Материалдар / ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ

Материал туралы қысқаша түсінік

Төребекова Іңкәр Қымбатқызы

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

13 Маусым 2018

4767

10 рет жүктелген

Қазақ тілі Мақала Басқа

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ТЕРМИН ТҮЗУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ Қазақ тіліндегі терминдерді жасап, қазақ терминологиясындамытудағы А. Байтұрсынұлының, Қ. Жұбановтың ролі өз алдына ерекше. Ал, қазіргі күні нақты терминология саласында жазылып жүрген еңбектерге белгілі терминолог-ғалым Ө. Айтбайұлының еңбектерінің және жекелеген ғалымдардың зерттеулері жатады. Олар қазақ терминологиясының жасалу жолдары мен даму, қалыптасу тарихы жөнінде маңызды мәліметтер беретін бірден-бір жұмыстар. Соңғы кезеңде жарық көрген еңбектері мен докторлық диссертациясымен Ш. Құрманбайұлы терминологиясы теориясына зор үлес қосты.Негізгі тіл білімі салаларындағы терминдердің көпшілігі жалпытілдік қорымыздағы сөздердің терминологиялық ете отырып терминдеуі арқылы жасалған терминдер екендігін аңғаруға болады.Қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдердін де білдіретін мағыналық белгілері жалпы тілдік қолданыстағы сөздердің беретін мағыналарымен ұқсас, сәйкес келетіндігі күмән туғызбайды. Барлық сөздің бірдей терминологиялық өрісте қолданып тауып, термин ретінде қалыптасуы мүмкін емес. Сол себепті мағыналық белгілері ұқсас болғанымен, кейбір сөздер термин ретінде қалыптаспайды. Терминдердің сәтті, сәтсіз жасалуы осы жағдайлармен байланысты.Қазіргі термин сөздердің қазақша атаулары немесе баламасы оқырман ойына, түсініктілігіне, қабылдауына қиындық туғызбауы тиіс. Мысалы: В.Даль ағылшыннын калош сөзіне макраступ деп балама берген. Бұл, әрине, халықтың түсінігіне, қабылдауына жат, қолайсыз болғандықтан, халық қабылдауына ие болмай, бастапқы калош күйін сақтап қалған. Осындай кедергілерге және жоғарыдағыдай ала- құлалықтарға ұрынбас үшін , қазіргі жаңа сөздердің жасалу жолдарын басы бүтін ашып алу қажет.Қазіргі жаңа сөздер негізінен мынадай жолдармен жасалады:1) Жұрнақтар жалғау арқылы. Бұл ретте кейбір жұрнақтардың активтенгені көзге түседі. Олар: -кер,-гер /майдангер, ғарышкер, мақсаткер, хабаргер, саясаткер, баспагер/- нама / дәуірнама, дерекнама, тарихнама, сапарнама т.б. /- хана / жетімхана, дыбысхана т.б./- ым, ім, м /қойылым, басылым, сұраным т.б.- ма, ме /нұсқама, жариянама, кескіндеме, кепілдеме т.б.Жаңа техникалық құрал-жабдықтар атауларын беруде –қыш, ғыш жұрнағы да жиірек қолданылып жүр; үккіш, қаржыртқыш, шаңсорғыш т.б.2) Түбірлерді біріктіру арқылы: жағажай, ақжайма, тұлпарақ, зейнетақы сөзтізбек, доптыаяқ т.б. Бұл жаңа сөз жасаудағы қазіргі кездегі ең өнімді тәсіл. 3) Сөз қосарлау арқылы: ақылшы-ұстаз, аспазшы- слесарь, айырып-қосқыш, күйме- бесік, телефон-аппарат т.б.Бұл өзгелерге қарағанда өрісі тарлау амал, қосарлы айқындауышжасаудың тәсілі болып табылады.4) Сөз тіркесі арқылы : алтын кітап, қанаттас серік, қайта құру, қосалқы бөлшек, жеке меншіктендіру т.б.5) Бұрынғы сөзге жаңа мағына жүктеу арқылы. Бұл амал көбінесе сөзге нақты, терминдік мән беруде пайдаланылады. Мысалы, сапар т.б.6) Терминдердің басты қасиеті атау мәнінде тұруы;7) Негізсіз, дәлелдемесіз сөздер, сөз тіркестері басқа терминдермен семантикалық байланысып, қарым қатынассыз түсе алмаса, терминденбейді8) Шетел тілінен енген терминдердің, соның ішінде интернационалдық терминдер деп аталатындарының да, қазаққа түсініксіздері бар, сондықтан ұлттық санаға қонымды болу үшін олардың түсінікті қалптасқандарын қалдырып, санаға қонбайтындарын қазақшалау қажет.9) Тілдегі синонимдер жүйесі тіліміздегі жаңа атау жасаудың бірден-бір тиімді жолы болып табылады.10) Кірме сөздердің тілді ұлттық сипатынан айыратыны сияқты, кірме терминдер және калька түрінде алынған бөтен тілдік ұғымдар қазақ тілін ұлттық сипатынан ғана айырып қоймайды, тілді жалпы қарапайым қазаққа түсініксіз етеді.11) Кез-келген терминді қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық, орфоэпиялық және т.б. заңдарына бағындырып алу ғана қазақ тілінің ұлттық сипатын сақтап қалмақ. Қазіргі күні халыққа түсініксіз терминдер үлесі 60-70% -дан алып бара жатқанына жүгінсек , өз тілімізді өзіміз түсінуден қаламыз.12) Нарықтық экономика әкелген терминдерді мүмкіндігінше қазақшалау , бұрын қолданылып келгендерін сын көзімен қарап , саралау бүгінгі биік парыздарымыздың бірі, тіліміздің қамы.13) Лингвистикалық тұрғыдан терминжасамдағы ерекшеліктерді жүйеге түсіру кезінде қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы лексикалық байлығын пайдалану принципін орнықтыру ең тиімді жол.14) Әр саладағы терминдердің арасындағы семантикалық байланысты мен қатынастары терминологиялық жүйемен тығыз байланысты жүргізілсе, әрбір термин тек сала адамына ғана емес, сонымен бірге басқаларға да түсінікті болады. Сондықтан терминдену процесінде осы қағиданы сақтаған дұрыс.15) Төл терминдер термин болып тұру үшін сол саладағы терминдермен семантикалық байланысқа түсуі және атау мәндес болуы тиіс. 16) Бүгінгі күні грек, латын орыс тілдерінен термин алу шарт емес, ендігі жерде олар төл терминдер қалыптастыруға тосқауыл болады, болып та жүр.17) Күні бүгінге дейін қалыптасып, түсінікті күйге көшкен грек, латын, орыс терминдерін қозғамай, жаңа терминдерді игеруге қазақтың төл сөздерін іріктеу қажет.18) Терминжасам тәсілдерінің жалпы тіліміздегі сөз тудыру тәсілдерімен ортақ екендігіне байланысты сөздерді терминдендіруге лексика-семантикалық, морфологиялық - синтетикалық, синтаксистік – аналитикалық тәсілдердің бәрін де пайдалануға болады.19) Тіркеу тәсілі арқылы туып жатқан атауыш терминдер тілімізде өте мол, олардың терминденуінде де елеулі ерекшеліктер бар.20) Лексиканың бұл қабаты қоғам өміріндегі өзгерістерге тікелей тәуелді. Бір есептен бұларды өмірдегі болып өткен, болып жатқан, болатын тіл арқылы бейнеленген жаңалықтардың, жаңа ұғым, жаңа түсінік, жаңа пайымдаулардың өлшемі, айнасы десе де болғандай. Қоғам дамуындағы революциялық жасаңғыраудың бәрі сол қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас құралы-тілге әсер етпей қоймайды. Бұл марксизм – ленинизм классиктері еңбектерінде дәлелденгені ақиқат. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазақ халқының мәдени өмірінде де тіл дамытуға, оның ішінде терминологиялық лексиканың қалыптасуына әкеп соқтырған айтулы оқиғалар болды. Соларға байланысты пайда болған терминдік ұғымдар мен жаңа қолданыстарды саралап келгенде , бұл саланы кезеңдік жағынан, ең алдымен екіге бөліп қарау керек сияқты. Оның бірі - 19 ғасырдың екінші жартысы мен Октябрь революциясының аралығын алып жатқан алғашқы кезең де , екіншісі тіліміздің әдебилену мен терминдену сапасын мейлінше үдету түскен бүгінгі дәуір.Терминдік сөз қолданыс жағынан бұл екі кезеңінің арасына теңдік белгісін қойып қарауға болмайды. Әйтсе де, бұлардың әрқайсысының термин қалыптастыруға қосқан өзіндік үлесі бар. Соған лайықты бағаланады. Қазақ халқының мәдени өмірінде 19-ғасырдың екінші жартысы прогрестік мәні ерекше оқиғалармен айқындалады. Бұл кезде қазақ тілінің тұңғыш баспасы пайда болды. Баспа сөздің пайда болуы тілдің қоғамдық қызметін күшейте түсті. Ал тілдің қоғамдық қызметінің артуы оның терминологиялық лексикасының жасалуына тікелей қатысты. Міне, осы процесті біз, әсіресе, «Дала уалиятының газеті», «Түркістан уалиятының газеті» және «Айқап» журналының беттерінде жарияланған түрлі материалдардың сөз саптаулары арқылы толық аңғарамыз. Оларда жарияланған материалдардың көбі аударма материалдар болған. Соған қарағанда, алғашқы термин қолданыс, яғни сөздерді арнайы терминдік мәнде пайдалану үлгісі , біріншіден тұңғыш баспасөздің тууымен байланысты болса, екіншіден аудармаға қатысты деп білеміз. Өйткені, қазақша терминдердің бәрі де орыс тіліндегі тұпнұсқа сөздерге балама іздеуден, соны қазақшаға дәл , нақты беру әрекетінен туған. Ендеше термин жасауда баспасөз бен аударманың атқаратын рөлі айрықша. Мұның осылай екенін советтік өмір шындығы толық дәлелдеп шықты. Сөйтіп, осы пікірді негізге ала отырып, (солай ету керек те) біз қазақ терминологиясының жасалу тарихы бір ғасырға таяу мерзімді қамтитынын анықтадық. Бірақ бұл тұста мынаны ескеру қажет: революциядан бұрынғы баспасөз материалдарындағы термин қолданыста саналы әрекетке негізделген жүйе де болған жоқ, терминжасам заңдылықтарына сүйенген принцип те болған жоқ. Термин жасау ісі стихиялы түрде жүріп жатты. Алайда, әрбір автор мен газетшілердің өз кезеңінде лайықты сөз қолдану машығын танытатын бұл деректер термин жасаудың алғашқы үлгілері ретінде ғылыми ізденіске обьект бола алады. Сондықтан алғашқы баспасөз материалдары терминжасамның алғашқы көзі ретінде терминологтардың назарында үнемі болуы тиіс.21) «Қазақ терминологиясы» дейтін ұғымның мағынасы мейлінше кең. Ол барлық ғылым салалары мен техника тарамдарын, мерзімде баспасөз бен радио, телевидение тілін, оқу ағарту ісін, түрлі саяси, көркем, арнайы әдебиеттер тілін қамтитын түсініктер, атаулар жиынтығы. Міне, осының бәрінің даму қарқыны үдей түскен бүгінгі заманда тілдегі жаңалықтар заңдылығын теориялық тұрғыдан талдап, ғылыми бағасын бермек түгілі, солардың санын, шегін шеңберін анықтап алудың өзі оңайға түспейді. Сондықтан біз бұл зерттеуімізде, қоғамдық - саяси және гуманитарлық ғылымдар терминологиясын ғана негізгі тірек еттік. Мұның бірінші себебі, әлгіндей болса, екінші себебі бұл салалар қазақ тіліндегі терминдік жүйесінің жасалу, қалыптасу жағынан ғылыми ой толғауға өте мол да қызықты материал бере алатыны сөзсіз. Бұған қоса қазақ тілінде қалыптасқан терминдер жүйесінен бірінші кезекте тұратыны осылар. Осы сала бойынша сонау 20-жылдардан бастап күні бүгінге дейін отыздан астам екі тілді терминологиялық сөздік жарық көрген екен. Оларды электронды есептеу машинасының сарабына салып, реестр сөздерді есептеткенімізде, (көптеген қайталаулар осының ішінде) қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар терминдерінің саны алпыс жеті мыңнан (67000) асып кетті. Сонда өзін әлденеше салаға бөліп, жеке-жеке зерттеу қажеттігі көрінеді. Біз бұл жолы ойымызға тірек боларлық мысалдарды ғана кесіп алып отырғанымыз болмаса , тереңдеп талдап үлгергеніміз жоқ. Және бұл бір ғана зерттеумен шектелмейтін, әлі талай ізденістерге мол материал беретін халықтық қазына.Мұның үстіне 1982 жылдан бері қарай жинақталып келе жатқантерминология мен аударма теориясы бөлімінің саны қазір 400 мыңдай болатын картотекалық қоры материалдарын да пайдаландық. Бұл да талай ғылыми сарамандықты күтіп, талдануға дайын, тұрған байлығымыз. Терминге оның басты белгісі тұрғысынан, яғни жаңа түсінікті білдіретін, дербес мағыналы атаулық сөз ретінде қарасақ, оның пайда болуын тек ғылым дамуымен байланыстыра қарау жаңсақ болар еді. Кез келген тілдің әр сәтінде жаңа, құраңды түсініктер туып, олар затына лайық атын алып келгені анық. Яғни тілде жаңа сөз туып, жасалып отыруы ғылымнан да, жазудан да бұрын, тілмен бірге пайда болған құбылыс. Жазу бұл құбылысты әлдеқайда айқынырақ, ауқымдырақ етеді де, ғылым аясы кеңіп, белсенділігі артқанда, ол саналы түрде жасалатын кәсіби әрекетке айналады. Табиғи жағдайда термин жоқтан бар болып, басқа жақтан келмей, тілдің өз "күпісінен" шығады. Қазақ тілінде де әуелде басқа, басқарақ тұлғалармен берілген, бірнеше сөзбен сипаттай айтылған түсініктердің ұстаз, болмыс, жазмыш, халықаралық, кеңесқой, өнеркәсіп, арам шөп сияқты қысқа әрі нұсқа атауларының тууы алғаш рет "Айқап", "Дала уәлаяты", "Қазақ" сияқты мерзімдік, әдеби басылымдарда, оқу құралдарында, тіларалық сөздіктерде көрініс берді. Бұл тұста ешкім де арнайы түрде сала атауларын тізіп түгелдемегенімен, түрлі мақала, еңбек жазылуы барысында тілдің сөзжасамдық тәсілдері негізінде сөз тудыру, сөздерді түрлендіре қолдану істері қағазға түсіп, жаңа қарқынмен дами бастады және кейінірек[5, 48]. А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының түрлі оқулықтар жазуы барысында пен сөздерін жасауына, сондайлық ізденістеріне негіз болды. Олар бұл істі шетел сөздерін аудармай, көшіре алу арқылы жүргізетін жасанды тәсілмен емес, тілдің өз бойынан сөз тудыру құбылысы негізінде жүргізіп, ол құбылысты кәсіби деңгейге қойды. О бастан күрделі әрі халықаралық сипатты саналатын терминді мүмкіндігінше қазақшалауға ұмтылуы мен оны толықтай жүзеге асыра алуы олардың жоғары біліктілігі мен алдына қойған мақсат-мүдделері және ол тұстага әлеуметтік жағдай мүмкіндігі негізінде жүзеге асты. Біріншіден, олар ғылым-білімнің жұртқа арнайы оқу жүйесі ғана емес, тіл, жазу, баспасөз, әдебиет арқылы да таралатындығын ескерді. Екіншіден, ол тұста қазақтың бәрі қазақша сөйлеп, қазақ тілі елдегі ең кең тараған, танымал, қолдану жиілігі жоғары тіл болып, тұрақты және өте ықпалды қазақ тілдік орта болды. Үшіншіден, тілдік, ділдік талғамдары бұзылмаған, ел арасынан шыққан шынайы ұлттық зиялылар болуы себепті ол тұстағы оқығандар ғылымға тек Еуропадан келген дүние ретінде қарап, қалай да соларға ұқсап-бағуға тырыспай, ғылымды айналадағы өмір құбылыстарымен байланыстыра танып, оны қазаққа, қазақ түсінігіне жақындатуды ойлады. Төртіншіден, әр қайсысы бірнеше ғылым-білім салаларын игеруі себепті термин - бір сала аясында ғана қолданылатын айрықша жаратылған сөз деп қарамай, ғылыми, қисындық дұрыстықты ойлап, терминге оқулық тілі ғана емес, ғылым тілі, ғылым тілі ғана емес, тілдің бұзылмай, түзелуі, әлеумет тілі, ұлттық таным көзі тұрғыларынан қарады. Бесіншіден, олар қоғам өміріне, саяси-әлеуметтік мәселелерге белсенді араласып, өз ойларын қазақ тілінде шебер жазып-жеткізе алатын публицист болды және баспасөз бетінде түрлі тақырыптар бойынша, соның ішінде термин мәселесіне қатысты ойжарыстарға түсіп отырды. Алтыншыдан, олар қазақ ауыз әдебиетін, мәдени, саяси тарихын, жыр-қиссаларды жақсы білді және тілді, оның грамматикалық құрылымдарын маман деңгейінде меңгеріп, мәнерлі сөйлеп, көркем жаза алатын еді. Жетіншіден, тілдің әлеуметтік маңызы, қолданылу аясы, бұзылу-түзілу мүмкіндіктері, тілдік реформа, әлемдегі тіл саясаты, тілдік жаулау жайларынан жан-жақты хабардар болды. Нәтижесінде термин тіл бойындағы табиғи тәсілдер, оның ішкі мүмкіндіктері негізінде жасалды және жұмыстың өзі ол терминді қабылдаушы тіл қолданушыларының танымдық сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталды. Соңғы кезде термин түзулік іс-әрекеттеріміз белсенділік, әр бағыттық сипат алды. Мұның бірі - термин түзу. Қазақшалаған сөздердің өзі сөзбе-сөз, шұбалаңқы аударылу жайы да жетерлік. Олар: влагоемкость гигроскопическая - берік жабысқан ылғалсыйымдылық, вода удерживаемая породой - жыныс ұстап тура алатын су, вода усвояемая растениями-өсімдіктердің тіршілігінде сіңірілетін су, пьезометр забивной - қағып орнататын қысым өлшегіш, водяная подушка - жоғары қысымда тұрақталған сулы алап, агрессивность воды- су жегіштігі, потребность растений в удобрений - өсімдіктің тыңайтқышқа тіленісі сияқты термин деуге келмейтін сөздер. Ал ғылым тілін, ғылымды қазақ түсінігіне жақындату мұраты, оған қоса ресми түрде қабылданып, бекітілген мемлекеттік тұжырымдамадағы түркі тілдері тәжірибесін пайдалану, аударылмайтын терминдерді қазақ тіліне икемдей алу принциптері ескерілмей, гибберллиндер, сиккативтер, трубидиметрлеу, турбулетттік, сесквитерпендер, туннель, касситерит, вельцтеу, коалесценция, гуммирлеу, илителлор, импеллер, сынды сөздер аударылмай не қазақ тіліне икемделмей алынуда[6, 11]. Тіл мамандары тарапынан күн тәртібіне қойылып, шешілуі тиіс тілдегі, терминдегі шетел сөздерінің мөлшері қай деңгейден аспау тиістігі, терминді қазақшалау барысында тіл табиғатының бұзылмай, түзелуін қамтамасыз ету жолдары, атаулық және жай сөздер айырмасы, тілдегі сөз тудырушы қосымшалардың мағыналық реңктері, қүрделі сөз жасау, сөз тіркестерін аудару жолдары, сөздердің бірге не бөлек жазылу жайы, тілдегі термин болуға жарарлық байырғы, кәсіби, жергілікті сөздер, әрбір терминдік қатарда болатын ішкі қайшылықтардың анықталу, олардың қазақ тіліне жүйелей алыну, мағыналас, дублет терминдердің анықталып, ажыратылып, өзара сілтемелену, бірқатарының қалыс қалдырылу, ұғым дамып-өзгеруі мен сөз мағынасы кеңейіп-бөлінуіне сәйкес кейбір терминдерді бірнеше сөзбен жіктей атау, салаға қатысы бар, жетіспей тұрған жаңа терминдерді кіргізу, қатысы жоғы мен ескіргенін қатардан шығару, терминнің сөздікте берілуінің қарапайым ережелерін сақтау жайлары сияқты қөптеген мәселелер де әлі күнге қолға алынбай отыр. Алайда қазақ терминологиясы, сала атаулары бойынша бірқатар алғашқы еңбектер жазылып, термин тану ісінің негізі қаланып келеді. Терминдік және басқа да сөздерді аударуда, қазақша қолдануда да біраз істер атқарылды. Соңғы он жылда қазақ тілінде хат-хабар алысу, дәріс оқу, сөйлеу, тілқатысу ісі күрт артқаны белгілі. Осыған және қазақ тіліне деген оң, саналы көзқарас қалыптасуына орай көпшілік назары тілдің ішкі мүмкіндіктеріне ойысып, оның түрлену, сөз, мағына тудыру белсенділігі де жаңа сатыға көтеріліп отыр. Оқу-тәрбие, саяси-әлеуметтік өмір қағаздарын қазақшалау ісі жанданып, тілді қолдану үлесінің шамалы артуының өзі-ақ жұрттың тілі де, термин де қазақ тіліне, халықтық тілге жақындай түсуін тудырып келеді. Оның себебі шетел сөзі стереотипі арқылы қолдан күрделілендіріліп келген бұл ұғымдардың біздің тіліміз бен танымымыз үшін де жат болмауынан және айрықша күрделі жаратылмай, қарапайым тілмен-ақ айтыла алатындығынан. Яғни температура артуы тікелей қызу артуы, ал талдау, сусыздану, іртіктену дегеннен ол үғымдар мәні мысқал да кемімейді. Сөздікке анестезия, дегенерациялау, дегаздау, деформация, деструкция, дезодорация, дезинфекция тұлғасында енгізілгенімен, адамның ол ұғымдарды қолдануы, өз ішінен ой шығара айтуы барысында термин, шетел сөзі дейтін сырттан таңылған жасандылықтан гөрі ойдың түсініктілігі маңызды болып, олар жансыздандыру, жаңғырту, газсыздандыру, пішін-бұзылу, құрылым бұзылу, иссіздендіру, зарарсыздандыру деп қолданыла бастайды. Бір сөздіктің өзінде гидратация, гидрометаллургия "ғылыми ұғым" күшімен аударылмай алынғанымен, гидратный слой-су қабаты, гидроподьем-сумен көтеру, гидроударник-су соққы болып, гидрофильность, гидрофобность болғанымен, гидрофилизация-суландыру, гирофобизация-су жұқтырмау, гранулятор-гранулятор, ал грануляция-түйіршіктеу деп аударыла алынуы да осыны көрсетеді.Әрі қазақшаланған терминдердің басым көпшілігі қоғамдық ғылым, әлеуметтік өмір салаларына қатыстылығы байқалады. Мұның себебі әлеуметтік өмірдің барлық жұртқа ортақтығымен, мұндай түсініктерді атап-түстеуші сөздердің кез келген тілде молдығымен түсіндіріледі. Ал ең бастысы - тілдің осы саладағы қолданылысының басқаларынан әлдеқайда кеңірек, белсендірек сипат алуында[6, 12]. Термин түзу ісімен арнайы айналыспай-ақ, түрлі ресми, ғылыми, әдеби, әлеуметтік хаттарды жазу, оқу барысында көпшіліктің жиі және қайталанып кездесе беретін шетел сөздерін сол күйінде таптаурындата қолданудан жалығып, қалай да қазақша айтуға талпынуы, өзара ой, сөз жарыстыруы негізінде көптеген өте ғылыми, аса ресми деген ұғымдардың да қазақшасы табылып, көп көңілінен шығуда. Жаңа сөздердің қандай да хаттарды жазу кезіндегі бір реттік қолданыс түрінде пайда болып, бірте-бірте көпшілік тарапынан қолдау тауып, тұрақты түрде қолданыла бастап, терминдік қатарға кіруі - бұл іске мейлінше көпшіліктің, оны бастай, қостай жазушылардың да, ол хаттар оқырмандарының да қатысуымен жүзеге асып, бұқаралық сипат алып отыр. Ғылым, түрлі өндіріс пен шаруашылық салаларының терминдік жүйесі арнайы аударылып, жасалары белгілі. Алайда мамандардың елеулі тобы термин түзумен арнайы айналысып жүргенімен әрі қазақ тілінде біраз оқулық-кітапшалар жазыла бастағанымен, ғылыми сала еңбектері мен іс қағаздарын біржақты орыс тілінде жазу дәстүрі әлі де сақталып отыр. Осы себепті ұю, іртіктену, алашақ-берешек байланыс, бітеқайнасты қоспалар, арашалық ертінді, іліктілік, пара-парлық, алатұйық қосылыстар, айғақкер, аптау, оптау, сүтсағыз, көксағыз, құралас, құрау сынды 1990-ж. басында-ақ ұсынылған жаратылыстану, техника терминдері қолданысқа түсіп, тұрақтамай, ауызекі тілге ене алмай келеді. Терминнің қазақ тілі мен мүддесінен тыс жасалу жайы. Кеңес халқын бір тілді, бір ділді жұрт ету мұратының күшеюіне орай термин ғылым, мәдениет мәселесінен саясат мәселесіне айналып, бұл реттегі тұжырымдар соңдайлық көзқарас тұрғысынан, соларды негіздеу, ақтау үшін жасалып, жұмсалды. Ғылым мен тіл түйісіндегі терминді жасауда тілдік, әлеуметтік мүдделер, терминнің танымдық қызметі мен тіл қолданушыларға ыңғайлылығы, ғылыми қисын, практакалық тиімділік және бұған дейін қалыптаса бастаған терминді ұлтттық тіл сөздері арқылы түзу дәстүрі назардан тыс қалды. Сөйтіп бұл аралықта қазақ ғылымы қаншалық қарыштап дамығанымен, қазақ тілі сөзімен жасалған термин санаулы ғана болды. Б.Қалиұлы тіл білімінен осы 60-70 жыл бойы "сөзжасамнан" басқа термин жасалмағанын жазады. Әрқалай әлемдік мақсаттар, шетел сөздерінің қазақ тіліне енуі әрі оңда жоғалып та кетпеуі бірінші орынға қойылды және терминді орыс тіліндегі қалпында алу тиімділігінің "ғылыми-практикалық" негіздері жасалып, бұл іс шарттылық, жасандылық сипат алды. Біріншіден, аса күрделі, адамзат қоғамындағы ең алдыңғы қатарлы ойды білдіретін терминді ұлт тіліне мағынасын бұрмаламай аудару мүмкін емес деп танылып, бұған дейін қазақшаланып, іс қағазында, әлеуметтік өмірде кең қолданылып келген сөздердің көбі орысша нұсқаларына ауыстырылды. Екіншіден, қазақ алфавиттік қатары орыс тіліне тән дыбыстармен толықтырылып, мұнан былай орыс тілінде жазыл-ғанды қазақ тіліне сол күйінде, өзгеріссіз алу дұрыс саналды. Тіл біздің оны білу шегімізде жүйелі болып, ол шектен шыққанда, яғни білмеуімізге, біле алмауымызға байланысты "жүйесіздік" көрсетеді. Ғылымда тілде пайда болатын, оған енгізілетін әрбір сөздің тілмен де, өзара да жүйелікте болу, тілде бар сөзжасамдық үлгілер бойынша жасалу қажеттігін ескермеу, мұндай мәселе болуы, қойылуы мүмкіндігін байқамау жайлары бар. Бұл мәселені айналып өту мүмкін болмаған жағдайда термин ғалым жүйесімен жүйеленеді дегендей сырғытпа пікірлер айтылады. Алайда адамның әрбір ісінде, соның ішінде сөз жасау, тіл түзеуде оны жүйелі, жүйелірек етуге ұмтылатындығы, дүниені де жүйелестіре қабылдауға бейімдігі белгілі әрі мұның өзі, тіл жүйелігін арттыру керек дейтін арнайы тапсырыс бойынша емес, адамның өз ішінен шығатындығы байқалады. Оның ойлау, дүниені қабылдау, тану әрекеттері жүйелікке негізделеді. Көрген-білгенін жүйелей қабылдауға икемделмесе, оның ойлау жүйесінің дамуы мүмкін болмас еді. Ол тілдің терең жүйелігін, оның өзіне қолайлығын анық білмесе де, іштей сезінеді. Сезініп қана қоймай, қазіргідей саналы өзгертуі емес, ол тілде сөйлей жүріп, өзіне байқаусыз қолданып-жасауы барысында дағды ғана арқа сүйемей, жүйеліктен де ауытқымай, оны жүйелестіре түсіп келді. Мысалы, суаң, қуаң, қолхат, тілхат, сүзбе, сүзгі, сүзу, сүзінді тілде өздігінен пайда болған. Жиынды (скрап), газтұтқы (противогаз), күлтұтқы (золоуловитель), шаңтұтқы (респиратор), есірткі (аукцины), кірне (золь), сірне (гель), сірнеме (студень) тілдегі үйінді-қиынды, тұтқы, есірткі, сіре сөздерімен және өзара жүйелескен. Сөз жүйелігі түбір ғана емес, қосымшалар бірлігі мен дыбыстық үндестікке де негізделеді: тамшуыр (пипетка), өлшеуір (бюретка), шымшуыр, құйғы (воронка), сөлалғы (перколятор), өршіткі (катализатор), мыс, ыс, негіз, егіз, шығыр, тұғыр, тығыздау, нығыздау (прессование) [7, 74]. Адамның тілге, оның икемділігі мен әсемдігіне қатынасы үнемі өзгеріп отырады. Ол тілді қатынас үшін ғана емес, сезімі мен ойына жарық түсіріп, оларды сыртқа шығару үшін де пайдаланады. Сондықтан оның тілді білгенінше жүйелі етуге талпынуы заңды құбылыс әрі аса маңызды себеп болмаса, әр ісін нәтижелі ететін жүйеліктен бас тартуы мүмкін де емес. Ал тіл жүйелігіне нұқсан келтіретін әрине, басқа тіл жүйесіндегі бөтен сөз. Тіл қашан да өз сөзімен ғана жүйелі бола алады. Бөтен сөз ғасырлар бойы тірнектеліп қалыптасқан және бізге бірде көрініп, көбінесе көрінбей тұратын тіл жүйелігін "былғамай" тұра алмайды. Бұл жерде терминнің ғылым-білім үшін маңыздылығы, тілге жаңа түсінік кіретіндігі сияқты қажеттіліктер айтылуы мүмкін. Бірақ мұның бәрі бөтен сөз арқылы тіл жүйесі бұзылуына, бұзыла түсуіне тоқтау сала алмайды. Мысалы, су-мен байланысты тіліміздегі жүздеген сөздер арасына акваметрия, акванал, акваниттер, акватолдар, аквохимия сияқты және гигро-, гидра-, гидро- арқылы жасалған жүздеген ұғымдық тұрғыда туыстас, бірақ тұлғасы бөлек сөздер, күшән (мышьяк), күшала, күшәнділеу сутек қатарына арсеназо, арсенат, арсенид, арсенит, арсенопирит, тот- түбірі негізінде қалыптасқан тотығу сияқты оннан аса сөздер арасына оксид (тотық), оксидтер кіргізіледі. Авансцена, авантитул, авизо, аврал, аккорд, атташе сынды мындаған бейтаныс сөздер о бастан қалай да, қандай да қырларымен үндесе, ұқсаса құрылған тіл жүйесіне бейберекеттік енгізеді. Мұндай сөздер үлесі артқан сайын тілдің бұған дейін орныққан ішкі байланыстары әлсіреп, көмескі тарта береді. Әдетте тілдің өз сөздері ұғымдық белгілері арқылы да байланысқан, "ассоциациялық топ" құраған, бір сөздің өзі бір мезгілде тұлғасы басқа бірнеше сөзбен жүйелескен болады. Мысалы, мүмкіндігінше, мейлінше, қолдан келгенше өзара синоним болғанымен, мүмкіндік пен мейлі-нің ұғымдық белгілері әр басқа әрі олар жеке тұрып синоним бола алмайды. Мүмкін, балки, сірә, ықтимол және мүмкіндік, шома, қуат, әлеует синонимдік қатарлары да бар. Ал мейлі мақұл-мен ұғымдық, жарайды, жақсы, болсын сөздерімен — мағыналық, яғни қолданыстық синоним түзеді. Есімдік-етістік, есімше-көсемше, зат есім-сын есім жұптарында есім түбірі бірнеше жүйелік қатарға кіріп, бірнеше ұғыммен байланысып тұр. Сөздер жүйелігі олардың мағыналары арасындағы байланыс табиғатының тұлғалары арқылы көрінуінде. Яғни ол ой жүйелігін көрсетіп, бекіткенде ғана қандай да мәнге ие. Әсіресе ғылыми түсініктер жүйе түзе құрылады. Сөздің міндеті - түсініктің қандай екенін, жүйедегі орнын, қай түсінікпен қалай байланысқанын көрсету. Егер туыстас ұғымдарды тұлғасы әрқалай сөздермен атасақ, олардың бірлігі мен айырмасы, оларға қатысы жоқ ұғымдардың бөгделігі көрінбес еді. Мысалы, хаттама-стенограмма, баян-хат-докладная, мәжілісхат-протокол, қызметтік хат-служебное письмо, қолхат-записка, сенімхат-доверенность қатарының өзара туыстығы қазақшада көрініп тұр, орысшасында білінбейді. Ал түсініктер атауының кездейсоқ ұйқасып жатуы, олар туыстас ұғымдар-ау деген жаңсақ ой туғызады. Орыс тіліңдегі альбатрос, альбигойцы, альбиция, альбом, альгвасил, алъгицйды, альграфия, альбедо сияқты түбірлес сөздер мағыналары әр басқа әрі әр тілден шыққан. А.Байтұрсынұлының бізге 24 дыбысты білудің өзі жеткілікті, ал олар тіліндегі әрбір сөздің бәрін жаттауға мәжбүр дегеніндей, тілді о бастан дұрыс жүйелеп, оң жолға қойса, қалғанын тілдің, тіл жүйесінің өзі "жасайды". Тіл құрылысының өзі ойлау жүйемізбен үйлесім тауып, оны үйренуді, белсенді қолдануды жеңілдетеді. Мұны ғылымда "құрылымдық" пәрмені дейді. Тіл жүйелігіне тек синхрондық тұрғыда қарау да жартыкештік болады. Тілді, оның сөздік қорын бүгіндегі дағды және саясат тегеурінімен қалыптасқан сөздер жиыны, бүгінде біраз шұбарланып үлгерген тіл ретінде емес, қадым заманнан бергі құбылыс ретінде түсінуіміз, яғни тілге тарихи категория тұрғысынан қарауымыз тиіс. Тіпті еш тежелуге, бұрмалауға ұшырамай, өз еркінен тыс, табиғатына жат бағытта өзгермегеннің өзінде тіл түсінігін аздаған жылдар ауқымымен анықтауға, оны қоғамдағы сәндік, науқандық кезендер

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!