ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ОҚЫЛЫМ, ЖАЗЫЛЫМ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Талдықорған қаласы М. Ломоносов атындағы №5 орта мектеп-лицейі Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі: Бакирова Замира Әбдіқадырқызы

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ОҚЫЛЫМ, ЖАЗЫЛЫМ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушы қажеттілігіне қарай оқылым, жазылым дағдыларын қалыптастыруға арналған тапсырмаларды ұйымдастыруда – оқушының оқу нәтижесінің үнемі ілгерілеп және дамып отыруына ықпал ететін, мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасында кері байланысты қамтамасыз ететін үдеріс. Оқыту мен оқуды тиімді түрде ұйымдастыру үшін әр оқушының ілгерілеуі мен ағымдағы түсіну деңгейін үнемі анықтап отыру маңызды. Жаңартылған білім мазмұны аясында оқушы қажеттілігіне орай оқылым, жазылым дағдыларын қалыптастыруға арналған тапсырмаларын ұйымдастыруда, қалыптастырушы бағалау жүргізіліп, оқушының оқу жетістіктері туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Оқыту тиімділігінің артуы оқушы табысын бағалау сапасына тікелей байланысты. Бақылаудың дәстүрлі құралдары талап етілетін білім, білік, дағдыларының деңгейін ашуға мүмкіндік береді. Сондықтан барлық уақытта бағалау жүйесін дайындау өзекті мәселе болып келеді. Осы орайда қазақ тілі сабақтарында ең бірінші оқылым және жазылым дағдыларын қалыптасқанда ғана, оқушылардың қазақ тілі пәні бойынша сауаттылықтары артады. Осы орайда, «Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқылым, жазылым дағдыларын қалыптастырудағы тиімді тапсырмалар» атты әдістемелік көмекші оқу құралын жарыққа шығаруды жөн көрдік. Ұсынылып отырған көмекші құрал жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған.

1) оқылым:

• әртүрлі графиктік мәтіндердегі (кесте, диаграмма, сызба, шартты белгі) мәліметтерді салыстырып талдау, негізгі үрдістерді анықтау;

• әртүрлі стильдегі мәтіндердің тақырыбын, автор көзқарасын, мақсатты аудиторияға сәйкес қызметін, құрылымын, тілдік ерекшелігін салыстыра талдау;

• мәтіндегі негізгі ойды анықтау, берілген мәліметтер мен пікірлерді өңдеу және толықтыру;

• БАҚ, энциклопедиялық, ғылыми-көпшілік, ғылыми еңбектерден деректерді ала білу, сілтеме жасау жолдарын білу, дәйексөз келтіру;

2 )жазылым:

• жанрлық ерекшеліктерін ескере отырып, әртүрлі жанрда мәтіндер құрастыру (баяндама, мақала, лекция, баяндама тезистері, аннотация, түйіндеме, рецензия, мақала, репортаж, сұхбат, ақпарат, информациялық хабар, очерк, памфлет жазу;

• мәтін құрылымын сақтай отырып, әртүрлі графиктік мәтіндегі деректерді салыстырып, маңызды тұстары мен үрдістерді талдап жазу, өзіндік тұжырым жасау;

• қажетті ақпараттарды орынды қолданып, көтерілген мәселе бойынша өз ойын дәлелдеп эссе жазу («келісу, келіспеу» эссесі, дискуссивті эссе, аргументативті эссе);

• оқылым және тыңдалым материалдары бойынша түртіп жазудың (конспектілеудің) әртүрлі жолдарын меңгеру арқылы негізгі ақпаратты іріктеу оқылым оқу мақсаты мен міндеттерін ұғыну, әр түрлі мәтіндерден ақпарат табу және алу, көркем, ғылыми-танымал, ресми мәтіндермен жұмыс істей білу, мәтіннен ақпаратты түсіну және барабар бағалай білу қабілеттерін қамтиды. Мағыналық оқудың мақсаты - мәтін мазмұнын барынша дәл және толық түсіну, барлық бөлшектерді ұстау және алынған ақпаратты іс жүзінде түсіну. Бұл мұқият оқу және мәтінді талдау арқылы мағынаға ену. Адам шын мәнінде ойланып оқыған кезде, оның қиялдары міндетті түрде жұмыс істейді, ол өзінің ішкі суреттерімен белсенді әрекеттесуі мүмкін. Бала мағыналық оқуды меңгерген кезде, ауызша сөйлеуі дамиды және дамудың келесі маңызды сатысы ретінде жазбаша сөйлеуі дамиды.

Оқу сауаттылығы - бұл адамның жазбаша мәтіндерді ұғынуға және оларға рефлексия жасауға, өз мақсаттарына жету үшін олардың мазмұнын пайдалануға, мәтін типтерін білуді дамытуға қабілеті.

"Мәтін" түсінігін кеңінен түсіндіру керек. Ол тек сөздерді ғана емес, диаграммалар, суреттер, карталар, кестелер, графиктер түріндегі визуалды бейнелерді де қамтуы мүмкін.

Мәтіндерді тұтас (визуалды бейнесіз) және тегіс емес (визуалды бейнелермен) деп бөлуге болады.

Тұтас мәтіндердің түрлері:

• сипаттама (көркем және техникалық);

• әңгіме (әңгіме, есеп, репортаж);

• түсіндіру (ойлау, түсіндіру);

• аргументация (ғылыми пікір, негіздеме);

• Нұсқаулық (жұмысты орындауға нұсқау, ережелер және т.б.)

Толық емес мәтінге жатқызуға болады:

• формалар (сауалнама және басқалар);

• ақпараттық парақ (кестелер және т.б.);

• кестелер мен графиктер;

• диаграммалар;

• тізімдер;

• карталар.

Осы бағдарламаның негізінде сауатты оқуды қалыптастырудағы әртүрлі тәсілдер жатыр. Біріншіден, бұл мәтіннің қарапайым бірліктеріне: сөзге, ұсынысқа, абзацқа назар аудару; екіншіден, мәтін құрылымын және оның логикалық байланыстарын талдаусыз мәтінді түсіну мен түсіндіру мүмкін емес. Оқушылар оларды бекіте отырып, жоспар, тезистер, конспектілер, сызбалар мен кестелерді құрастыруды үйренеді; үшіншіден, мәтінді түсіну-бұл көптеген мәселені шешу деуге болады. Балаларға сұрақтар қоя отырып, мәтінмен (автормен) диалог жүргізуді үйретуіміз қажет.

Мағыналық түсіну үшін мәтінді оқу жеткіліксіз, ақпаратқа баға беру, мазмұнға үн қосу қажет. "Мағыналық оқу стратегиясы" - оқушылардың графикалық ресімделген мәтіндік ақпаратты қабылдау үшін, сондай-ақ коммуникативтік-танымдық міндетке сәйкес оны тұлғалық-мағыналық ұстанымдарға қайта өңдеу үшін қолданатын тәсілдердің әртүрлі комбинациялары. Мағыналық оқу стратегиясы мәтінді оқуға дейінгі кезеңдерде, оқу кезінде және оқылғаннан кейін меңгеру тәсілдерін түсінуді қамтамасыз етеді.

Жоғарыда айтылған тұжырымдарға өз тәжірибемде қолданып жүрген тапсырмалар ретін ұсынып отырмын. Осы үлгі бойынша білім алушының деңгейін ескере отырып, тапсырмаларды түрлендіріп, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға болады.

Тақырыбы: Білім. Ғылым. Инновация

Оқу мақсаты: 8.2.6.1-кесте, диаграмма, нұсқаулық шартты белгілер мен сызбаларда берілген ақпаратты талдау.

Бағалау критерийі Білім алушы

• Сызбаларда берілген ақпаратты талдайды;

• Сөздеріне ассосация құрайды;

• Мәтіндегі тірек сөздерді қатыстырып, мысал келтіреді;

• Білім, ғылым, инновация сөздеріне синквейн құрастырады;

Ойлау дағдыларының деңгейі: Қолдану

1-тапсырма. «Білім» , «Ғылым», «Инновация» сөздеріне ассосация құрап, ақпаратты талдаңыз.

2 -тапсырма. Мәтінді мұқият тыңдаңыз.

Астанадағы Еуразия Ұлттық Университетінің магистранты Серікбол Шаймардан электрондық бесік ойлап тапқан. Бұл «ақылды бесік» көпшіліктің қызығушылығын тудырды.

- Серікбол, бұл идея қалай пайда болды?

- Алғашында, бесіктің жалпы маңызы туралы зерттедім. Жапонияның медициналық зерттеулерінде сәби ана құрсағында жатқанда тербеліске түсіп, рефлекс қалыптасатындығы туралы айтылған. Сәби жарық дүниеге келгенде өмірге бірден үйрене алмайды. Сондықтан оны ана құрсағындағыдай тербетіп отыру керек. Екіншіден, сәби бесікте жатқанда миы дамиды екен. Мен осы ғылыми зерттеулерді негізге ала отырып, өз жобамды жасадым.

- «SmartBesikтің» басты ерекшелігі қандай?

- Бұл бесіктің негізгі ерекшелігі мынада: бала жыласа, бесік автоматты түрде тербеледі. Басқарғышпен (пульт) алыстан басқаруға болады. Бала дәретке отырып қойса, хабарлайды. Бала температурасында өзгерістер болса, автоматты түрде белгі береді. 12 вольттық кернеумен де, батареямен де жұмыс істейді. Аналар үшін таптырмас бұйым деп ойлаймын, өйткені үй шаруасындағы әйелдің уақытын үнемдейді.

- Рақмет! Еңбегіңіздің жемісін көріңіз!

https://www.engime.org/aliptastirushi-bafalaufa-arnalfan-tapsirmalar-jinafi-aza-tili-v2.html?page=3

2.1-тапсырма. Мәтіндегі тірек сөздерді қатыстырып, мысал келтір.

	Тірек сөздер	Мысал келтіру
1	Смарт бесік
2	Сәби
3	Ана
4	Медицина
5	Зерттеу

2.2- тапсырма:Білім, ғылым, инновация сөздеріне синквейн құрастыр

Дескриптор Білім алушы

- сөздеріне ассосация құрайды;

- мәтіндегі тірек сөздерді қатыстырып, мысал келтіреді;

- білім, ғылым, инновация сөздеріне синквейн құрастырады;