мұғалім оның жан–жақты әдіс–тәсілдерге бай, түсінікті болуын қадағалап, үйрететін ән мен тыңдалатын музыкалық шығарманың ерекше құндылығын ескеруі керек. Егер балалар сабаққа қызықса олардың белсенділігі артады. Белгілі бір сабақта қолданылатын іс-әрекет түрлері оның мақсатына, тақырыбына қарай анықталады.

Музыка сабағының басқа айырмашылығына, ерекшелігіне келер болсақ, ең негізгісі–оның өнер сабағы екендігі. Музыканы оқыту барысында ақыл–ой мен эмоция, түйсіну мен сезіну қатар жүзеге асырылады. Екінші ерекшелігі–музыканы тыңдай, қабылдау барасында адамның психологиясына әсер етеді. Музыка сабағы эмоция мен саналықтың бірлігін қамтамасыз етіп, сабақтың әрбір элементі оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын арттыруы тиіс.

Бүгінгі таңда мектеп тәжірибесінде қолданылып жүрген тәрбие әдіс – тәсілдерінің бірыңғай жүйесі қалыптасқан. Әдіс-тәсілдердің түрі, оларды тиімді пайдалану және оқушыға жасалған ықпалдың нәтижесі болуын қамтамасыз ету мақсатын көздеп, оларды топтастырады. Әрбір әдіс–тәсілдердің белгілері, ерекшелігі, міндеті, бір–бірімен байланысы да топтастыруды, жіктеуді қажет етеді.

Баланы музыка тыңдауға, тыңдай отырып оны сапалы түрде қабылдауға, баулу музыкалық тәрбие беру жұмысындағы міндеттердің бірі. Өйткені ол оқушыныңмузыкалық мәдениеттілігінқалыптастырудың алғы шарты болып есептеледі.

Музыканы тыңдаған кезде бала еркін отыруы керек, бұл тәсіл орындалып, жатқан шығарманы қозғалмай байсалды тыңдауына мүмкіндік береді. Сондай-ақ музыка тыңдап отырған кезде, сөйлеуге, мұғалімге сұрақ қоюға болмайтынын білу керек. Бірте-бірте мұғалім балалардың музыканы тыңдай білу мәдениетін қалыптастырады. Музыка тыңдау барысындағы мұғалімнің жүріс-тұрысы, өзін ұстауы өте үлкен рол атқарады. Мұғалім тыңдауға ұсынған шығарманы өзі орындаса, мүмкіндігінше нотасыз ойнауға тырысу керек.

Педагогикалық талаптарына сай балаларды ән өнеріне баулуда тәжірибеде қолданылатын арнайы ән жаттығуларының алатын орны ерекше. Сабақтың мақсатына сай өз орнын тауып қолданылған. Жаттығулар тек дауыс аппаратын ән айтуғадайындап қана қоймай, белгілі бір орындаушылық шеберлікті дамытуға байланысты дағдылы қалыптастырады.

Музыкалық шығарманы игеру, оның мәніне тереңбойлай ену дәйекті де ұзақ процесс. Музыкалық шығарманы ұжымдық үйренуге кірісе отырып, шығарманың музыкалық тексін дәлме-дәл орындау, шығарманың жалпы сипатын формасын, ладтық-гармониялық негізін, ритм мен әуеннің сипатын анықтау, музыка дыбысын шығарудың барлық тәсілдерін белгілеу, бүкіл пьесса бойына дыбыс күшін бөлу, вокальдық және аспаптық топтарының және топтығы әрбір партияның дыбысының тепе-теңдігіне қол жеткізу, ансамбльдің орындаушылық шеберлігінің дәлдігіне жету қажет.

Шығармашылық мазмұнын ашу бөліп-бөліп орындаудан біртіндеп негізгі мағынасын және оның көркемдік детальдарын тұтас біріктіруге дейін жүреді. Осыдан келіп шығарманы үйрену методикасы мынаған саяды. Әдеби және музыкалық тексті, шығарманың әсерлілік құралдарын, музыкалық образдың сипатын талдау, шығарманы орындаудағы қиын тұстарды анықтау, ансамбльдіңорындаушылықмүмкіндігімен оны «өлшеп-пішіп» көру, қиын тұстарды ойлап үйрену жөніндегі жұмыс әдістемесін анықтау, көркемдік – орындаушылық ой-тұжырымды әзірлеу.

Шығарманы үйрену үстінде оның ұлттық ерекшелігін анықтапалу қажет. Бұл көркемобраздың мәніне терең бойлай ену үшін маңызды. Халық музыкалық творчествосының элементтерін, халық аспаптарының өзіндік ырғақтарын, ладтарын, тембрларын, халықтық орындаушылық өнер тәсілдерін пайдаланып үйрену керек.

«Музыканы қабылдауға тәрбиелеу, басқа қабілеттерді дамыту секілді белгілі бір кезеңдерден өтуі керек»-деп атап көрсетеді Ресей ғалымы О.Апраксина. Сөйтіп оны шартты түрде 4 топқа бөледі. 1-кезең – 1-2 сыныптар. Бұл сыныпта балалар музыканы жалпылама қабылдайды, мәнерлік құралдарын әлі де ажырата алмайды.

Д.Кабалевский тұжырымдамасына және Республикадағы дәстүрлі бағдарлама ретінде бекітілген «Музыка» бағдарламасына сүйене отырып, музыканы қабылдауға байланысты іске асыруға тиісті бағыттар басты үш міндетті қарастырған жөн.

Алғашқы міндет-оқушылардың музыканы қабылдау сезімталдығын қалыптастыру, музыкаға құштарлығы, музыканы тыдауға және орындауға деген ынталықты дамыту.

Екінші міндет–музыканы саналы түрде қабылдауды қалыптастыру, музыкалық образдардың сипатын түсіну, шығармалардың идеялық негізін ұғуға үйрету.

Үшінші міндет-шығарманы орындау барысында музыкаға деген орындаушылық көзқарас қалыптастыру. Бұл міндет оқушылардың музыкалық мәдениеттілігін қалыптастыруға септігін тигізеді. Ол үшін орындаушылық дағдыларды үйретіп, шыңдау қажет. Шәкірттердің бойларына өзінің музыкалық шығармашылық іске іштей қатысы бар екендігін, көркем образ жасауға тікелей қатынасы бар екендігін сезіне алатын ахуал туғызуы керек.

Музыкалық білім берудің бұл жағын, әсіресе, төменгі сынып оқушылары әлдеқайда айқын сезіледі. Бұл міндет алғашқы міндеттермен қатар – музыкаға деген сезімталдық пен саналы көзқарасын қалыптастыра отырып жүзеге асырылады.

«Музыканы қабылдауға тәрбиелеу, басқа қабілеттерді дамыту секілді белгілі бір кезеңдерден өтуі керек», — дейді белгілі Ресей ғалымы, көрнекті ұстаз О.Апраксина.

Бірінші кезең–бірінші, екінші сыныптар. Бұл кезеңде балалар жалпылама музыканы қабылдайды, мәнерлік құралдарын әлі де анық ажырата алмайды. Тәжірибелерге қарағанда, аталған кезеңде балалар екпін, динамика, регистр, тембр деген ұғымдарды жақсы анықтай алады.

Екінші кезең–үшінші, төртінші сыныптар. Бұл кезеңдер балалар музыканы сезімталдықпен қабылдап қана қоймай, оның не туралы екендігін, мазмұнын түсінуге талпынады. Мұнда сөздің үлкен мәні бар: шығарманың аты, ән тексті, мұғалімнің түсіндіруі. Мысалы: балалардың қиялшыл келетінін ескере отырып, музыка дыбыстарымен таныстырғанда оларды еліктіру үшін жоғарғы дыбыстарды таныстырғанда оларды еліктіру үшін жоғарғы дыбыстарды бұлбұлдың, басқа да түрлі әнші құстардың үнімен, ал төменгі дыбыстарды аюдың, түйенің т.б. жүрісімен салыстырып, түсіндіруіне болады. Бірақ мұғалім әдетте мынадай теңеулерді орынды қолданып балалардың назарын дыбыстан тек қана белгілі бір жан – жануарлардың үнін іздеп отыруға тәрбиелеуден сақ болған жөн.

Үшінші кезең -бесінші, алтыншы сыныптар. Бұл кезең–музыканы қабылдауға үйретудегі ең бір қарама–қайшылығы мол кезең. Оқушылар түсінбеген музыканы назардан тыс қалдырады.

Төртінші кезең-тоғызыншы, оныншы сыныптар. Жоғарғы сынып оқушылары музыканың ішкі жан дүниесін түсінуге септігін тигізетінін ұғады, музыкаға қызығушылығы артады. Саналылық эмоциямен ұштасып, олардың арасында тұрақты қарым – қатынас орнайды.

Балалар әртүрлі музыканы тыңдай отырып, олардың тек жанрлық ерекшелігін анықтап қана қоймай, белгілі бір шығарманың мазмұнын жеткізу үшін композитордың қандай құралдарға жүгінгендігін әңгімелей білуі тиіс.