Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту

Әмәлиәт Өмір.

ФКиС.1 курс.

Қазақ тобы.

1-тақырып. Басқару психологиясына кіріспе тақырыбы.

1.Психология управления как отрасль психологической науки-Басқару психологиясы Психологиялық ғылымның саласы ретінде.

ХХ ғасырдың бірінші жылдарына дейін басқару ғылыми зерттеудің дербес саласы болып есептелінген жоқ. Aлғаш кезде ол жайында Ф.У.Тейлордың 1911 жылы шыққан Ғылыми басқарудың негіздері атты еңбегінде айтыла бастады. Ол жерде басқарушы еңбегінің негізгі қағидалары көрсетілген. Сәл кейінірек ХХ ғасырдың 20 жылдары кен өндіруші және металлургиялық компанияның басқарушысы,көпке танымал француз инженері А.Файоль басқару қағидаларының бір түрлі жүйесін сипаттап көрсетті. Дәл Файольдың қолдауымен басқару ерекше іс-әрекет ретінде есептеліп таныла бастады. Сол уақытта психология теориялық және қолданбалы бағыттарында ғылым ретінде қалыптасқан болатын. Басқару мен психологияның әрекеттесуінен, сондай-ақ дамып келе жатқан өндірістің талаптарына жауап ретінде мән аралық қолданбалы ғылым психологиялық басқару пайда болды.

Басқару психoлoгиясының мәнi: басқарушы іс-әрекетінің психологиялық негіздері, яғни: еңбек iс-әрекеттерінің психофизиологиялық ерекшеліктерi, ақпаратты жетілдірудің психологиялық ерекшеліктері, адамның адамды қабылдау механизмдері және адамның бір-біріне деген ықпал ету механизмдерi, еңбек ұжымын және сондағы тұлғааралық ара қатынастарды қалыптастырудың психологиялық ерекшеліктері және де тұтастай басқару іс-әрекетінің психологиялық факторлары. Психологиялық басқару ғылым әрі тәжірибе ретінде басқарушылардың психологиялық басқару мәдениетін қалыптастыру мен жетілдіруге, басқаруда жұмысшы тұлғасының ерекшеліктері, еңбек ұжымының қызмет ету қатынастары мен заңдылықтары жайлы білімді теориялық тұрғыда түсініп, тәжірибеде қолданудың қажет негіздерін жасауға бағытталған. Басшы басқару процесінің ерекшелігін, басқарудың тиімділігін арттырудың тәсілдерін, қызметкерлерді басқаруға қажет қатынасудың ақпараттық технологиялары мен құралдарын білуге тиіс. Ол үшiн басшы еңбек ұжымының қызмет етуінің психологиялық ерекшеліктерін, адамдармен жұмыс жасаудың әрқилы жағдайларында басқарушы шешiмдердi қабылдаудың психологиялық ерекшеліктерін де білуі керек. Еңбек ұжымының қызмет етуінің психологиялық факторларына топтардағы психофизикалық шыдамдылық, тұлға аралық өзара қатынастың феномендері, еңбек мотивациясы, әлеуметтік-психологиялық ахуал және нақты өнімді шығару немесе қызмет етуi бойынша біріккен еңбек iс-әрекетiне енгізілген басқа да психологиялық құбылыстар жатады. Басқарушы шешімдерді қабылдаудың психологиялық шешімдерді қабылдаудың психологиялық шешімдеріне іс-әрекеттің нәтижесі немесе шешім қабылдау процесі ретінде мақсат қою жатады. Адамның тұлғасы әрі сл тұлғаны басқа адамдардың қабыладуы, үстем болу және басғыну ұмтылысы, дәреже, әлеуметтік үміттер және т.б.адамдар мен жұмыс жасаудың психологиялық факторларының негізін құрайды.

Психологиялық басқару практикалық психологияның ерекше саласы ретінде менеджер мамандығының және кәсіби басшылардың пайда болуымен қатар пайда болды. Психологиялық басқару психологияның кез келген қолданбалы саласы ретінде дамыған қоғамның нақты әлеуметтік тапсырысына жауап ретінде пайда болды.

Басқару бөліміндегі зерттеушілер оны төмендегіше құрайды:

* Басқаруды қалайша тиімді етуге болады?

* Өндірісте адам қорын адамдарды күштемей және оларға қысым көрсетпей максималды дәрежеде қалай пайдалануға болады?

* Ұжымды басқару жүйесін қалайша жақсырақ құрып, пайдалануға болады?

Психологиялық басқару еңбектің максималды нәтижесінің алынуымен қатар, адамның еңбек үрдісінде өзін-өзі айқындау, еңбектің нәтижесінде туындайтын қажеттіліктерін жүзеге асыру ерекшеліктерінің айқындалуы да маңызды қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болған. Демек, басқару жағдайының тұрғысында адамдардың өзара қатынастары мен өзара әрекеттестіктерінің төмендегідей проблемалары психологиялық басқарудың пәні болып табылады:

* Тұлға, оның еңбек үрдісінде өзін-өзі жетілдіруі және дамытуы.

* Басқару іс-әрекеті және оның психологиялық тиімділік тұрғысында ұйымдастырылуы.

* Еңбек ұжымындағы топтық үрдістер және олардың реттелуі.

Тұлға және оның өзін-өзі жетілдіруі және дамытуыбасқару үрдісінде маңызды рөл ойнайды. Осы тұста ең аз дегендеекі жағдай маңызды. Біріншіден, тұлғаның көптеген қасиеттерінің, бітістерінің, мінездемелерінің ішінде психологиялық менеджмент басқару іс-әрекетін сәтті жүзеге асыруға көмектесетіндерін анықтайды. Екіншіден, психология тұлғаны басқару үрдісінде қарастыра отырып, деректерді қарапайым сипаттаумен, талдаумен және талқылаумен шектелмейді. Білімдердің осы саласында кез келген рангтегі және басқару қабілеттердің қайсібір бастапқы деңгейі бар басшының өзінде жетекшінің қасиеттерін дамытуға мүмкіндік беретін тәжірибелі кеңестердің, ұсыныстардың жеткілікті дәрежеде үлкен көлемі бар. Басқару іс-әрекеті нақты ережелер бойынша құрылады. Оларды ұстана отырып жетістікке жетуге болады, ал керісінше олардың еленбеуі жоғары дәрежеде жайлы жағдайлардың өзінде де ұйымның жойылуына әкелуі мүмкін. Психология бөліміндегі мамандар қарым-қатынасты басқарудың қарапайым формасы ғана емес, сонымен бірге факторы етуге мүмкіндік беретін ережелер мен техникалық тәсілдерін құрастыруда. Кез келген ұжым бұл-ең алдымен өз мақсаттарын реттеген, міндеттерін шешкен өздерінің ресми немесе биресми дәрежесін сақтауға не болмаса өзгертуге тырысатын адамдардың тобы. Еңбек ұжымының мүшелері бір-бірімен өте күрделі қатынастардың жүйесімен байланысқан. Кез келген ағза ретінде ұжым дамуында жайлы әрі жайсыз кезеңдерді кешіруі мүмкін. Сыртқы және ішкі себептер мен жағдайлар кешенінің ықпалынан кез келген уақытта дағдарыс алуы мүмкін. Оның салдары жағымды (ұжымның дамуында жетістіктердің орын алуы) әрі теріс (ретпен жұмыс жасап тұрған ұжым басқарылмай, ыдырап кетуімүмкін) болуы да мүмкін. Басшының деңгейі және оның кәсібилігінің дәрежесі ұжымды салыстырмалы жайлы жағдайларда қалай басқаратынымен ғана емес, сонымен бірге күрделі мезеттерде, дағдарыс жағдайында да қалайша әрекет ететінімен анықталады. Басша кез келген басқарылмайтындай көрінетін жағдайдың өзінде де басқара алу тиіс. Ал ол үшін шиеленіс және дағдарыс жағдайларында басқарудың нақты дағдылары мен білімі қажет. Кәсіби басшыны дүмше басшыдан шиеленісті басқару өнерімен ерекшеленеді. Екіншісі қол қусырып отыратын жағдайда біріншісі істі өз қолына алып, жоғары дәрежедегі пайдамен әрі аз дәежедегі шығынмен әрекет ете бастайды .

2.Обьект,предмет,задачи и методы психологии управления-басқару психологиясының обьектісі,пәні,мақсаты,әдістері.

Қазіргі уақытта басқару психологиясының объектісіне екі көзқарас қалыптасты:

объект болып келетін жүйелер «адам – техника» және «адам – адам», бұл жүйелер көмегімен басқаруды ықшамдау мақсатында қарастырылған болатын. Басқарушының психологиясын және басқарушы мен бағынушы арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу.

Объект болып келетін тек қана «адам – адам» жүйесі, бұл жерде де сол бұл жүйемен басқаруды ықшамдау мақсатында қарастырылған. Аталған жүйемен бірге келесі кіші жүйелер қарастырылған: «тұлға – топ», «тұлға – ұйым», «топ – топ», «топ – ұйым», «ұйым – ұйым».

Басқару психологиясының пәні деп, ұйымдардағы өзіндік тіл табысу және әртүрлі біріккен қызметтерді басқару үрдісінің психологиялық аспектілері яғни басқарушылық қарым-қатынастардың психологиялық аспектілері болып табылады.

Басқарушы қызметінің психологиялық аспектілері:

Жалпы басқарушылық еңбектің психологиялық ерекшеліктері, оның әртүрлі салалардағы өзгешелігі:

Басқарушы жеке тұлғасының психологиялық анализі,басқарушының жеке тұлғалық қасиеттеріне психологиялық талаптар.

Басқарушылық шешім қабылдаудың психологиялық аспектілері.

Басқарушының дара басқару стилі және оны өзгерту мәселелері.

Сонымен басқару психологиясы дегеніміз – бұл психологиялық ғылымның саласы, әртүрлі ғылымдардың жетістіктерін басқару үрдісінің психологиялық акспектілерін зерттеу саласында біріктіретін және үрдістің тиімділігін арттыру және ықшамдау бағыттарын қарастырады.

Басқару психологиясының мақсаты – ұйымдық жүйелердің өмірлік іс-әрекетінің сапасы мен тиімділігінің жоғарлату жолдарының жетілдірілуі.

Психологиялық басқару ғылым ретінде негізгісі бақылау мен эксперимент болып табылатын әрқилы психологиялық әдістерге сүйенеді. Өзінің сипаты мен мәні бойынша бақылау – ақиқатты бейнелеудің күрделі обьективті психологиялық үрдісі. Оның күрделілігі бір жағынан ұйымның қызмет етуінде зерттеушінің бақылаушы ретіндегі рөлі бақыланушыларға нақты ықпал ететін табиғи жағдайында жүргізілуімен, екінші бір жағынан ақпараттың іріктелуі мен жалпылануымен міндеттеледі. Сонымен бірге, көп жағдайда зерттеуші енжер рөлде болады, өйткені ол адамдардың үрдістерге, деректерге және құбылыстарға деген көзқарастарын немесе қатынасын тіркеп қана отырады. Ақпаратты жинау әдісі ретінде бақылау әрқилы жағдайларда қолданылады. Біріншіден, жоспарланған зерттеудің бағытын нақтылау үшін алдын ала мәлімет жинауда. Осындай мақсатпен қолданылатын бақылау зерттелінетін құбылысқа деген көріністің ауқымын кеңейтеді, маңызды жағдайлардың ерекшеленуіне, әрекет етуші адамдардың анықталуына ықпал етеді. Екіншіден, бақылау психологиялық ақпаратты алудың басқа амалдары болмаған жағдайларда қолданылады.

3Основные понятия и категории психологии управления-басқару психологиясының негізгі түсініктері мен категориялары.

Психология Психологияның негізгі категориялары-сипаттамасы, грек тілінен Психология сөзбе-сөз "жан туралы ғылым"деп аударылады. Психология есте сақтау, ойлау, қиял, эмоциялар мен сезімдер сияқты психикалық процестерді зерттейді. Эмпирикалық әдістерді қолдана отырып, психологтар жеке адам мен адамзат қоғамын оның барлық көріністерінде жақсы түсіну үшін әртүрлі зерттеулердің мәліметтерін жинау және түсіндіру үшін психологиялық білімді қолданады. Психология "әртүрлі"... Әрине, қара, АҚ және қызыл емес. Бірақ бұл ғылымның көптеген реңктері (спектрлері) бар. Сондықтан қазіргі психология ғылым ретінде көптеген бөлімдерден тұрады, олар: жалпы психология; жас психологиясы; Әлеуметтік психология; даму психологиясы; Тұлға психологиясы; Дін психологиясы; Патопсихология; нейропсихология; отбасылық психология; спорт психологиясы; жануарлар психологиясы; Әрбір ғылымның дамуына оның тұжырымдамалық аппараты қалай қалыптасатындығы әсер етеді. Санат-психология пәні мен мазмұнын құрайтын тұрақты ұғымдар мен проблемалар. Қазіргі психологияда ғылыми әлемге енген сәттен бастап оның негізі болып табылатын негізгі категориялар ерекшеленеді. Олардың тізімі келесідей: мотив; сурет; белсенділік; тұлға; қарым-қатынас; тәжірибе. Әр түрлі психологиялық мектептерде бұл категориялар әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Бірақ кез-келген жағдайда, бұл категориялардың барлығы психологиялық ілімдерде бар. Психологиядағы даму мәселесі басты орындардың бірінде тұр. Барлық тіршілік иелері дамып, жетілдірудің көптеген кезеңдерінен өтеді. Ал кейбір кезеңдерде сапалы ісіктер пайда болады. Бұл неоплазмалар болашақта дененің өміріндегі болашақ кезеңдерге әсер етеді. Даму психологиясы адам өмірінің нақты кезеңдерін, олардың ерекшеліктері мен заңдылықтарын зерттейді. Сондай-ақ, ол бір сатыдан екінші сатыға өту себептерін анықтайды. Психологияда дамудың екі формасы бөлінеді: эволюциялық (объектінің сандық өзгерістері). Революциялық (сапалық өзгерістер). Даму психологиясының негізгі категориялары жеке белгілерге емес, тұтастай дамуға жатады. Оларға мыналар жатады: өсу, жетілу, саралау, оқыту, түсіру (басып шығару), әлеуметтену. Даму психологиясы адамның өмірін жеке тұлғаны өзгертудің бірыңғай үздіксіз процесі ретінде зерттеумен айналысады. Психологияның бұл бөлімі жеке тұлғаның қалыптасу заңдылықтарын қадағалайды, жеңуге ықпал етеді.