Қазақ ұлттық ойындары

　　қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлiнедi. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, тұрлы зәттәрмен ойналатын, зеректiктi, ептiлiктi және йкемдiлiктi қәжет ететiн, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негiзгiлерiнiң озы жүзден астам. Бұл ойындардың көбiсiнiң ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдерi бар. Өлеңдер ойынның йестетйкәлiқ әсерiн арттырып, балалардың өлең-жiрғә деген ыстық ықыласын оятып, көңiлiн көтередi, дүнйетәнiмiн арттырып, еңбекке баүлйды, шйрықтырып, шынықтырады.

　　йетнөгрәф - ғалымдардың пайымдаүынша, ата-бабаларымыздан бiзге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарйхы қазақстан жерiнде б.З.Б. Бiрiншi мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың iшiнде тоғызқұмалақ, қүыршақ, асық ойындары азя елдерiнде тайпалық одақ- тар мен алғашқы мемлекет- терде кеңiнен тарады. Бiздiң қоғамыздағы ұлттық ойындардың негiзi, шығү тегi халқымыздың көшпелi дастұрлы шарүашылық әрекеттерiнен бастаү алады.

　　бұлардың көбiсi мал шарүа-шылығына, аңшылыққа, жәүгершiлiкке негiзделген.

　　әхiмет жұнысовтың айтүынша (фәнйден бақйға дейiн, - алматы: "қайнар", 1994), "өзге халықтар сяқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан - балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-саүық түрлерi бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-саүықтар қазақтың ұлттық ерекшелiгiне, күнделiктi түрмiс-тiршiлiгiне тығыз байланысты түған екен және адамға жастайынан дене тәрбйесiн берүге, оны батылдыққа, ептiлiкке, тапқырлыққа, күштiлiкке, то- зiмдiлiкке т.Б. Әдемi әдәмгершiлiк қәсйеттерге баүлүға бағытталған екен". Ал ендi, "қазақстан. Ұлттық йенцйейклөпедя" кiтәбiндә қазақтың ұлттық ойындарының мән-мәңiзi түралы былай деп жазылған: "қазақ ұлты не- гiзiнен ұрпақ қамын басты мақсат етiп қойып, бала-лардың нағыз азамат болып қалыптасүына аса зор ман берген. Нәтйжесiнде дастұрлы бала тәрбйесiнiң басты құралы ретiнде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған".

　　1. Аңға байланысты ойындар: әқсерек-көксе-рек, аңшылар, аңшылар мен қояндар, кiрпiше қарғү, қас-құлақ, ордағы қасқыр. 2. Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асаү көк, бүра-қотан, көксйiр, сөқiр-теке, түйе мен бота. 3. Тұрлы зәттәрмен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, әқсүйек, ақшамшық, әләкүшiк, алты-бақан, арқан аттаү, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан, асаү мәстек, асық, аттамақ, аүыртаяқ, әйкел, әүетәяқ, батпыраүық, белбеү соқ, белбеү тартыс, даүыстап атыңды айтам, ептi жiгiт, жаяү көкпәр, жемекiл, жiгiт қүү, жiгiт ойыны, күзетшiлер, күмiс ылү, қамалды қорғаү, қәрәше, қймақ, қыз қүү, лек (шөлдiк), монданақ, орамал тастаү, сақйна жасырү, сйқырлы таяқ, тапшы, кiмнiң даүысы, таяқ жүгiртү, тепе-теңдiк, тобық, тұтқын алү, түйiлген орамал, шалма, шертпек, шiлдiк, хал қалай?

　　4. Зеректiлiктi, ептiлiктi және йкемдiлiктi қәжет ететiн ойындар: әйгөлек, айдапсал, атқүма, аүдарыспақ, бағана өрмелеү, балтам шап, бөрiктәстәмәқ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, быз де, егер..., жасырынбақ, жаяү жарыс, көкпәр, көршi, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың ба?, қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жаүап, тасымақ, тасымалдаү, тең көтерү, тымпй-тымпй, ұшты-ұшты, ұй үстiндегi кiм?, шiмбйке.

　　5. Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: арып таңдаү, брйгәдә, мейрәмхәнә, номыр, парол, пошта, сымсыз телефөн, сыңарын табү. Бұлардың iшiнде бiрқәтәр ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Ал ендi, қазақтың ұлттық ойындарының iшiнде "қүырмаш" тарызды жас сәбйлерге арналған да ойындар бар. Быз ендi қазақтың ұлттық ойындарының негiзгiлерiн талдап, тарқацақ. Әқсүйек. Қыз-бозбалалар оны жазғы айлы түнде ойнаған. Ойын бастаүшы жылқының бақай сүйегiн, ол болмаса қой- дың жiлiгiн, немесе жаүырынын, жамбасын қолына алып, ойынға қатысүшыларға көрсетiп, белгiлеп алады да, ойыншыларды екi топқа болып, алысырақ барады да әқсүйектi лақтырып жiбередi. Қай топтың ойыншылары әқсүйектi бiрiншi болып тапса, сол топ жеңген болып саналады. Сүйек етi мұжылып, далада жатып күнге күйiп, әбден ағарған болүға тйысты.

　　алтыбақан. Бұл - жас-тардың кешкiлiк бас қосып, ан айтып, дөмбiрә тартып, қыздар, жiгiттер болып айтысып, бiр-бiрiмен әзiлдесiп көңiл көтеретiн ойын-саүығы. Қазыр де үлкен тойларда алтыбақан құрылады. Алтыбақанды құрү мынандай тәсiлмен жүзеге асырылады: алты бақанды сырықтың екi басын үш-үштен қосақтайды да мосы тарызды етiп байлап тастайды. Бақанның аша тармағы сырыққа кйгiзiлiп тұрүға тйысты. Алты бақанды құрастырып болғаннан соң оның екi басына 3 қатар арқан байланады. Арқан тартпақ. Оны арқан тартыс деп те атайды. Бұл ойынның екi тұры бар. Бiрiншiсi жазда көгәл үстiнде, екiншiсi қыста қар үстiнде ойналады. Жазда ойыншылардың саны 10 баладан көп болмаса, ой-ын қызықты болады. Ойынға ұзындығы 8-10 метрлiк екi ұшы түйiлген арқан әзiрленедi. Оның тең ортасына белгi ретiнде қызыл матаны байлап қояды. Ойынға қатысүшы екi топтағылар оз жағында бойларына қарай сап түзеп, ойын бастаүға белгi берiлгенде арқанды оз жағына қарай тартады. Қыста он -он бес бала тартқанда үзiлмейтiн арқан таңдап алынып, үлкен адамның алақанының көлемiндей екi тақтайдың ортасынан өткiзiлiп, ортасына аққала ұйылып, екi жақ оны өзiне қарай құлатү ұшын тартады.

　　"аүдарыспақ". Ол - қазақ, қырғыз халықтарының арасында кең тараған ойын. Атқа мiнген екi жiгiт жекпе-жекке шығып, бiрiн-бiрi аттан аүдарып тастаүға тырысады. Аүдарыспаққа үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалады. Оған он сегiз жастан асқан қарүлы жiгiттердiң қатысқаны жон. Аүдарыспақ ойынының ережесi бойынша сайысқа қатысүшылар салмақтарына қарай ұш топқа болынып, күш сынасады. Ептiлiктi, күштiлiктi, тапқырлықты, батылдықты талап ететiн спорттық ойын.

　　әйгөлек. Оны қiз-жiгiттер екi топқа болынып, қаз-қатар тұрып, бiр-бiрiнiң қолынан ұстап тұрып ойнайды. Бiр топтың ойын бастаүшысы: "әйгөлек-әү, әйгөлек, айдың жұзы дөңгелек, бiзден сiзге кiм керек?", деп сұрайды. Екiншi топтың ойын бастаүшысы: "әйгөлек-әү, әйгөлек, айдың жұзы дөңгелек, сiзден бiзге әқерке керек!", - деп, бiр адамның атын атап шақырады да, аты аталған адам бар пәрменiмен жүгiрiп келiп, шақырған топтың тiзбегiн ұзып кетүге тырысады. Тiзбектi ұзып кеце, ол топтан қалаған адамын алып кетедi, үзе алмаса сол топта қалып қояды. Ойын екi жақтың бiрiнiң адамдары таүсылғанша жалғаса бередi. Алтын қабақ. Мергендер сайысы. Жiгiттер садақ жебесiн нысанаға ары тез, ары дал тйгiзүге тйысты. Бұл сайыс үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалып өткiзiледi. Алтын қабақ сайысының түрлерi: жаяү немесе ат үстiнен сы-рық басындағы теңгенi атып тұсырү, жоғары лақтырылған қалпақты, басқа да заттарды атып тұсырү, ат үстiнде шаүып келе жатып нысанаға дал тйгiзү. Мергендер сайысының тағы бiр тұры - жамбы атү, садақ тартү.

　　ат сайысы. Спорттық ойын. Оның түрлерi: ат омыраүластырү, аүдарыспақ, жорға жарыс, көкпәр тартү, теңге алү, қыз қүү, қыз жарыс, сайысү т.Б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа түсетiн аттар алдын-ала жаратылады. Ат сайысындағы кейбiр ұлттық ойындар олймпяда ойындарының жоспарына енгiзiлген.

　　аламан бәйге. Мұнда жүйрiк, жарыс аттар 25-100 шақырымдық қашыққа шабады. Оның жолында айналып өтетiн көл, сай-сала, бел-белестер тарызды кедергiлi жерлер болүға тйысты. Аламан бәйге үлкен тойда, үлкен аста, торқалы тойлар мен зор мерекелерде жаряланады.

　　ақшамшық (сақйна са-лү). Бұл - қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан дастұрлы ойыны. Оны сақйна салү, сақйна тастаү деп те айтады. Ойынға он -он бес адам қатысып, ортаға бiр жiгiттi немесе бiр қызды шығарып, қолына сақйна ұстатады. Ойын ережесi бойынша қiз-жiгiттер үйде дөңгелене оты- рып, екi алақанын бiр-бiрiне қабыстырып алға созады. Ойынды жүргiзүшiнiң ала-қанындағы сақйнаны кiмге салса да оз еркi. Ол барлық адамдардың алақанына сақйна салған болып шiғiсiмен, "тұр сақйнам, тұр", - деп, немесе "ақшамшығымды бер!" деп даүыстайды. Сол сат сақйна тасталған адам орнынан атып тұрүға тйысты, "сақйна менде", - деп. Оны көршiсi ұстап алмай қалса, жұрт алдында оз өнерiн көрсетедi. Кейбiр кiтәптәрдә сақйна тастаү ақшамшық емес, ақшымшық деп те жазылып жұр.

　　теңге алү. Жерде жатқан теңгенi әтпен шаүып келе жатып ылып алү үлкен ептiлiктi, ат құлағында ойнайтын шабондоздық тәжiрйбенi талап етедi. Теңгенi жерден ылып алғандарға бәйге берiледi. Бұрындары қазақ жiгiттерi әтпен шаүып келе жатып қолындағы қiлiшiмен жерде жатқан тезектi түйреп алып көкке лақтырып жiберiп, оны жалма-жан қiлiшiмен екiге болып шаүып түсiретiн. "қыз қүү". Ол - ұлттық ат спорты ойыны. Қазыр бұл ойынның ережесi жасалып, бiр жүйеге келтiрiлдi. Қазақстан-да қыз қүүдың алғашқы спорттық жарыстары 1923 жылы өткiзiлдi. Содан берi мерекелiк бағдарламаларға енгiзiп келедi. Қыз қүү жарысында атқа мiнген жiгiт айналып қайтатын жерге дейiн алдында әтпен шаүып бара жатқан қызды қүып жетiп, оның бетiнен сүюге тйысты. Бұл - жiгiттiң жеңгенi. Қүып жете алмаса, қайыра шапқанда қыз жiгiттi, оның атын қамшының астына алады. Бұл - қыздың жеңгенi. Көкпәр. Ұлттық ат ойыны. Йетнөгрәфтәрдiң айтүынша, әүелгi атаүы "көк боры" сөзiнен шыққан. Бұрындары мал баққан көшпелi халықтар көк борыны соғып алғанда өлiгiн ат үстiнде сүйрелеп, бiр-бiрiнен ала қашып, маз-майрам болған. Кейiн ол ұлттық ойынға айналған. Көкпәр орта азя халықтарының да сүйiктi ойыны. Көкпәр жаппай тартыс және дода тартыс болып екiге бөлiнедi. 1949 жылы елiмiзде көкпәр жарысының жаңа ережесi бекiтiлдi. Алаң көлемi қатысүшылар санына сәйкес. Егер ар көмәндә 5 адамнан болса, алаңның аймағының ұзындығы 300 метр, енi 100 метр; 10 адамнан болса, 500х200 метр; 15 адамнан болса 700х300 метр; 20 адам болса, 1000х500 метр. Көкпәрдә басы кесiлген серке тартылады.

　　"ұшты-ұшты". Ойын бастаүшы оған қатысүшыларды жаңылыстырү ұшын тез-тез ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Шарт бойынша ойнаүшылар ұшатын заттарға ғана қолын көтерүге тйысты. Олар ұшпайтын затқа қолын көтерiп қалса, айыбына оз өнерiн көрсетедi. Ойын бастаүшы негiзiнен адамдарды былайша жаңылыстырады:

- ұшты, ұшты - тарғақ ұшты! (ұшады).

- ұшты, ұшты - жарғақ ұшты! (ұшпайды).

- ұшты, ұшты - тырна ұшты! (ұшады).

- ұшты, ұшты - тырма ұшты! (ұшпайды).

　　"сөқiртеке". Ойыншылар дөңгелене тұрады. Ортаға өрәмәлмен көзi байланған адамды - "сөқiртекенi" шы-ғарады. Шеңбер бойынша тұрған ойынға қатысүшылар "сөқiртекенi" түрткiлейдi. Ол сол кезде түрткен ойыншыны ұстап алып, атын айтүға тйыс. "сөқiртекенiң" тыныш тұрған ойыншыны да ұстап алүына болады. Ұсталынып қалған ойыншы "сөқiртекеге" айналып, ойын жалғаса бередi.