қазақ тілінен қысқаша ережелер жиынтығы

Батыс Қазақстан: Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау.

Солтүстік Қазақстан: Қостанай, Солтүстік қазақстан, Ақмола, Павлодар.

Шығыс Қ.: Семей, Өскемен; Зайсан Марқакөл.

Оңтүстік Қ.: Қызылорда, Жамбыл, Алматы.

Орталық Қ.: Сарыарқа, Қарағанды және Жезқазған.

Туы: Ш.Ниязбеков; әнұран- 7 қаңтарда 2006 жылы, Ш.Қалдаяқов; елтаңба- Мәлібеков мен Уәлихан шот-Аман Ыдырысұлы.

Махмуд Кашгари- «Диуани лугат ат-тюрк»

Жусып Баласагун- «Кудатгу білік»

Ахмет Яссауи- «Диуани Хикмет»

Абу насыр аль-Фараби- «Риторика», «Поэзия өнері туралы», «Музыканың ұлы кітабы»

Қорқыт ата- 9 ғасыр

Әбу Насыр әл-Фараби- 870-950 ж.ж.

Жүсіп Баласағұни- 1021-1075 ж.ж.

Махмұт Қашқаридің- 1030-1090 ж.ж.

Қожа Ахмет Яссауи- 1103-1167

Төле би- 1663-1756

Қазыбек би- 1667-1763

Әйтеке би- 1689-1766

Шоқан Уалиханов- 1835-1865 –ғалым саяхатшы жазушы

Ыбырай(Ибрагим) Алтынсарин- 1841-1889- кел балалар оқылық

Абай Құнанбайұлы- 1845-1904- ақын

Шәкәрім Құдайбердиев- 1858-1931- абайдың бауыры

Ахмет Байтұрсынов- 1873-1937 -хрестоматия кітап жазды

Міржақып Дулатов- 1885-1935

Жүсіпбек Аймауытов- 1890-1931

Мағжан Жұмабаев- 1893-1938

Ілияс Жансүгіров- 1894-1938

Бейімбет Майлин- 1894-1938

Сәкен Сейфуллин- 1894-1938

Мұхтар Әуезов- 1897-1961- абай жолы роман жазды

Бауыржан Момышұлы-1910-1982 -батыр жазушы

Қаныш Сәтбаев- 1899-1964 -ғалым академик

Әбілхан Қастеев- 1904-1973 -суретші бейнелеу өнері

Ата- әкенің әкесі

Әже- әкенің шешесі

Әке-шеше- дүниеге ұрпақәкелген ерлізайыпты адамдар

Бала- ата-анадан туған ұрпақ, олар ұл, қыз деп аталады

Ұл- шаңырақ иесі, ұрпақ жалғастырушы

Қыз- басқа елдің болашақ келіні, болашақ ана

Немере- ұлдың баласы

Шөбере- немеренің баласы

Жеңге- ағаның әйелі

Жезде- әпкенің күйеуі

Келін- ұлдың әйелі

Нағашы- шешенің туыстары

Жиен- қыздан туған бала

Бөле- әпкелі- сіңлілердің балала

Көнерген сөз: архаизм(аэрофлот,адрес,рыноктық,таможня,станция)

неологизм(әуежай,мекен-жай,нарықтық,кеден,бекен)

Жаңа сөз: саябақ, реклама, посредник.

Термин сөз: фонетика, лексика, күш.

Кәсіби сөз: көнек, қауға, жылым, торша.

Эвфемизм-мағынасы тұрпайы сөздің орнына ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз.Дисфемизм- эвфемизге қарама-қарсы мағынады сөздер, яғни мағынасы сыпайылықты білдіретін сөздің орнына қолданылатын тұрпайы сөз.

Тура мағынасы- сөздің бастапқы мағынасы.

Ауыспалы мағынасы- сөз мағынасың ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы.

Антоним- мағыналары бір біріне қарама-қарсы сөздер.

Омоним- дыбысталуы бірдей бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.

Синоним- айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер.

Морфология- сөз құрамы қосымша жән сөз таптарын зерттейді.

Дара: түбір сөз, туынды сөз; күрделі сөз: қос сөз, біріккен сөз, қысқырған сөз, тіркескен сөз.

Жалғау: көптік, жіктік, септік, тәуелдік; жұрнақ: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші.

Сөз құрамы

Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір)

Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз) қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33)

Тіркескен сөз: күрделі зат есім, к сын есім, к сан есім, к етістік, к үстеу(алматы қаласы, қара кер, он бес, деп айтты,ала жаздай)

Жалғау

Тәуелдік ж.: жекеше түрі: м,ым,ім-ң,ың,ің-ыңыз,іңіз,ңыз,ңіз-сы,сі,ы,і; көпше түрі: мыз,ымыз,міз,іміз-тарың, терің,тарыңыз,теріңіз- сы,сі,ы,і.

Септік жалғауы:

Атау:кім,не----

Ілік:кімнің,ненің-ның,дың,тың,нің,дің,тің

Барыс:кімге,неге-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не

Табыс:кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті

Жатыс:кімде,неде-да,де,та,та,нда,нде

Шығыс:кімнен,неден-дан,ден,тан,тен

Көмектес:кіммен,немен-мен,пен,бен

Фонетика

42 әріп бар

Қазақ тілінде дыбыс саны-37

Тілдің қатасына қарай: жіңішке(ә,ө,ү,і,е,и,э) жуан(а,о,ұ,ы,у).

Жақтың қатысына қарай: қысаң(ы,і,и,у,ү,ұ) ашық (а,ә,о,ө,е,э)

Еріннің қатысына қарай: езулік(а,ә,е,ы,і,и,э) еріндік(о,ө,ү,ұ,у)

Ұяң:бвгғджзһ;

үнді: йлмнрлу;

қатаң: кқпстфцхчшщ

Ашық буын: а-ға,бала;

тұйық: ат,ант;

бітеу: бал, тарс, класс, мектеп.

Зат есім кім? Не?

-заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы.

Тұлғасына қарай: негізгі, туынды.

Құрамына қарай: дара, күрделі.

Жалпылай немесе жекелей атауына қарай.

Мағынсына қарай: деректі, дерексіз.

Сын есім қандай?

Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Негізгі(сары,таза) туынды(сөзшең,әлсіз)

Дара және күрделі. Сапалық(сұр.биік,улкен) қатыстық(бойшаң адам,өнерлі бала)

Сан есім қанша? Нешінші?

-заттың санын ретін білдіреді.

Есептік: қанша,неше- бес, он екі

Реттік: нешінші- бірінші,алтыншы

Жинақтық: нешеу- біреу,алтау

Топтау :нешеден -уштен,он-оннан

Болжалдық: қанша,неше,қай шамалы-даған,деген,дай,дей,тай,тей-жүздеген

Бөлшектік: екіден бур(1/2), екі жарым.

Есімдік

-зат есім,сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы.

Жіктеу: мен,сен,сіз,ол,сендер,сіздер.

Сілтеу: сол,мынау,аналар,міне.

Сұрау: кім,не,неше,қайда.

Өздік :өз,өзім.

Жалпылау: барлық,бәрі,күллі,баршаітегіс.

Белгісіздік: кейбіреу,қайсыбір,әлдеқайда,әлдеқандай

Болымсыздық: еш+(кім,қайда,қашан), ештеңе,дәнеме.

Етістік

-заттың іс-әрекетін қимылын білдіреді.

Болымды: алды, жаздыр, өшірді.

Болымсыз: 1)етістікке+ма-ме-ба-бе-па-пе; жоқ, емес.

Есімше: бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі-ған,ген,қан,кен,ар,ер,р,атын,етін,йтын,йтін,мақ,мек,бақ,бек,пақ,пек.

Көсемше: а,е,й,ып,іп,п,ғалы,гелі,қалы,келі.

Етістіктің шақтары

Осы шақ:нақ о.ш.(жатыр,отыр,тұр,жүр;а,е,й,ып,іп,п); ауыспалы о.ш.(етістік+а,е,й+ж.ж.)

Өткен шақ: жедел ө.ш.(етістік+ды,ді,ты,ті+ж.ж.); бұрынғы(етістік+ған,ген,қан,кен,ып,іп,п+ж.ж.); ауыспалы (етістік+атын,етін,йтын,йтін+ж.ж.

Келер шақ: болжалды(етістік+ар,ер,р+ж.ж.); мақсатты(етістік+мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек+шы,ші+ж.ж.)

ауыспалы: (етістік+е,а,й+ж.ж.)

Етістіктің райлары

Ашық рай:іс-қимылдың қай шақта екенің білдіреді.

Бұйрық рай:іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.

Шартты рай: етістік+(са-се)+ж.ж.

Қалау рай: етістік+(ғы-гі-қы-кі)+тәуелдік ж./кел етістігі.

Етіс

Өздік: іс-қимылды адам өзі істейді(ын,ін,н)

Өзгелік: адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады (дыр,дір,тыр,тір,ыр,ір,ғыз,гіз,қыз,кіз,т,сет).

Ырықсыз: іс-қимыл өздігінен жасалғандай көрінеді (ыл,іл,л.ын,ін,н).

Ортақ: іс-қимыл бірлесіп, ортақтасып істелінеді (ыс,іс,с)

Үстеу

Мекен: қайда,қалай-ілгері,осында,бері.

Мезгіл:қашан-бүгін,таңертен,түнде.

Себеп-салдар:неге,не себепті-босқа,бекерге.

Қимылсын:қалай,қайтіп-емін-еркін,әрең.

Мөлшер:қаншалық,қанша-неғұрлым,әжептәуір.

Күшейткіш:қалай,қандай-ең,тым,аса,өте,орасан,нағыз.

Мақсат:қалай,не мақсатпен-әдейі,қасақана,жорта.

Одағай

Қөңіл-күй:алақай, әттең,шіркін.бәрекелді

Жекіру: тәйт,жә,тек.

Шақыру: шөре-шөре,моһ-моһ.

Септеулік шылау:үшін,дейін,жуық,әрі,бірге.

Жалғаулық шылау: ынғайластық(мен,бен,пен,және,әрі,да,те,та,де);

қарсылықты(бірақ,дегенмен,алайда,сонда да,сөйткенмен);

себеп-салдар(өйткені,себебі,сол үшін,сондықтан);

талғаулықты(не,немесе,я,яки,болмаса);

кезектес(кейде,бірде,біресе);

шартты(егер)

демеулік шылау: сұраулық(ма,ме,ба,ба,па,пе);

күшейткіш(ақ,ау,ай,да,де,та,те); белгісіздік(ау,мыс,міс,кейде);

болымсыздық(түгіл,тұрсын,тұрмақ); шектік(ғана,тек,ақ);

нақтылау(қой,ғой,ды,ді,ты,ті).

Сөйлем: хабарлы, лепті,сұраулы,бұйрықты.

Жақты-бастауыш бар.

Жақсыз-бастауыш жоқ.

Жалаң-нераспространенное.

Жайылма- распространенное.

Толымды-полное.

Толымсыз-неполное.

Атаулы-назывное.

Оқшау сөз:

Қаратпа-обращение

Қыстыра-вводное слово мүмкін, қысқасы, сөз жоқ,біріншіден

Одағай-обращение

Төл сөз-жазушының сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі.

Автор сөзі- төл сөздің айналасында берілген жазушының өз сөздері.

Төлеу сөз- жазушының сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөз.

Салалас құрмалас сөйлем:

Ыңғайлас:және, әрі, да,де,та,те.

Қарсылықты:бірақ,дегенмен,сонда да, сөйтсе де,әйтсе де,алайда.

Себеп-салдар:өйткені,себебі,сондықтан,сол үшін.

Кезектес:бірде,біресе,кейде.

Талғаулы:не,немесе,әлде,я,яки,әйтпесе,не болмаса.

Түсіндірмелі: жалғаулығы жоқ.

Сабақтас құрмалас сөйлем

Шартты: са,са+ж.ж; май,мей,пай,пей,бай,бей;генде,ғанда,қанда,кенде.

Қарсылықты: са да, се де;ғанмен,генмен,қанмен,кенмен; а,е,й+тұра;қаны,кені,ғаны,гені+болмаса;ғанша,генше,қанша,кенше.

Қимылсын: а,е,й,ып,іп,п; ма,ме,па,пе,ба,бе+с+тан.тен;ған,ген,қан,кен+күйі,қалпы,бойы;ған,ген,қан,кен+дай,дей+болып.

Себеп: ғандықтан,гендіктен,қандықтан,кендіктен;гені,ғаны,кені,қаны+үшін;ма,ме,па,пе,ба,бе+й; ып,іп,п; үш шақтағы етістік+деп; ған,ген,қан,кен+соң.

Мақсат:мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек+шы,ші+болып; у+үшін; шартты,қалау,бұйрық райлар+деп, қы,кі+тәуелдік ж.+келіп.