Python- 0-ден үйренуге арналған нұсқаулықтар жинағы

Python тілінде бағдарламалау

“Жасанды Интеллект инженері болу”
сериясының бірінші кітабы

Мағжан
ҚАЙРАНБАЙ

1

Алғы сөз
Бұл оқулық бағдарламалауға енді ғана аяқ басқан шәкірттерге арналған. Оқулықты
оқып, сондай-ақ кішігірім жаттығулар жасаған шәкірт Python тілінде өте қарапайым
бағдарламалар жаза алатын дәрежеге көтеріледі. Осы оқулықты толықтай меңгеріп
болған соң, алгоритмдік есептерді Python бағдарламалау тілі арқылы көптеп шығарған
жөн. Сіз осы оқулықтан осылайша үйренген білімдеріңізді практикалық тұрғыдан
шыңдай аласыз.
Оқулық материалдары w3school оқу порталын негізге ала отырып жасалған.
Осы оқулыққа қатысты есептерді www.itboo.kz/pythonproblems.php сайтынан тауып,
шығара аласыздар.
Осы кітаптың шығуына және таралуына үлес қосқан “Academica Courses” ұйымына
алғысым шексіз.

1

Кітап мазмұны
1. Кіріспе
1.1. Python дегеніміз не?.............................................................................................................................................7
1.2. Python тілі арқылы не істей аламыз?..........................................................................................................7
1.3. Неге Python тілін қолдану керекпіз?..........................................................................................................7
1.4. Білу керек ақпараттар.......................................................................................................................................7
2. Орнату
2.1. Python тілін Windows-қа орнату...............................................................................................................11
2.2. Python тілін Mac-қа орнату...........................................................................................................................15
3. Синтаксис
3.1. Python бағдарламасын жазу…………………………………………………………………………………………................27
3.2. Python тіліндегі шегініс (Tab).…………………………………………………………………………………………................29
4. Пікір
4.1. Бір жолды пікір……………………………………………………………………………………………………………………...............35
4.2. Бірнеше жолды пікір………………………………………………………………..……………………………………….................35
5. Айнымалы
5.1. Айнымалы………………………………………………………………..………………..................................................................39
5.2. Айнымалыны өзге типке ауыстыру (casting).......................................................................................39
5.3. Мәтіндік айнымалы……………………………………………………………………………………………………………................39
5.4. Айнымалылардың аталуы………………………………………………………………………………………………................39
5.5. Айнымалыларды мәнге теңеу….……………………………………………………………………………………................41
5.6. Айнымалыларды экранға шығару.………………………………………………………………………………................41
6. Деректер типі
6.1. Деректер типі..…………………………………………………………..………………...............................................................45
7. Сандар
7.1. Сандар түрлері……………………………………………………………………………………………………………………...............49
7.2. Сандарды бір түрден екінші түрге алмастыру…………………………………………………………................49
7.3. Кездейсоқ сандар………………………………………………………………………………………………………………...............49
8. Мәтіндік тип
8.1. Мәтіндік тип...........................................................................................................................................................53
8.2. Ішкі мәтін………….....................................................................................................................................................53
8.3. Мәтінді бір-біріне біріктіру............................................................................................................................54
9. Булин (Boolean)
9.1. Булин (Boolean)...................................................................................................................................................57
10. Оператор
10.1. Оператор түрлері…………………………………………………………………………………………………………….................61
10.2. Арифметикалық операторлар……..………………………………………………………………………………...............61
10.3. Меншіктеу операторлары…………..…………………………………………………………………………………...............61
10.4. Салыстыру операторлары……………………………………………………………………………………………................62
10.5. Логикалық операторлар……..……………………………………………………..…………………………………...............62
10.6. Сәйкестендіру операторлары.……..………………………………………………………………………………...............63
11. Тізбек
11.1. Тізбектер…………………………………………………………………………………………………………………………….................67
11.2. Тізбектің ұзындығы……..………………………………………………………………………………………………….................67
11.3. Тізбекке элементті қосу, тізбектен элементті өшіру……..……………………………………….................67

3

12. Шартты оператор
12.1. If else………………………….........................................................................................................................................71
12.2. Логикалық оператор………………………….......................................................................................................73
12.3. Бірінің ішіне салынған шартты оператор…………………………............................................................73
12.4. Қысқартылған if тұжырымы......................................................................................................................74
13. For циклі
13.1. For циклі………………………………………………………………………………………………………………………………...............77
13.2. Break тұжырымы………………………………………………………………………………………………………………...............78
13.3. Continue тұжырымы…………………………………………………………………………………………………………...............78
13.4. Range тұжырымы..……………………………………………………………………………………………………………...............79
13.5. Бірінің ішіне салынған for циклі..…………………………………………………………………………………...............79
13.6. Pass тұжырымы………………………………………………………………………………………………………………..................80
14. While циклі
14.1. while циклі………………………………………………………………………………………………………………………….................85
14.2. break тұжырымы………………………………………………………………………………………………………………................86
14.3. continue тұжырымы…………………………………………………………………………………………………………................86
14.4. Бірінің ішіне салынған while циклі …………………………………………………………………………….................87
15. Функция
15.1. Функция………………………………………………………………………………………………………………………………...............91
15.2. Функция параметрі……………………………………………………………………………………………….…………...............91
15.3. Параметрлер саны……………………………………………………………………………………….…………………................92
15.4. Параметрлерге тізбекті жіберу……………………………………………………………………………………...............92
15.5. Функцияның қайтару мәні……….……………………………………………………………………………………...............93
15.6. Тізбекке қолданылатын функциялар……………………………………………………………………….................93
16. Класс
16.1. Объектіге бағытталған бағдарламалау……………………………………………………………………...............99
16.2. Конструктор………………………………………………….……………………………………………………………………............100
16.3. Класс функциясы……………………………………………………………………………………………………………..............100
16.4. __str__ функциясы……………………………………………………………………………………………………………............101
17. Мұрагерлік
18.7. Мұрагерлік………………………..………………………………………………………………………………………………..............105
18. try except
18.1. try except………………………..……………………………………………………………………………………………………............109
18.2. Бірнеше except блогы…………..………………………………………………………………………………………..............110
18.3. else блогы……………………..…………..………………………………………………………………………………………..............110
18.4. Finally блогы…….…………..…………..………………………………………………………………………………………..............111
19. Input
19.1. Input………………………………………………………………………………………………………………………………………............115
20. pip

20.1. pip құралы….……………………………………………………………………………………………………………………….............119
20.2. pip арқылы пакет орнату……………………………………………………………………………………….………............119
20.3. Орнатылған пакеттер тізімі……………………..……………………………………………………………………............120

21. Файлмен жұмыс істеу
21.1. Файлмен жұмыс….…………………………………………………………………………………………………………….............123
21.2. Файлдан оқу…………………….……………………………………………………………………………………….……….............123
21.3. Файлға жазу………………………………………………..…………………………………………………………………….............125
21.4. Файл құру……………………………………………………..…………………………………………………………………….............126

4

1
Кіріспе

1.1. Python дегеніміз не?
Python — қазіргі таңдағы ең танымал бағдарламалау тілдерінің бірі. Python тілін 1991
жылы Гидо ван Россум жазып шығарған. Python тілі келесі мақсаттарда кеңінен
қолданылады:
●
●
●
●

веб-әзірлеу (сервер жағында)
бағдарламалық қамтамасыз ету
математика
тағы басқа

Төменде Python тіліне қатысты кеңінен тараған сұрақтарға жауап береміз.

1.2. Python тілі арқылы не істей аламыз?
●
●
●
●

Python веб-қосымшаларды жасау үшін қолданылады.
Python дерекқор жүйелеріне қосыла алады. Сонымен бірге файлдарды оқып,
оларды өзгерте алады.
Python үлкен деректерді өңдеу үшін және күрделі математикалық амалдар
орындау үшін пайдаланылады.
Python жылдам прототиптеу үшін немесе өндіріске дайын бағдарламалық
жасақтаманы әзірлеу үшін пайдаланылады.

1.3. Python тілін не үшін қолданамыз?
●
●
●
●
●

Python әртүрлі платформаларда жұмыс істейді (Windows, Mac, Linux, Raspberry Pi
және т.б.).
Python тілі ағылшын тіліне ұқсас қарапайым синтаксистік құрылыммен
ерекшеленеді.
Python басқа бағдарламалау тілдеріне қарағанда жазылуы қысқа әрі жеңіл
болып келеді.
Python тілі арқылы прототиптеу процесі өте жылдам жүреді.
Python процедуралық және объектіге бағытталған немесе функционалды түрде
жұмыс істей алады.

1.4. Білуге тиісті ақпараттар
●
●

●

Python тілінің ең соңғы негізгі нұсқасы — Python 3. Python 3 тілін осы оқулықта
қолданатын боламыз. Дегенмен, Python 2 нұсқасы әлі де кеңінен танымал.
Бұл оқулықта Python мәтіндік редакторда жазылады. Python тілін Thonny,
Pycharm, Netbeans немесе Eclipse сияқты өзара біріктірілген даму ортасында да
жазуға болады.
Python тілі басқа бағдарламалау тілдеріне қарағанда, жазуға жеңіл әрі
ыңғайлы. Мысалы, экранға “Salem alem” мәтінін экранға шығаратын
бағдарламаны Java, C++, Python тілдерінде жазып көрсетейік. Java, C++
бағдарламалау тілдерінде 5-6 жол керек болса, Python тілінде 1 ғана жол керек
болады. Мысалы:

7

Java
1. class HelloWorld {
2.
public static void main(String[] args) {
3.
System.out.println("Salem alem");
4.
}
5. }
C++
1. #include
2.
3. int main() {
4.
std::cout << "Hello World!";
5.
return 0;
6. }
Python
1. print('Salem alem')

8

2
Орнату

Бұл оқулықта Python тілін Windows және Mac операциялық жүйелеріне орнату жолын
көрсетеміз.

2.1. Python тілін Windows-қа орнату
Python тілін Windows операциялық жүйесіне орнату үшін төмендегі қадамдарды
жүзеге асыру керек.
1. Алдымен Google-ға “python windows install” мәтінін жазу керек (2.1-сурет).

2.1-сурет: Google-ға “python windows install” мәтінін жазу

2. Осыдан кейін бірінші сілтемеге немесе
(python.org/downloads/windows) (2.2-сурет).

мына

төмендегі

сайтқа

көшеміз

2.2-сурет: Python-ның ресми сайтына кіру

3. Жүктеп алуға арналған файлдардың бірінен “Windows installer (32 bit)” немесе
“Windows installer (64 bit)” деген сілтемелердің біріне көшіп, жүктеп аламыз (2.3-сурет).
4. Жүктелген файлды кейін ашып, орнату процесін бастауымыз керек (2.4-сурет).

11

2.3-сурет: “Windows Installer (64 bit)” файлын жүктеу

2.4-сурет: “Windows Installer (64 bit)” файлын жүктеп болғаннан кейін, орнату файлын ашу

5. Орнату терезесі ашылғаннан кейін “Install now”-ға басу керек (2.5-сурет).
6. “Install now”-ға басқаннан кейін орнату процесі басталады (2.6-сурет).

12

2.5-сурет: “Install now”-ға басу

2.6-сурет: Орнату процесінің басталуы

7. Орнату процесі аяқталғаннан кейін, сіз төмендегі терезені көре аласыз (2.7-сурет).
8. Python-ды орнатқаннан кейін, Windows-қа cmd деп жазып, “Command prompt”
немесе консольді ашамыз. Консоль төмендегі қара экранмен бейнеленеді (2.8-сурет).

13

2.7-сурет: Орнатылуы толығымен аяқталғанын көрсететін терезе

2.8-сурет: Консоль терезесі

9. Консоль терезесі ашылғаннан кейін, python сөзін жазып, Enter батырмасын басуымыз
керек. Егер Python дұрыс орнатылған болса, онда төмендегідей нәтижеге қол
жеткізесіз (2.9-сурет). Яғни Python терминалы пайда болып, сол жерге Python кодын
жаза беруіңізге болады.
10. Python терминалы ашылғаннан кейін, төмендегідей қарапайым кодты жазайық
(2.10-сурет).

14

2.9-сурет: Python кілтті сөзін жазып, Python терминалының ашылуы

2.10-сурет: Python терминалында қарапайым кодты жазу

print(“Hello world”) коды экранға “Hello world” текстін шығарады. Егер осы кодты жазып,
Enter батырмасын басқаннан кейін экранда “Hello world” мәтінін көрсеңіз, онда сізде
Python тілі компьютеріңізге толығымен орнатылып, дұрыс жұмыс істейтінін білдіреді.

2.2. Python тілін Mac-қа орнату
Python тілін Mac операциялық жүйесіне орнату үшін, келесі қадамдарды жүзеге асыру
керек.

15

2.11-сурет: “Python mac download” мәтінін Google-ға жазып, бірінші сілтеме арқылы өтіп шығу

2.12-сурет: Бірінші сілтеме арқылы өтіп шығып, Python-ның ресми сайтына көшу

1. Алдымен Google-ға “python mac download” мәтінін жазамыз. Кейін бірінші сілтеме
арқылы өтіп, Python тілінің ресми парақшасына көшеміз (2.11, 2.12-суреттер).
2. “Download Python 3.XX.X” батырмасын басып, Python тілінің соңғы нұсқасын
жүктейміз. Python орнату бағдарламасын жүктеп алғаннан кейін, сол бағдарламаны
ашып, орнату просцесін бастаймыз.

16

2.13-сурет: “Download Python 3.XX.X” батырмасын басып, Python тілінің соңғы нұсқасын жүктейміз

2.14-сурет: Python орнату бағдарламасын жүктеп алғаннан кейін, сол бағдарламаны ашып, орнату
просцесін бастаймыз

3. Орнату бағдарламасын ашқаннан кейін “Continue” батырмасын бірнеше рет басу
керек (2.15, 2.16, 2.17, 2.18-суреттер).
4. Одан кейін “Agree” және “Install” батырмасын басу керек (2.19, 2.20 суреттер).
5. Кейін өзіңіздің құпия сөзіңізді жазып, содан соң “Install Software” батырмасын басу
керек (2.21 сурет).

17

2.15-сурет: Орнату бағдарламасын ашқаннан кейін “Continue” батырмасын басу керек

2.16-сурет: Python орнату бағдарламасында “Continue” батырмасын басу

18

2.17-сурет: Python орнату бағдарламасында “Continue” батырмасын басу

2.18-сурет: Python орнату бағдарламасында “Continue” батырмасын басу

19

2.19-сурет: Python орнату бағдарламасында “Agree” батырмасын басу

2.20-сурет: Python орнату бағдарламасында “Install” батырмасын басу

2.21-сурет: Құпия сөзді жазып, “Install Software” батырмасын басу

20

2.22-сурет: Python орнату бағдарламасында орнату процесінің жүруі

2.23-сурет: Терминал бағдарламасын ашу

6. Кейін “Terminal” бағдарламасын ашу керек (2.23-сурет). Бұл бағдарламаны ашқаннан
кейін төмендегідей терезе ашылады (2.24-сурет).
7. “Terminal” терезесі ашылғаннан кейін python3 сөзін жазып, Python тілінде
бағдарлама жазуға кіріссек болады (2.25-сурет).

21

2.24-сурет: Terminal терезесін ашу

2.25-сурет: Терминал терезесінде python3 сөзін жазу арқылы Python кодын жазуға дайындық

8. print(“Salem alem”) кодын жазу арқылы экранға “Salem alem” мәтіні шығатын
қарапайым мәтінді жазып шықтық (2.26-сурет).

22

2.26-сурет: Экранға “Salem alem” мәтіні шығатын қарапайым бағдарлама

Осылайша Mac және Windows операциялық жүйелеріне Python бағдарламалау тілін
орнатып, код жазуды бастасақ болады.

23

Синтаксис

Синтаксис

3
Синтаксис

3.1. Python бағдарламасын жазу
Алдыңғы бөлімде экранға қарапайым мәтін шығаратын бағдарлама жазуды үйренген
едік. Енді сол кодты арнайы Python файлында жазып, кейін терминал немесе консоль
арқылы жүргізуді қарастырамыз. Бұл бөлімде біз Mac операциялық жүйесі арқылы
түсіндіреміз. Біздің жасайтын қадамдарымыз Windows операциялық жүйесінде де тура
солай болады. Тек бір өзгешелік — Windows операциялық жүйесінде консоль деп
атасақ, Mac операциялық жүйесінде терминал деп атаймыз. Бірақ, консоль мен
терминалдың атқаратын қызметтері бірдей.
1. Алдымен кез келген бағдарламаны әзірлеу редакторын ашып (Visual Code,
Notepad++, Sublime, Atom және тағы басқа), сондағы print(“Salem alem”) мәтінін жазу
керек.

3.1-сурет: Бағдарламаны әзірлеу редакторын ашып (Visual Code, Notepad++, Sublime, Atom және тағы
басқа), сонда print(“Salem alem”) мәтінін жазу.

2. Кейін бұл мәтінді файл ретінде сақтауымыз керек. Біздің жағдайда оны main.py
файлы ретінде сақтадық. Мұндағы .py — Python файлы екенін білдіреді (3.2-сурет).
Файлды сақтау үшін Shift + Command + S батырмаларын бір мезетте бассаңыз болады.
3. Python (.py) файлы ретінде сақтағаннан кейін, файлдағы мәтін түстері өзгереді (3.3сурет).
4. Кейін терминал немесе консольді ашып, файл орналасқан жерге дейін бару керек.
Ол үшін cd командасын қолданамыз. Яғни cd командасын жазып, одан кейін папка
атауын жазу керек (3.4-сурет).

27

3.2-сурет: Бағдарламаны Python (.py) файлы ретінде сақтау

3.3-сурет: Бағдарламаны Python (.py) файлы ретінде сақтағаннан кейін мәтін түстері өзгереді

28

3.4-сурет: Терминал немесе консольді ашып, файлымыз орналасқан жерге дейін cd командасы арқылы
жету

3.5-сурет: Python бағдарламасын python3 немесе python командасы арқылы жүргізу

5. Python бағдарламасына жеткеннен кейін бағдарламамызды python3 немесе python
командасы арқылы жүргізу керек. Ол үшін python3 немесе python командасын жазып,
содан кейін біздің файл атауын жазған керек, яғни python3 main.py немесе python
main.py (3.5-сурет). Бұл командадан кейін экранға “Salem alem” мәтіні шығады.

29

3.6-сурет: Python бағдарламасына өзгеріс енгізу

3.7-сурет: Өзгерген бағдарламаның нәтижесін экранға шығару

30

6. Енді бұл бағдарламаға келесі түрлендіру тәсілдерін енгізейік. Яғни print(“Salem
alem”) мәтінінен кейін print(2 + 2) кодын қосамыз. Бұл кодты косқаннан кейін,
бағдарламаны қайта жүгіртейік (3.6, 3.7-суреттер). Ол үшін python3 main.py
командасын қайта жазамыз. Бұл командадан кейін экраннан Salem alem және 4
мәтіндерін көреміз.

3.2. Python тіліндегі шегініс (Tab)
Шегініс (Tab немесе табуляция) — код жолының басындағы бос орындарды атайды.
Басқа бағдарламалау тілдерінде кодтағы шегініс әдемі код жазу үшін қолданылса, ал
Python бағдарламалау тілінде шегініс өте маңызды және шегіністің дұрыс қолданылуы
бағдарламаның дұрыс жұмыс істеуіне тікелей әсер етеді. Python тілінде код блогтарын
жазу үшін шегіністер пайдаланады. Мысалы, төмендегі код бөліктерінде шегіністердің
дұрыс және бұрыс қолданылуы көрсетілген.

Шегіністің дұрыс қолданылуы
if 5 > 2:
print("Salem alem")
Шегіністің дұрыс мес қолданылу мысалдары
if 5 > 2:
print("Five is greater than two!")
if 5 > 2:
.print("Five is greater than two!")
if 5 > 2:
.......print("Five is greater than two!")
Бір код блогында бірдей шегіністерді пайдалану керек, әйтпесе Python коды қате
көрсететін болады. Төмендегі мысалда қате код блогы көрсетілген, себебі, бір код
блогында түрлі шегініс саны қолданылған.
if 5 > 2:
print("Salem alem")
print("Salem alem")

31

Синтаксис

Синтаксис

4
Пікір

Бағдарлама жазу барысында кейбір жерлерінде бағдарламаның түсінікті болуы үшін
пікір жазуға тура келеді. Сонымен бірге бағдарламаның кейбір бөліктерін толығымен
баяндау кезінде де пікірлер жазуға тура келеді. Бағдарламаны топпен бірге жазу
барысында, сіздің жазған бағдарламаңызды кейін басқа біреулер жалғастырып жазуы
да мүмкін. Сол кезде дұрыс құжатталған және түсініксіз жерлері пікір арқылы
түсіндірілген код жоғарғы деңгейдегі код болып табылады. Сол себепті код жазу
барысында кодыңызға пікір қосып жазу жақсы үрдіс болып есептеледі. Бұл бөлімде
Python тіліндегі пікірлермен танысатын боламыз.

4.1. Бір жолды пікір
Python тілінде пікірлерді бір немесе бірнеше жолға жазуға болады. Бір жолдан тұратын
пікірді жазу үшін # символы қолданылады. Яғни # символынан кейін жазылған мәтін
код емес, бірақ ол қарапайым мәтін болады. Бұл мәтінге өзіңіз қалаған сөздеріңізбен
кодқа түсіндірме жазуыңызға болады. Python тілі бұл пікірді код ретінде
қарастырмайды.
Мысал 4.1:
a = 2 # a саны 2-ге тең болса
b = 3 # b саны 3-ке тең болса

4.2. Бірнеше жолды пікір
Бірнеше жолдан тұратын пірікді жазу үшін бір жолды пікірді бірнеше жолға бөліп
жазуға болады. Мысалы:
Мысал 4.2:
#
#
a
b

a
b
=
=

саны 2-ге тең болса
саны 3-ке тең болса
2
3

Бір жолды піріклер бірнеше жолға бөліп жазылған. Сонымен бірге бірнеше жолды
пікірлерді төмендегідей етіп жазса да болады. Яғни пікірді бастарда """ символдарын
және аяқтарда """ символдарын жазамыз. Пікірді бұлай жазу жолын түсіну үшін
жоғардағы мысалды былайша түрлендіреміз.
Мысал 4.3:
"""
a саны 2-ге тең болса
b саны 3-ке тең болса
"""
a = 2
b = 3

35

Синтаксис

Синтаксис

5
Айнымалы

5.1. Айнымалы
Айнымалылар деректерді жадта сақтап, олармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Айнымалыларды жариялағанда, алдымен оның атын жазып, кейін оны қандай да бір
мәнге теңестіреміз.
Мысал 5.1:
a = 2
b = “Salem”
print(a)
print(b)
____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:
2
Salem

Python тілінде айнымалыларды жариялағанда, олардың типін көрсетпейміз.
Жоғарыдағы мысал үшін a айнымалысы сандық типте болса, b айнымалысы мәтіндік
типте болады. Бірақ әр айнымалы үшін олардың типін көрсетпей, тек олардың атын
және сәйкесінше теңестірілген мәнін көрсетеміз.

5.2. Айнымалыны басқа типке өзгерту (casting)
Айнымалыларды бір типтен екінші бір типке өзгерте аламыз. Бағдарламалауда бұл әдіс
— casting деп аталады. Casting-тің жұмыс істеу принципін көру-білу үшін төмендегі
мысалды қарастырайық. Мәселен, 3 санын үш түрлі типке өзгерту керек делік. Бірінші
тип — мәтіндік тип, екінші тип — бүтін сандық, ал үшінші тип — нақты сандық тип
болсын. Яғни бірінші жағдайда біз мәтіндік дерекпен, екінші жағдайда бүтін сандық
дерекпен, ал үшінші жағдайда нақты сандық дерекпен жұмыс істейміз.
Мысал 5.2:
x = str(3)
y = int(3)
z = float(3)

# x — '3'-ке тең, яғни x — мəтін
# y — 3-ке тең, яғни y — бүтін сан
# z — 3.0-ке тең, яғни z — нақты сан

5.3. Мәтіндік айнымалы
Мәтіндік айнымалыларды жариялағанда мынадай тырнақшалар қолданылады: “”
немесе ‘’. Яғни айнымалының мәні осы тырнақшалардың ішінде орналасуы керек.
Мысал 5.3:
name = “Magzhan”
name = ‘Magzhan’

5.4. Айнымалылардың аталуы
Айнымалыларға қандай да бір атау бергенде, оларға қысқаша атаулар (x, y, z т.б.)
немесе сол айнымалыны сипаттайтын толық атау беруге болады, мысалы: first_name
(адам аты),

39

last_name (жөні) және т.б. Айнымалыға атау бергенде төмендегі заңдылықтарды
ұстану керек:
●
●
●
●

Айнымалының атауы әріппен немесе астын сызу таңбасымен (_) басталуы керек.
Айнымалының атауы саннан басталуы керек.
Айнымалының атауы тек әріптік-сандық таңбаларды және астын сызу (A-z, 0-9
және _) символдарын қамтуы керек.
Айнымалының атауларында қарапайым әріп пен бас әріптердің өзгешелігін
ескерген жөн, мысалы: age, Age және AGE үш түрлі айнымалы болып табылады.

Төмендегі мысалда айнымалыға дұрыс атау беру жағдайлары көрсетілген.
Мысал 5.4:
myvar = "Magzhan"
my_var = "Magzhan"
_my_var = "Magzhan"
myVar = "Magzhan"
MYVAR = "Magzhan"
myvar2 = "Magzhan"

Ал төмендегі мысалда, керісінше, айнымалыларға бұрыс атау беру жағдайлары
көрсетілген.
Мысал 5.5:
2myvar = "Magzhan"
my-var = "Magzhan"
my var = "Magzhan"

Бірнеше сөзден тұратын айнымалыларды оқу қиынға түсуі мүмкін, мысалы: firstname,
lastname, cityoforigin және т.б. Бұл жағдайда төмендегідей стильдер қолданылады.
Бірнеше сөзден тұратын
айнымалыларды атау жолдары

Түйе стильі
(Camel Style)

Паскаль стильі
(Pascal Style)

Жылан стильі
(Pascal Style)

Түйе стильінде
алғашқы сөз кіші
әріппен, ал келесі
сөздердің бірінші әріпі
бас әріппен
басталады. Мысалы:

Паскаль стильінде әр
бір сөздің бірінші әріпі
бас әріппен
басталады. Мысалы:

Жылан стильінде әр
бір сөз бір-бірінен
астын сызу символы
арқылы бөлінеді.
Мысалы:

FirstName = “Magzhan”
LastName = “Kairanbay”

firstName = “Magzhan”
lastName = “Kairanbay”

first_name = “Magzhan”
last_name = “Kairanbay”

4.1-сурет: Бірнеше сөзден тұратын айнымалыларды атау жолдары

40

5.5. Айнымалыларды белгілі бір мәнге теңеу
Бірнеше айнымалыны бірнеше мәнге теңеуге болады. Мысалы, бізде x, y, z
айнымалылары беріліп, оларды "Orange", "Banana", "Cherry" мәндеріне теңеу керек
болсын делік. Ондай жағдайда бұл айнымалыларды төмендегідей жолмен
жариялаймыз:
x = "Orange"
y = "Banana"
z = "Cherry"

Немесе үш жолға үш айнымалыны жариялап, сонан соң мәнге теңестіргеннен гөрі
олардың бәрін бір жолға былайша жарияласақ болады:
x, y, z = "Orange", "Banana", "Cherry"

Бұлайша жариялау жолы алдыңғы жариялау жолымен салыстырғанда қысқа болады.
Енді, бірнеше айнымалы бір мәнге тең болсын дейік. Мысалы:
x = “Orange”
y = “Orange”
z = “Orange”

Мұндай жағдайда үш айнымалыны үш жолда емес, бір жолға келесідей былайша
аламыз:
x = y = z = "Orange"

5.6. Айнымалыларды экранға шығару
Айнымалыларды экранға шығарып көрсету үшін print функциясы қолданылады. Бұл
функцияны жазғаннан кейін жақшаның ішіне керекті айнымалыны жазу керек.
Мысал 5.6:
name = “Magzhan”
print(name)
____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:
Magzhan

Экранға бірнеше айнымалыны шығару керек болса, онда оларды үтір символы арқылы
бөліп жазуға болады.
Мысал 5.7:
firstName = “Magzhan”
lastName = “Magzhan”
print(firstName, lastName)

41

____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:
Magzhan
Kairanbay

42

Синтаксис

6
Деректер
типі

6.1. Деректер типі
Python тілінде деректердің типі төмендегідей болып келеді.

Деректер типінің атауы

Деректер типінің түрлері

Мәтіндік тип

str

Сандық тип

int, float, complex

Тізбектік тип

list, tuple, range

Сәйкестендіру типі

dict

Сэттік тип

set, frozenset

Булиндік тип

bool

Бинарлы тип

bytes, bytearray, memoryview

None типі

NoneType

6.1-кесте: Деректер типінің атауы мен түрлері

Бұл типтердің көпшілігінің атауы мен түрлері сіздерге беймәлім болғанымен, олардың
көпшілігін осы оқулықтың кейінгі бөлімдерінде өтетін боламыз.
Деректің типін анықтау үшін type функциясы қолданылады. Ол үшін type кілтті сөзін
және осы сөзден кейін жақшаның ішіне айнымалыны жазу керек. Мысалы:
Мысал 6.1:
x = 5
print(type(x))
____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:


Бұдан түсінетініміз, x айнымалысының типі int, яғни бүтін сан (integer).
Жиі кездесетін деректерді және оларды жариялау жолдары төмендегі кестеде
көрсетілген (6.2-кесте).

45

Деректердің мысалы

Деректердің типі

x = “Hello world”

str

x = 20

int

x = 20.5

float

x = ["apple", "banana", "cherry"]

list

x = ("apple", "banana", "cherry")

Tup le

x = range(6)

range

x = {"name" : "John", "age" : 36}

dict

x = {"apple", "banana", "cherry"}

set

x = True

bool

x = None

NoneType

6.2-кесте: Жиі кездесетін деректер және оларды жариялау жолдары

46

Синтаксис

7
Сандар

7.1. Сандардың түрлері
Python тілінде сандардың келесідей үш түрі бар:
●
Бүтін сандар
●
Нақты сандар
●
Комплекс сандар

Бүтін сандар — оң немесе теріс ондық үтірсіз сандарды атайды. Мысалы: -1, 0,
23, 35656222554887711, 23423432.
Нақты сандар — оң немесе теріс ондық үтірі бар сандарды атайды. Мысалы:
-1.4, 0, 23.3434, 35656222554887711.3437, 23423432.3431.
Комплекс сандар — күрделі математикалық сандар. Комплекс сандарды бұл
оқулықта қарастырмаймыз.

7.2. Сандардың бір түрден екінші түрге өзгерту
Сандарды бір түрден екінші түрге өзгерткенде сандық типтің атауын жазып, кейін
жақшаның ішіне сол санды жазу керек. Бүтін санды нақты санға өзгерту мысалы
мынадай:
Мысал 7.1:
x = 5
new_x = float(x)
print(new_x)
____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:
5.0

Ал нақты санды бүтін санға өзгерту мысалы мынадай:
Мысал 7.2:
x = 5.5
new_x = int(x)
print(new_x)
____________________________________________________________________________________________
Экранға шығатын мән:
5

7.3. Кездейсоқ сандар
Python тілінде
қолданылады.

кездейсоқ

сандарды

генерациялау

49

үшін

random

кітапханасы

random кітапханасының ішінде randrange функциясын қолдану арқылы біз қандай да
бір аралықтағы кездейсоқ сандарды генерациялай аламыз. Бұл тәсілмен генерациялау
жолы мынадай:
Мысал 7.2:
import random
print(random.randrange(1, 10))

Бұл мысалда біз randrange функциясымен 1 мен 10 арасындағы санды генерациялай
аламыз.

50

Синтаксис

8
Мәтіндік
тип

8.1. Мәтіндік тип
Python тілінде мәтіндер бір тырнақшамен немесе қос тырнақшамен қоршалалы.
Мысалы «salem» сөзін былайша жазуға болады: “salem” немесе ‘salem’. Мәтіндер
әдетте символдар тізбегі ретінде қарастырылады. Яғни “salem” сөзі бес символдан
тұрады. Бірінші символ — s, екінші символ — a, үшінші символ — l, төртінші символ — e
және бесінші символ — m. Әр символға қол жеткізу үшін мәтіндік айнымалының атын,
кейін тік жақшаның ішіне символдың реттік нөмірін жазу керек. Реттік нөмір индекс деп
аталады. Бағдарламалауда индекс нөлден басталады. Сол себепті бірінші символ
индексі — 0, екінші символ индексі — 1, үшінші символ индексі — 2, төртінші символ
индексі — 3 және бесінші символ индексі — 4. Мысалы, strVal = “salem” болса, онда
үшінші символға қол жеткізу үшін strVal[2] деп жазамыз.

8.2. Ішкі мәтін
Ішкі мәтіні мәтіннің қандайда бір бөлігі болып есептеледі. Мысалы, “salem alem” мәтіні
үшін мына келесі бөліктер ішкі мәтін бола алады: “sa”, “alem”, “salem ”, “m al”,
“m”. Python тілінде ішкі мәтіндерді шығарып алу жолдары келесідей.

8.2.1. Аралық ішкі мәтін
Егер біз қандай да бір аралықтағы мәтін бөлігін қайтарғымыз келсе онда сол
аралықтың индекстерін жазу керек. Бұл аралық индекстерін қос нүкте арқылы бөлу
керек. Мысалы, бізде strVal = "Hello, World!" мәтіні болсын. Бұл мәтіннің “llo”
бөлігін қайтарғымыз келеді делік. Бұл жағдайда strVal[2:5] деп жазу керек. Бұл
мысалда бізге керекті аралықтар 2-ші мен 5-ші индекстердің аралығында орналасқан.

8.2.2. Мәтіннің басынан басталған ішкі мәтін
Егер біз мәтіннің басынан бастап қандай да бір символға дейінгі ішкі мәтінді шығарып
алғымыз келсе, онда тік жақшаның ішінде алдымен қос нүктені, кейін ішкі мәтін
аяқталатын индекс нөмірін жазу керек. Мысалы, біздегі strVal = "Hello, World!"
мәтінінің бастапқы бес символдан тұратын ішкі мәтінін қайтару керек болса, онда
strVal[:5] деп жазу керек. Ал strVal[:5] өз кезегінде “Hello” деген мәтінге тең.

8.2.3. Мәтіннің соңына дейін жалғасқан ішкі мәтін
Егер бізге қандай да бір символдан бастап мәтіннің соңына дейін жалғасатын ішкі
мәтінді қайтару керек болса, онда тік жақшаның ішінде алдымен керекті символ
индексін, одан кейін қос нүктені жазамыз. Мысалы, жоғардағы strVal = "Hello,
World!" мәтінінің екінші символынан бастап мәтін соңына дейін жалғасқан ішкі мәтінді
қайтару керек болса, онда strVal[2:] деп жазу керек. Ал strVal[2:] өз кезегінде
“llo, World!” деген мәтінге тең.

8.2.4. Негативті индекс
Мәтін символдарын шығарып алу үшін негативті индекстерді жазуға болады. Негативті
индекс реттік нөмірді мәтін соңынан есептейді. Мысалы, strVal = "Hello, World!"
мәтіні үшін strVal[-5] — ‘o’ әріпін қайтарса, ал strVal[-2] — ‘d’ әріпін қайтарады.
Ал strVal[-5:-2] — ‘o’ мен ‘d’ аралығындағы ішкі мәтінді қайтарады, яғни “orl”.
Мұнда соңғы символ ‘d’ қосылмайды.

53

8.3. Мәтіндерді бір-біріне біріктіру
Мәтіндерді біріктіру “+” операторы арқылы жүзеге асады. Мысалы, бізде мынадай екі
мәтін болсын дейік: firstStr = “salem”, secondStr = “alem”. Енді осы екі мәтінді
біріктірейік. Ол үшін + операторын қолданамыз, яғни thirdStr = firstStr + “ ” +
secondStr. Бұл біріктіруден кейін thirdStr айнымалысы “salem alem” мәтініне тең
болады. Мұнда ескеретін бір жайт: біз тек ғана мәтіндерді бір-бірімен біріктіре аламыз.
Ал мәтін мен сандық деректер біріге алмайды. Мысалы: “alem” + 6 қате тұжырым
болып табылады. Себебі, 6 сандық тип. Бұл санды мәтіндік форматқа ауыстыру үшін str
функциясын жазу керек, яғни str(6). Сандық типті мәтіндік типке айналдырып, сонан
соң оларды біріктіргенде, ешқандай да қате болмайды. Яғни “salem” + str(6) коды
ешқандай қатені көрсетпейді.

54

Синтаксис

9
Булин
(Boolean)

9.1. Булин (Boolean)
Бағдарламалауда жиі кездесетін типтердің бірі — булиндік немесе логикалық тип.
Булиндік тип екі мәнді қабылдай алады. Оның біріншісі — жалған (0 немесе False), ал
екіншісі — шындық (1 немесе True). Булиндік тип бағдарламалауда жиі қолданылады.
Мысалы, мына тұжырымдарды қарастырайық.
1.
2.
3.
●
●
●

print(10 > 9)
print(10 == 9)
print(10 < 9)
Бірінші жағдайда 10 саны 9-дан үлкен болғандықтан, бұл тұжырым — True, яғни
шындық мәнін қайтарады.
Екінші жағдайда 10 саны 9-ға тең болмағандықтан, 10 == 9 тұжырымы — False,
яғни жалған мәнін қайтарады.
Үшінші жағдайда 10 саны 9-дан үлкен болғандықтан, 10 < 9 тұжырымы — False,
яғни жалған мәнін қайтарады.

Булиндік тип туралы мынаны білулеріңіз керек:
___________________________________________________________________________________
Булиндік тип екі мәнге ие бола алады. Оның біріншісі — жалған (0 немесе False), ал
екіншісі — шындық (1 немесе True).
___________________________________________________________________________________

57

Синтаксис

Синтаксис

10
Оператор

10.1. Оператордың түрлері
Оператор деп — айнымалыға қолданылатын амалды атаймыз. Python тілінде мынадай
операторлар бар:
●
●
●
●
●
●
●

Арифметикалық операторлар
Меншіктеу операторлары
Салыстыру операторлары
Логикалық операторлар
Сәйкестендіру операторлары
Мүшелік операторлар
Биттік операторлар

Бұл операторлардың әр қайсысын төменде қарастыратын боламыз.

10.2. Арифметикалық операторлар
Арифметикалық операторлар сандарға қолданылатын математикалық операцияларды
атайды. Арифметикалық операциялар мынадай:

Оператор

Атауы

Мысал

+

Қосу

x + y

-

Азайту

x / y

*

Көбейту

x * y

/

Бөлу

x / y

%

Қалдық табу

x % y

**

Дәрежелеу

x ** y

//

Бөліп, жуықтау

x // y

10.1-кесте: Арифметикалық операторлар

10.3. Меншіктеу операторлары
Меншіктеу операторлары қандай да бір мәнді қандай да бір айнымалыға меншіктеу
процесін атайды. Меншіктеу операцияларының кейбіреуі төмендеге кестеде толық
мағынасымен көрсетілген (10.2-кесте).

61

Оператор

Мысал

Мағынасы

=

x = 5

x = 5

+=

x += 3

x = x + 3

-=

x -= 3

x = x - 3

*=

x *= 3

x = x * 3

/=

x /= 3

x = x / 3

%=

x %= 3

x = x % 3

//=

x //= 3

x = x // 3

**=

x **= 3

x = x ** 3

10.2-кесте: Меншіктеу операторлары

10.4. Салыстыру операторлары
Салыстыру операторлары қандай да бір екі мәнді салыстыру үшін қолданылады.
Салыстыру операторлары мына кестеде көрсетілген (10.3-кесте).

Оператор

Атауы

Мысал

==

Тең

x == y

!=

Тең емес

x != y

>

Үлкен

x > y

<

Кіші

x < y

>=

Үлкен немесе тең

x >= y

<=

Кіші немесе тең

x <= y

10.3-кесте: Салыстыру операторлары

10.5. Логикалық операторлар
Логикалық операторлар шартты түрде берілген тұжырымдарды бір-бірімен біріктіру
үшін қолданылады. Логикалық операторлао төмендегі кестеде түсінік беріледі.

62

Оператор

Анықтамасы

Мысал

and

Екі мәннің екеуі де True
болған жағдайда True
қайтарады, әйтпесе
False қайтарады

or

Екі мәннің біреуі True
болған жағдайда True
қайтарады, әйтпесе
False қайтарады

x < 5 or x < 4

not

Егер мән True болса,
False қайтарады, ал
егер мән False болса,
онда True қайтарады

not(x < 5 and x < 10)

x < 5 and

x < 10

10.4-кесте: Логикалық операторлар

10.6. Сәйкестендіру операторлары
Сәйкестендіру операторлары қандай да бір екі айнымалының бірдей екенін анықтайды.
Мұндағы бір өзгешелік — айнымалылардың бірдей екені тек бірдей мәнмен
шектелмейді, бірақ, сонымен бірге, айныма