«Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында тұлғаға бағытталған педагогикалық технологияларды қолдану» (жұмыс тәжірибесінен)

«Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында тұлғаға бағытталған педагогикалық технологияларды қолдану»

(жұмыс тәжірибесінен)

(Кулымбетова Бахтыгуль Бегимбетовна, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі,

КММ «М.Горький атындағы ЖББМ, Шардара қаласы, Түркістан облысы )

Қазақ тілі-Қазақ мемлекеті мен Қазақ ұлттық санасының сақталуы мен одан әрі дамуының басты факторы. Бұл әлемді көретін, оны танитын, өзімізді және ондағы өз орнымызды бағалайтын рәміздер мен ұғымдар жүйесі. Оқушыларды сауатты және әдемі сөйлеуге үйрету, өз ойларын қағазға және сөйлеуге дұрыс жеткізу, сауатты болу-мұғалімнің басты міндеті.

Мектепті жаңғырту оқыту мазмұнын сапалы Өзгертуді ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы жаңа шындықтарды және білім беру жүйесінің жаңа заңдылықтарын ескере отырып, оқыту әдістерін, құралдары мен нысандарын жаңартуды көздейді.

Оқушылар фактілерді есте сақтап қана қоймай, ережелер мен анықтамаларды игеріп қана қоймай, жалпы ұғымдар мен заңдылықтарды, білімді практикада қолданудың ұтымды әдістерін игеруі керек. Қазіргі мектепте оқу тек ақыл-ойды ғана емес, сонымен бірге оқушылардың жалпы дамуын ынталандыруы керек.

Жаңа білім беру технологиялары осындай оқу процесін құрудың инновациялық модельдерін ұсынады, мұнда мұғалім мен оқушының оқу және іс жүзінде маңызды міндеттерді шешуге бағытталған өзара байланысты қызметі алға қойылады. Қазіргі уақытта тұлғаға бағытталған және дамытушылық оқыту технологиялары жүйесінде жүзеге асырылуы мүмкін идеялар мен бағыттарға ерекше мән беріледі (1 схема).

Схема 1. Тұлғаға бағытталған оқытудың принциптері мен әдістері

Біз балаларды өмірге шығуға дайындаймыз, онда олар өмірлік маңызды сұрақтарға жауап іздейді.

Тұлғаға бағытталған оқыту алынған нәтижелердің үлкен практикалық бағыты мен өмірлік қажеттілігіне бағытталған.

Біздің міндетіміз-білім берудің ескі қағидаттарынан қазіргі мектеп оқушыларының ақыл-ой және жалпы дамуына бағытталған жаңасына көшу.

Бала-өз қасиеттерін жүзеге асыруға ұмтылатын, іс-әрекеттің мәнін түсінуге және жаңа тәжірибені қабылдауға ашық бірегей тұлға. Мұғалімнің міндеті-баланың жеке басының дамуының құндылығын түсіну, ал студенттер үшін – өмірлік құбылыстар мен процестерді түсіну және әртүрлі жағдайларда дұрыс шешімді таңдау.

Тұлғаға бағытталған білім беруде түсіну және өзара түсіністік негіз болып табылады. Егер дәстүрлі оқытуда мұғалімнің монологиялық сөйлеуі қай жерде айтылатынын түсіндіру басым рөл атқарса, онда түсіну – қарым-қатынас, ынтымақтастық, теңдік.

Балалар мұғалімге сенеді және ол өзінің педагогикалық шеберлігін қазіргі оқушыны ренжітпеу, итермелемеу үшін емес, оқушыға деген жанашырлықпен, түсіністікпен, сүйіспеншілікпен оны жаңа нәрсені білу процесіне тарту үшін көрсетуі керек.

Тұлғаға бағытталған технологиялар мақсаттарының ерекшелігі жеке тұлғаның қасиеттеріне және оның адамның қабілеттеріне сәйкес қалыптасуы мен дамуына бағдарлануымен анықталады.

Мақсатқа жетудің негізгі құралы-сабақ. Бұл жеке тұлғаны оқыту, тәрбиелеу және дамытудың барлық негізгі мәселелері жүзеге асырылатын оқу процесінің бөлігі. Сабақтарды өткізудің дәстүрлі емес формалары оқушылардың пәнге деген қызығушылығын оятып қана қоймай, олардың шығармашылық тәуелсіздігін дамытуға мүмкіндік береді.

Сондықтан проблемалық мәселелер, даулар, пікірталастар сабақтағы іс-әрекеттің негізі болып табылады. «Жаман мұғалім шындықты ұсынады, жақсы мұғалім оны табуға үйретеді», – А. Дистервегтің афоризмін қазіргі мектептің ұраны деп санауға болады.

Педагогикалық шеберхана-сабақты өткізудің ерекше түрі - Француз педагогтарының тәжірибесінде өз дамуын алды, олар: "барлығы қабілетті!». Қарастырылып отырған технологияның мәні-эмансипация және өзара сенім атмосферасында оқушылардың өздері тақырып бойынша білім алады және түсінеді. Шеберханада оқушылардың идеяны өз бетінше ұсынуы үшін жағдайлар жасалады, оның одан әрі дамуы бірлескен ойлау процесінде жүреді. Педагогикалық шеберхананы құру принциптері-мұғалім ашықтық, ізгі ниет, ынтымақтастық және қарым-қатынас атмосферасын жасайды. Оқушылармен бірге жұмыс істей отырып, шебер мұғалім сұрақтарға жауап беруге асықпайды, ол қажетті ақпаратты аз мөлшерде береді. Оқушының жұмысын ресми бағалау алынып тасталады: мақталмайды, ұрыспайды, белгі қоймайды. Оқушы қателесуден, күлкілі болудан қорықпай өз ойын айтуға еркін. Әркім өзін көрсете алатын «сәттілік жағдайы» жасалады. Мұндай жұмыс әсіресе сөйлеуге ұялатын әлсіз оқушылар үшін өте маңызды. Мұнда бәрі тең болған кезде әркімнің ұстанымы қабылданады және талқыланады.

Педагогикалық шеберхана жұмысының ерекшелігі - мұғалімге студенттерге тек тәуелсіз іздеу ашылумен аяқталмаған кезде қажет. Бірақ ашылу арқылы оқушының өзі жұмыс барысында білім алғанын мойындауға болады, тіпті егер оның жолында тығырықтар мен үмітсіз жағдайлар болса да. Бұл ең бастысы. Сабақтың бірінші кезеңінде – индукция кезеңі-Мұғалім эмоционалды көңіл-күй қалыптастырады. Индуктор ретінде сөз, сурет, сөз тіркесі, мәтін және т.б. болуы мүмкін.

Мысалы, сіз осындай тапсырманы ұсына аласыз:

Мәтінді оқыңыз. Сіз автормен келісесіз бе? Не? Жауабыңызды дәлелдеңіз. Мәтіннің тақырыбы.

Қазір толеранттылық термині жиі естіледі. Оның мәні неде?

Әркім өз бетінше жұмыс істейді, жеке жұмыс кезінде назар аударуға мүмкіндік бар. Мұндай тапсырманы бірден топқа беруге болады, содан кейін студенттер өздерінің жауап нұсқаларын ұсына отырып, талқылайды және белгілі бір қорытындыға келеді. Бұл әлеуметтену деп аталады. Осы уақытта жұмыс түзетіледі, толықтырылады, яғни жақсарады. Әлеуметтену кезеңіндегі мұғалімнің міндеті-балаларға өз қабілеттеріне деген сенімділікті ояту үшін кез-келген нұсқаның артықшылықтарын атап өту.

Рефлексия-бұл өте маңызды жұмыс сәті. Оқушылардың сөйлеу, сабақ барысында туындайтын сезімдерімен бөлісу мүмкіндігі бар. Бұл педагогикалық шеберханадағы психологиялық сәт.

Мұндай сабақтың сәтті өтуі үшін мұғалім жұмыс істеуі керек: оқушылар жауаптар мен жаңа мәселелерді шығаратын қосымша анықтамалық материал дайындау.

Осылайша, оқу процесінің тиімділігі көбінесе мұғалімнің сабақты дұрыс ұйымдастыра білуіне, сабақтың осы немесе басқа түрін дұрыс таңдай білуіне байланысты.

Педагогикалық шеберханалардың технологиялары сабақтың дәстүрін «алып тастайды», ойды жандандырады, оқушыларды босатады, қарым-қатынас мәдениетін және білімді практикалық қолдану қажеттілігін тәрбиелейді, пәнге қызығушылық тудырады. Ең бастысы-қазіргі заманғы мектеп бағытталған толыққанды, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету.

Мектептегі білім беруді модернизациялау ұсынған көптеген мәселелердің ішінде мұғалімнен оларды шешудің жаңа тәсілдерін талап ететіндер бар және олар оқу процесінің өзін жетілдірумен, әртүрлі дайындықтары бар оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруда мұғалімдердің тұлғаға бағытталған тәсілді белсенді меңгеруімен тығыз байланысты.

Тұлғаға бағытталған оқыту-бұл оқушылар оқу және өзіндік даму субъектілері болып табылатын оқыту түрі. Ол студенттердің күнделікті өмірде қажет деп санайтын тәжірибені (проблемаларды шешу тәжірибесі, қарым-қатынас және т.б.), яғни өмірлік тәжірибені алуға бағытталған.

Бұл оқытудың мақсаты-білім алушылардың мүмкіндіктері мен қабілеттерін анықтау, әр баланың жеке басын, оның өзіндік жеке ерекшеліктерін ашу және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау.

Тұлғаға бағытталған сабақ-бұл мұғалімнің оқушылардың танымдық белсенділігін көрсету үшін мейірімді шығармашылық атмосфера құруы ғана емес, сонымен бірге олардың өмірлік тәжірибесіне үнемі жүгіну.

Жеке тұлғаға бағытталған сабақ өткізудегі мұғалімнің міндеттері:

• оқушыларды қателесуден қорықпай, қате жауап алуға ынталандырыңыз;

• оқушылардың іс-әрекетін түпкілікті нәтиже бойынша ғана емес, оған қол жеткізу үдерісі бойынша да бағалау

• оқушылардың барлық нұсқаларын анықтаңыз және қорытындылаңыз, содан кейін сабақтың тақырыбына, мақсатына, міндеттеріне, белгілі бір пәннің ғылыми мазмұнына сәйкес келетіндерін анықтаңыз және қолдаңыз;

• әр оқушының жеке тәжірибесін тиімді жинақтауға ықпал ету;

• таңдау үшін әртүрлі оқу тапсырмаларын ұсыну, оқушыларды осы тапсырмаларды шешу жолдарын өз бетінше іздеуге ынталандыру;

• оқушылардың субъективті тәжірибесін ашуға мүмкіндік беретін оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың әртүрлі формалары мен әдістерін қолдану;

• әр оқушының сынып жұмысына қызығушылық атмосферасын құру;

• оқушылардың нақты мүдделерін анықтауға және олармен оқу материалын таңдау мен ұйымдастыруды үйлестіруге ұмтылу;

• әр оқушымен жеке жұмыс жүргізу;

• оқушыларға өз қызметін жоспарлауға көмектесу;

• оқушыларды өз жұмысының нәтижелерін өз бетінше бағалауға және жіберілген қателіктерді түзетуге, басқа оқушылардың жұмыс тәсілдерін талдауға, ең ұтымдыларын таңдауға және игеруге ынталандыру;

• балаларды мінез-құлық ережелерін өз бетінше жасауға және олардың сақталуын бақылауға үйрету;

• оқушыларды олардың арасында туындайтын жанжалды жағдайларды талқылауға және оларды шешу жолдарын өз бетінше іздеуге шақыру;

• әр оқушыға жұмыс тәсілдерінде бастамашылық, дербестік, селективтілік көрсетуге мүмкіндік беретін сабақта педагогикалық қарым-қатынас жағдайларын жасау;

• оқушының табиғи өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік беру.

Қазіргі кезеңде тұлғаға бағытталған оқыту өзекті болып табылады, себебі бұл оқушылардың жеке қабілеттерін дамытуға көмектеседі, өзін-өзі дамытатын тұлғаны қалыптастыру.

Сабақ білім беру процесінің негізгі элементі болып табылады, бірақ

тұлғаға бағытталған оқыту жүйесі оны айтарлықтай өзгертеді функция, ұйымның нысаны, оған бірқатар арнайы талаптар қойылады, мен ұстануға тырысамын. Сабақтарда әр оқушының сынып жұмысына деген қызығушылығы, ізгі ниет, ынтымақтастық атмосферасын, бүкіл сабақ барысында жұмыс істеуге жағымды эмоционалды көңіл-күй қалыптастыру маңызды.

Мұндай сабақтардағы мақсатты бағдарлардың бірі-оқушыларға өздерінің жеке стилі мен оқу іс-әрекетінің қарқынын табуға және табуға көмектесу, жеке танымдық процестер мен қызығушылықтарды ашу және дамыту, сондай-ақ балаларға көмек көрсету, шығармашылық қабілеттерін дамыту. Тұлғаға бағытталған сабақтың негізгі қағидасы-оқушылардың бұрын алған білімдері, дағдылары мен дағдылары негізінде білім жүйесін қалыптастыру.

Тұлғаға бағытталған оқыту шеңберінде дербес технологиялар ретінде көп деңгейлі оқытуды, ұжымдық өзара оқытуды, модульдік оқытуды, жобалық әдіс технологиясын, ойын және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, ынтымақтастық технологиясын бөліп көрсетуге болады.

Мен өз жұмысымда тұлғаға бағытталған оқытудың төрт негізгі технологиясын белсенді қолданамын: көп деңгейлі оқыту технологиясы, ойын технологиялары, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, жобалау және зерттеу қызметінің технологиясы.

Деңгейлік саралау технологиясы оқушылардың танымдық қызығушылықтарын ескеруге, бағдарламалардың шамадан тыс жүктелуін жоюға, әр оқушыны оның күші мен қабілетіне қарай дамытуға, құруға мүмкіндік береді оқудағы психологиялық жайлылық. Материал барлық оқушыларға беріледі өте жоғары деңгейде және білімді, дағдыларды тексеру үш түрлі деңгей.

Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың жеке-шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында әр оқушының жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, көп деңгейлі тапсырмаларды қолданамын. Бұл оқушылардың шынайы білімін анықтауға көмектесетін және психологиялық кедергіні жеңуге көмектесетін жоғары, орта және төмен тапсырмалар-тапсырманы орындамаудан қорқу. Жаңа материалды сәтті игеру үшін мен оқушыларға ережелерді сызуға үйретемін. Сабақтың соңында мен тест тапсырмаларына бірнеше минут бөлемін.

Қазақ әдебиеті сабақтарындағы көп деңгейлі тапсырмаларды сыныппен фронтальды жұмыс кезінде қолданамын. Бастапқыда мәтінді талқылауға күрделілігі төмен сұрақтарға жауап беретін ең әлсіз оқушылар кіреді. Содан кейін оларға орта деңгейдегі оқушылар қосылады, олар үшін алғашқы сұрақтарға жауап беру қиын емес. Мәтінмен жұмыс істеудің соңғы кезеңінде мен озық деңгейдегі студенттерге ең қиын сұрақтарды шешемін, олар сонымен қатар әлсіз және орташа оқушылар айтқан пікірлерді қорытындылайды. Өлеңнің көркемдік құрылымын байқауға деген қызығушылықты ояту үшін оның мағынасын анықтай отырып, әр түрлі деңгейдегі сараланған оқу тапсырмаларын әзірлеу қажет.

Білім алушылардың жеке қабілеттерін дамыту мыналармен аяқталмайды сабақтар. Жеке тұлғаға бағытталған тәсілді келесі жұмыстарда қолдану керек мектептегі дарынды балалар.

Әрине, тұлғаға бағытталған сабақты өткізу оңай емес, бірақ әркім сабақтың жекелеген кезеңдерінде тұлғаға бағытталған оқытудың негізгі идеяларын қолдана алады.

Барлық оқушылар әртүрлі! Біз мұны әрқашан есте ұстауымыз керек-сонда ғана біз барлық оқушыларымыздың табысты болуына көмектесе аламыз. Бүгінгі таңда мұғалім баланың қалай үйренетінін түсіну және сезіну, оқу процесінің ләззатын ояту сияқты көп нәрсені үйретпеуі керек екеніне сенімдімін. Бұл тұлғаға бағытталған оқытудың негізгі міндеті.

Пайдаланылған Интернет көздерінің тізімі

1. https://infolesson.kz/doklad-na-temu-aza-debieti-sabainda-innovaciyali-tehnologiyalardi-oldanu-994022.html Қазақ әдебиеті сабағында инновациялық технологияларды қолдану

2. https://bilimainasy.kz/ Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында жаңа технологиялардың элементтерін қолдану

3.https://kopilkaurokov.ru/vsemUchitelam/prochee/k_azak_tilin_ok_ytuda_zhan_a_tiekhnologhiialardy_k_oldanu_t_sildieri Қазақ тілін оқытуда жаңа технологияларды қолдану тәсілдері

4. https://e-nauka.kz/kazak-tili-sabagynda-zhana-tekhnologiya/ Қазақ тілі сабағында жаңа технологиялық әдістерді тиімді пайдалану

5. https://vestnik-kafu.info/journal/34/1384/ Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланудың тиімділігі