Қазақстан тарихы пәнінен оқушыларға арналған материал

Кітапханалық-ақпараттық орталық

Мұхаммед Хайдар
Дулати – көрнекті
мемлекет қайраткері, әйгілі
тарихшы, ғалым, әдебиетші
Библиографиялық көрсеткіш
Тараз, 2018
1

Қҧрастырушыдан / От составителя
Мҧхаммед Хайдар Дулати – кӛрнекті мемлекет қайраткері, әйгілі тарихшы, ғалым,
әдебиетші: Библиографиялық кӛрсеткіш/Құрастырушы: Д.Искакова.- Тараз қаласы.-М.Х.
Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті.Кітапханалық-ақпараттық орталық, 2017.- 64 бет.
Әдебиеттер – 17 аталым, 262 дана; мерзімді
басылымдар беттеріндегі 47 мақалалар тізімі
әліпбилік ретпен берілген.
Библиографиялық кӛрсеткіш Дулат Хұсайынұлы
Мұхаммед Хайдар (1499-1551) – кӛрнекті
мемлекет қайраткері, әйгілі тарихшы, ғалым,
әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің
тарихы жӛнінде аса құнды деректер беретін
«Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаһаннама»
дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі
Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық
аты-жӛні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза
Мұхаммед Хайдар. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар»
- ӛз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - әкесінің аты,
«Мырза» - текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін
атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны
секілді), «Дулат» - шыққан тайпасының аты.
Мҧхаммед Хайдар Дулати –
кӛрнекті мемлекет қайраткері,
әйгілі
тарихшы,
ғалым,
әдебиетші: Библиографический
указатель/
Составитель
Д.Искакова.
–Тараз.Библиотечно-информационный
центр
Таразского
государственного университета
имени М.Х. Дулати, 2017.-64 стр.
(Литература состиот из 17
наименований, 262 экземпляров
и сборник статей собранных из
периодических изданийсостоит
47
наименований,
списки
составлены
в
алфавитном
порядке).
Библиографический указатель «Мҧхаммед Хайдар Дулати – кӛрнекті мемлекет
қайраткері, әйгілі тарихшы, ғалым, әдебиетші» составлен из биографических данных с
университетского сайта. Одним из выдающихся сынов казахского народа, забытых во
времена тоталитарной системы, является Мухаммед Хайдар Дулати, живший и
творивший в сложную эпоху. Полное имя Дулати звучало Мырза Мухаммед Хайдар бон
Мухаммед Хусаин Дуглат Кореген.
Библиографический указатель предоставлен широкому кругу читателей.
2

3

4

Дулати
Хҧсайынҧлы
Мҧхаммед
Хайдар (1499-1551)
–
әйгілі
тарихшы,
әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жӛнінде аса құнды деректер беретін
«Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаханнаме»дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат
тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жӛні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза
Мұхаммед Хайдар. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» – ӛз аты, «Мұхаммед Хұсайын» – әкесінің аты,
«мырза» – текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан
аталатыны секілді), «дулат» – шыққан тайпасының аты.
М.Х. Дулати – кӛрнекті мемлекет қайраткері, қазақтың – тұңғыш тарихшысы, философы,
ғұлама ақын, дипломат, әскери қолбасшы және ол қазақ халқын құраған ежелгі түркі
тайпаларының бірі – ұлы ойшыл ғалым.
Дулат Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар 1499 жылы Ташкент қаласының тӛңірегінде
дүниеге келген. Жетісудағы Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Ұлы атасы Мұхаммед Хайдар
мырза Қашқарияны биледі. Әкесі Мұхаммед Хұсайн ХV ғасырдың ақыры мен ХVІ ғасырдың
басында Моғолстанның батыс бӛлігін билеген Сұлтан Махмұд ханның жақын адамдарының бірі
болды. Мұхаммед Хайдардың анасы Хубнигар ханым – Шағатай ұрпағы, Моғолстан ханы –
Жүнісханның қызы. Ол Ташкент қаласын билеп, Алмалыққа дейін басқарған. Хайдардың
жазуынша Жүнісхан – кӛшпелі руларды отаршылыққа айналдырып, қала салу ісімен шұғылданған
кісі.
М.Х. Дулат Моғолстанның сұлтан Сайд ханмен және Үндістандағы баласы ұлы Моғолдар
әулетінің негізін қалаушы Захир әд-Дин Мұхаммед Бабырмен бӛле. М.Х. Дулатидің балалық шағы
Мұхаммед Шайбани хан бастаған кӛшпелі ӛзбектердің қысымынан Орта Азияда Әмір Темір әулеті
мемлекетінің күйреуі, Моғолстанның ыдырау және қазақ хандығының ӛркендеу дәуірімен тұстас
келді. Сұлтан Махмұд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның соғыстары кезінде 1508 жылы
Шайбани әскерінің қолында М.Х.Дулаттың әкесі ӛледі. Cегіз жасар Хайдар әкесінен жетім қалып,
үш-тӛрт жылдай Кабулдағы ӛзінің бӛлесі, атақты жазушы Бабырдың қолынан тәрбие алады. Ол
Бабырдың Мауереннахр жорығына қатысты. 1512 жылдан бастап Сұлтан Сайд ханның
Қашқардағы сарайында тұрып, әскери және сарай қызметін атқарды. Оның Әбу Бәкірмен Қашқар
және Жаркент үшін 1514 жылы болған соғысына, сондай-ақ Қырғыстанға, Оңтүстік-Шығыс
Қазақстанға және Тибетке жасаған әскери жорықтарына қатысты.
Хан мұрагері – Әбу ар-Рашид сұлтанды тәрбиеледі. 1533 жылы хан тағына отырған Әбу
ар-Рашид Дулат тайпасының басшыларынан қауіптеніп, оларды қатты қуғынға ұшыратты. М.Х.
Дулаттың немере ағасы Сайд Мырза ӛлтірілді. М.Х.Дулат Үндістанға қашып кетті. Ол мұнда ұлы
Моғолдар сарайында әскери қолбасшы болды, Кашимирді жаулап алу соғысына қатысады.
Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді билеп тұрады. 1551 жылы
жергілікті халықтың кӛтерілісі кезінде 52 жасында сол жерде дүние салады. М.Х. Дулати – XV
ғасырдың алғашқы жартысында жасаған Бабыр сияқты, Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан
білгіш, майталман кісінің бірі. Ол ғылымға қатты кӛңіл бӛліп, кітап оқып, ӛлең шығарып, сурет
салу ісімен айналысады, зергерлік, шеберлік, ұсталық ӛнерімен шұғылданады. Онымен бірге
Хайдар ӛзінің ойға жүйрік, майталман, сӛзге шебер, ерекше саңлақ болуымен халық ортасында
даңқты болады.
Қазақстанда Дулати бабамызға ел тәуелсіздігін алған кезден бастап айырықша кӛңіл бӛліне
бастады. БҰҰ-ның шешімі бойынша 1999 жылы М.Х. Дулатидың 500 жылдығына арналған
арнайы конференция ӛткізілді.
Енді ғана есін жиып, тәуелсіздігін жариялағаннан кейін ӛткеніне үңіле бастаған елдің
тарихының ӛшкенін тауып, қайнар бастауын зерттеп-білу Хайдар Дулатисыз мүмкін емес. Күні
бүгінге дейін Қазақстан мен Орта Азия елдерін зерттеушілердің, тіптен түркі тектес халықтардың
мәдениетін зерделеген еуропалық ғалымдардың қай-қайсысын алсақ та, оған жүгінбей, еңбегіне
соқпай кете алмайды.
http://www.tarsu.kz/kz/biografiya.html

М.Х. Дулатидің ӛмірі мен қызметі
МҦХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ (1499–1551 ЖЖ.)
ХVІ ғасырдың кӛрнекті мемлекет қайраткері, қазақ Геродоты атанған тарихшы, қолбасшы, ақын,
әрі дипломат Мұхаммед Хайдар Дулати ежелгі түркі тайпаларының бірі – дулаттан шыққан
ойшыл ғұлама.
Дулат Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар 1499 жылы Ташкент қаласының тӛңірегінде дүниеге
келген. Ұлы атасы Мұхаммед Хайдар мырза Қашқарияны биледі. Әкесі Мұхаммед Хұсейін ХV
ғасырдың соңы мен ХVІ ғасырдың басында Моғолстанның батыс бӛлігіне билік еткен Сұлтан
Махмұд ханның жақын адамдарының бірі болды. Мұхаммед Хайдардың анасы Хубнигар ханым –
Шағатай ұрпағы, Моғолстан ханы – Жүніс ханның қызы. Ол Ташкент қаласын билеп, Алмалыққа
5

дейін басқарған. Хайдардың жазуынша Жүніс хан – кӛшпелі руларды отырықшылық ӛмір салтқа
үйреткен
тұлға.
М.Х. Дулати сұлтан Сайд ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін
қалаушы Захир әд-Дин Мұхаммед Бабырмен бӛле. М.Х.Дулатидің балалық шағы Мұхаммед
Шайбани хан бастаған кӛшпелі ӛзбектердің қысымынан Орта Азияда Әмір Темір әулеті
мемлекетінің күйреуі, Моғолстанның ыдырау және қазақ хандығының ӛркендеу дәуірімен тұстас
келді. Сұлтан Махмұд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның соғыстары кезінде 1509 жылы
Шайбани әскерінің қолында әкесі Мұхаммед Хұсайн қаза болады. Cегіз жасар Хайдар әкесінен
жетім қалып, үш-тӛрт жылдай Кабулдағы ӛзінің бӛлесі, атақты жазушы Бабырдың қолында
тәрбиеленеді. Ол Бабырдың Мауереннахр жорығына қатысады. 1512 жылдан бастап, Сұлтан Сайд
ханның Қашқардағы сарайында тұрып, әскери және сарай қызметін атқарады. Оның Әбу Бәкірмен
Қашқар және Жаркент үшін 1514 жылы болған соғысына, сондай-ақ Қырғызстанға, Оңтүстік –
Шығыс Қазақстанға және Тибетке жасаған әскери жорықтарына қатысады. Мұхаммед Хайдар
Дулат хан тағының мұрагері Абу ар-Рашид сұлтанды тәрбиелейді. Бабырдың айтуы бойынша
Мұхаммед Хайдар Дулат энциклопедиялық біліммен қаруланған ғалым болған. Ол сол кезеңдегі
саяси жағдайлар мен саяси қайраткерлердің барлығынан хабардар болатын. 1533 жылы Сұлтан
Саид хан қайтыс болады да, оның тағына отырған мұрагері Әбу ар-Рашид дулат тайпасымен
келісе
алмай,
олардың
отбасын
қуғынға
ұшыратады.
Жорықта жүріп осындай қайғылы хабар алған Мырза Хайдар ӛз ӛміріне де қауіп тӛнгенін сезіп,
сол кездегі Пәкістанның ғылыми және мәдени орталығы Лаһорға кетіп, бірнеше жыл сонда
тұрақтайды. Кейіннен Бабырдың баласы Хұмаюнға қосылып, бірнеше жорықтарына қатысады.
М.Х.Дулати 1540 жылы Хұмаюн берген аз ғана әскермен бірге Кашмирді басып алады. Сол жерде
11 жыл билік етеді. Ол ӛзіне қараған қалалар мен қоныстардың әл-ауқатын кӛтеріп, жолдарын
жақсартты. Әдебиет пен мәдениеттің ӛркендеуіне жағдай жасады. Кашмир ӛлкесін гүлдендіріп
абат баққа айналдыру ойымен талай жерлерге ӛкілдерін аттандырып, қолынан іс келетіндерді
ӛзіне
шақырды.
Бірте-бірте
ол
Тибетті
де
ӛз
иелігіне
қосып
алды.
1551 жылы жергілікті халықтың кӛтерілісі кезінде 52 жасында сол жерде дүние салады.
М.Х.ДУЛАТИДІҢ ЕҢБЕКТЕРІ
М.Х.Дулати – Орта Азия халықтарының тарихы, этнографиясы мен географиясы, тілі мен
әдебиеті, мәдениеті туралы сӛз ететін «Тарих-и Рашиди» еңбегі мен «Жаһан наме» атты
классикалық шығармалардың авторы.
«ТАРИХ-И РАШИДИ» ЕҢБЕГІ
Қазақ тарихы мен мәдениетінің қалыптасуына кӛп үлес қосқан – кӛрнекті ғалым, тұңғыш
тарихшы, әрі шежіреші, әдебиетші,
орта ғасырдағы мемлекет қайраткері
Мұхаммед Хайдар Дулати XIV-XVІ
ғасырлардағы тек отандық тарихты
ғана емес, сонымен бірге біртұтас
Орталық
Азия
аймағының
халықтары мен Шығыс Түркістан,
Тибет, Үнді халқының, яғни
Шығыстың
тарихы,
мәдениеті
туралы құнды еңбек қалдырды.
Ғалымның парсы тілінде жазылған
«Тарих-и
Рашиди»
еңбегі
медиевистикада (орта ғасырлар
кезеңін
зерттейтін
тарих
ғылымының саласы (лат. - medium
aevum - орта ғасыр деген сӛзі)
кеңінен танымал. Оны XVІ-XVIІ
ғасырлардағы
кӛптеген
шығыс
авторлары
мен
соңғы
орта
ғасырлардағы Орталық, Орта Азия
тарихын зерттеушілер түпнұсқа
ретінде
пайдаланды.
Бұл тарихи еңбек екі дәптерден
6

тұрады. Бірінші дәптер 70 тараудан, екінші дәптер 117 тараудан тұрады. Бірінші дәптер Тоғлық
Темірдің хан тағына отырған 1346 жылдан бастап, 1546 жылға дейінгі тарихи оқиғалар, кӛптеген
тарихи тұлғалардың ӛмірбаянын қамтыған күрделі кезең туралы жазылған. 1346-1546 жылдар
аралығында Орталық Азиямен қатар Тибет, Кашмир, Иран, Ауғанстан, Тәжікстан, Қашқар, тіпті
Иракқа дейінгі территорияның шеңберінде оқиғалар барынша шеберлікпен бейнеленген.
Екінші дәптер М.Х.Дулатидің ӛзінің ӛмірі, естеліктері, кӛрген-білгендері, ӛзбек шағатай
хандарымен сұлтандарының тарихы және ӛз замандастарының басынан ӛткен оқиғалары
баяндалады.
«Тарих-и Рашиди» – Орта Азия тарихы туралы жазылған шығармалардың ішінде ең мағыналысы
және мағлұматтың ең дұрыс толығы болып саналады. Бұл еңбек бүгінде барлық мәдениетті
елдердің тіліне аударылып, мәңгі ӛшпейтін дүниежүзілік әдебиет мұрасының бірі болып отыр.
М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі – Орталық Азия халықтарының ХІІІ–ХVІ ғасырлардағы
тарихы мен географиясы, этнографиясы, әдебиеті мен мәдениеті, ӛнері жайлы классикалық
шығарма. «Тарих-и Рашиди» – ӛз заманының кӛрнекті, тарихи-әдеби энциклопедиялық сипаттағы
туындысы. Қазақ хандығының құрылу тарихы жӛнінде нақты тарихи мәліметтерді осы
шығармадан алуға болады. 1541-1546 жылдары жазған автордың бұл еңбегі Орталық Азия
халықтарының ғана емес, Қазақстан тарихына қатысты хронологиялық жағынан алғанда XIV-XVІ
ғасырларға жататын тарихи мәліметтерімен маңызды. М.Х.Дулатидің еңбегіндегі XV-XVI
ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының құрылу кезеңі туралы мәліметтері – Қазақстан тарихы
үшін құнды деректеме. 1465 жылдан бастап Қазақ хандығы тарихта дербес саяси мемлекет ретінде
құрылғанын тұңғыш рет автор «Тарих-и Рашиди» еңбегінде жазып қалдырды.
ХV-ХVІ ғасырлардағы Қазақ хандығының мынандай басты оқиғалары аталған еңбекте қамтылған:
1.Қазақ хандығының құрылуы(ХҮ ғ. 40-50 жж. Дешті Қыпшақтың саяси жадайы, Қазақ
хандығының құрылу қарсаңындағы Моғолстан жағдайы, Керей мен Жәнібек хандардың Шу
бойында
хандық
құруы);
2.«Қазақ»
сӛзінің
мағынасы;
3. Алғашқы Қазақ хандығының негізін қалаған жеті хан - Керей мен Жәнібек, Бұрындық, Қасым,
Мамаш,
Таһир,
Бұйдаш
туралы
мәліметтер;
3. ХVІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы және Қасым ханның билікке
келуі
мен
Қасым
хан
тұсындағы
қазақ
хандығына
сипаттама;
5.
ХVІ
ғ.
20-30жж.
Қазақ
хандығының
әлсіреуі
жайында;
6.
ХV
ғ.
қазақ-моғол,
қазақ-ӛзбек
қатынастары
турасында.
ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Үнді және Орта Азия тарихшылары «Тарих-и Рашидиді» ӛз еңбектерінде
кӛп қолданған. Мысалы, Үндістанның Европа әдебиетіне белгілі тарихшысы Мұхаммед Қасым
Ферште Бадахшан Кашмир уәлаяты туралы жазғанында түгелдей дерлік осы шығармадан алып
отырған. Мұхаммед Хайдар Дулат жайында күншығыс елінің ғалымдары да кӛп жазды.
Үндістанның атақты ғалымдарының бірі Ағзам Кашмир ӛлкесі туралы жазғанына ерекше ілтипат
кӛрсетіп, ӛзінің «Кашмир тарихы» деген кітабында Мұхаммед Хайдардың әдебиеттегі орнына
ерекше
баға
береді.
Еңбек ағылшын тілінде 1849 жылы (Калькутта) басылып шықты. Қазақ тарихына тиісті бӛлімін
Ресей тарихшысы Владимир Владимирович Вельяминов-Зернов зерттеп, деректерді 1864 жылы
«Қасым хандарының тарихы» атты кітабының екінші томына қосып шығарады. Еңбегінде ғалым
«дулат» деген атауды ұстанды. Ол дулаттар туралы: «Дулаттар - ерте тарихи заманнан келе жатқан
түрік тілдес ежелгі тайпалардың бірі. XVI ғасырларда қазақ қауымына қосылып, Алтын Емел
тауынан
Шымкентке
дейін
қоныстанып
отыр»,
деді.
Европалықтар «Тарих-и Рашиди» еңбегін Лондонда 1895, 1898 жылдары ағылшын тілінде жарық
кӛрген аударма арқылы оқып, таныды. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегінің
қолжазба нұсқалары Ресей, Ӛзбекстан, Тәжікстан, Үндістан, Пәкістан, Иран, Қытай, Ұлыбритания,
Франция елдерінің сирек кездесетін қолжазба қорларында күні бүгінге дейін сақтаулы.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов ӛзінің әйгілі «Жоңғария очерктерінде» Мұхаммед Хайдар
Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі туралы былай келтіреді: «Мұнда автор ӛзінің жеке басынан
ӛткен тарихи оқиғалары туралы, географиялық және этнографиялық мәліметтер береді».
Қазақ халқының тұңғыш профессоры Санжар Асфендияров ғалым еңбегінен үзінділер аударды.
Ал, академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан 1941 жылы жазған «Қазақтың тұңғыш тарихшысы»
мақаласында: «Мұхаммед Хайдар Дулати – XVI ғасырдағы шығыстан шыққан атақты
ғалымдардың бірі, оның Орта Азия мен Қазақстан туралы жазғандары бұл реттегі мағлұматтардың
ең ұлы арнасына жатады. Оның жазған «Тарих-и Рашидиі» – Мұхаммед Хайдардың атын бүкіл
дүние әдебиетіне білікті қылған белгілі шығарманың бірі. Оның үстіне қазақ тарихының кӛмескі
кездерін зерттеу үшін «Тарих-и Рашиди» еңбегінің әдебиеттегі орны бүтіндей бір басқа», – деді.
7

Ә.Х.Марғұлан Мұхаммед Хайдар Дулатиді қазақ халқының тұңғыш тарихшысы ретінде
таныстырып, оның еңбегін ғылыми тұрғыда бағалай отырып, алдағы міндет халқымызға түсінікті
тілде
шығарып,
оны
халық
игілігі
жасау
қажеттігін
баса
жазып
ӛтті.
Тарихшы Манаш Қозыбаев Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі туралы:
«Мырза Мұхаммед Хайдар – тек кәсіби тарихшы емес, ол оның теоретигі, ғылыми негізге
салушыларының бірі. Ол тарихи, ғылыми обьективтік, диалектикалық байланыс, салыстырмалы
кешенді, концептуальды зерттеу принциптерінің негізін қалаған тарихшы. Сондықтан, ол жазған
«Тарих-и Рашиди» – тарихи классикалық туынды», – деп баға беруі - оның еңбегінің баға жетпес
құндылығының
дәлелі.
«ЖАһАН НАМЕ» ДАСТАНЫ
М.Х.Дулати «Жаһан наме» атты классикалық
шығарманың авторы. Бұл дастанның негізгі тақырыбы
адал да таза махаббат. Қолжазбаны Берлин
кітапханасынан тауып алып оқып, 1937 жылы неміс
тілінде тұңғыш мақала жазған башқұрт ғалымы атақты
Ахмет Зәки Валиди Тоған (1891-1970) болатын.
Әйтсе де, Берлин кітапханасының қолжазба
қорындағы бұл асыл дүние кӛпке дейін қолымызға
түспей келді. Тек, 1994 жылы ғана Мюнхен
университетінің
оқытушысы
Лидия
Клетцель
ханымның кӛмегі арқасында «Жаһан наме» автордың
тарихи
отанына
қайта
оралды.
1981 жылы Қашқар қаласынан қазақ ғалымы Ахметбек
Кіршібаевтан қолжазбаның бір кӛшірмесін Алматыға
алып келген, бабамыздың мұрасын зерттеп,
шығармашылығын насихаттап жүрген, дулаттанушы
ғалым,
филология
ғылымдарының
докторы,
профессор, академик Әбсаттар қажы Дербісәлі.
Әбсаттар қажы Дербісәлі М.Х.Дулатидің «Жаһан
наме» поэмасының ежелгі түркі (шағатай тілінен) Берлин нұсқасы бойынша жолма-жол
аудармасын және оны Қашғар нұсқасымен салыстыра ғылыми транскрипциясын жасап, сӛздікті
құрастырып, түсінік, ескерту, аннотация және кӛрсеткіштерін дайындап, баспаға әзірледі.
Поэманы шартты түрде бірнеше бӛлімге бӛлуге болады. Алғашқы 110 бәйітті шығарманың
«Кіріспесі» деуге болады. Ежелгі мұсылман Шығысы әдебиетінде кейбір кӛркем дүниелер мақтау,
теңеу, мадақтау, кітаптың жазылу себебі іспетті шартты бӛлімдерден тұрады. «Жаһан намеде» де
осы қағида бұзылмаған. Сондықтан дастанның «мақтау» бӛлімінде Мырза Мұхаммед Хайдар (114-бәйіттерде)
жаратушыны
жырға
қосады.
Сонымен, поэманың негізі оқиға желісі 115-бәйіттен басталады да, 1290 бәйітпен біткен. әрі қарай
динамикалы
түрде
дами
бастайды.
Әрі қарай 1306-бәйітке дейін Мырза Хайдардың ӛмір, тағдыр жайлы философиялық

толғанысы
берілген.
Поэмада сол кездегі қоғамдық-саяси жағдай, ел ӛмірі, халық басына қасірет әкелген
хандардың зұлымдығы сипатталады. Халықтың тұрмыс жағдайын түзетіп, мемлекетінің
шекарасын кеңейтіп, нығайтуға әрекет жасаған, қираған қалалар мен елді мекендерді
қалпына келтіріп, мешіт, медреселер салдырған, орта ғасырлық билеушілер мен хандар
туралы
мадақтаулар
жырда
аз
кездеспейді.
М.Х.Дулат осы уалайатта ӛткен жастық шағына бірнеше бәйіттер арнаған. Автордың
«уалайат» деп отырғаны Орта Азия. Ӛйткені орта ғасырларда Түркістан, Ташкент,
Самарқан мен Бұхара, Әндіжан мен Ферғана секілді шаһарлар бар аймақ «уалайат» деп
аталғаны тарихи деректерден мәлім. М.Х.Дулатидің «Жаһан наме» шығармасы әлем
әдебиеті жауһарларының бірі.

http://www.tarsu.kz/kz/biografiya.html

8

Мҧхаммед-Хайдар Дулати
Мұхаммед
Хайдар
Дулати
Дулат Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен
оған іргелес елдердің тарихы жӛнінде аса құнды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен
«Жаханнама» дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы.
Оның толық аты-жӛні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы
«Мұхаммед Хайдар» - ӛз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - әкесінің аты, «мырза» - текті әулеттің
тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» шыққан
тайпасының
аты.
Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің құрамына енген қазіргі
Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Шығыс Түркістан жерлерінде ұлысбегі, тархан
қызметтерін тқарған, ӛздерінің мұрагерлік иеліктері – Маңлай-Сүбені дербес басқарған. Ӛз әкесі
Мұхаммед Хұсайын Моғолстанның Жүніс ханының күйеу баласы, Ташкентті билеген. Оны кейін
Әмір Темірдің немересі Мұхаммед Шайбани хан ӛлтірген. Анасы Хуб-Нигар ханым – Жүніс
ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан Саид ханмен және
Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Захираддин Мұхаммед Бабырмен
бӛле. Әкесі ӛлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан
кейін Бабырдың рұқсатымен Сұлтан Саид ханға келіп, оның Қашқардағы сарайында тұрып, сарай
қызметін басқарады. Саид ханның Әбубәкірге қарсы соғыстарына қатысады. Жан-жақты білімді,
сарай қызметін жетік білетін адам ретінде ханның мұрагер баласы Әбу ар-Рашид сұлтанның
тәрбиешісі
болады.
Сұлтан Саид ӛлгеннен кейін таққа отырған Рашид дулат тайпасының басшыларынан қауіптеніп,
оларды қуғындай бастайды. Мұхаммед Хайдардың немере ағасы – Саид Мұхаммедті ӛлтіреді.
Осыдан кейін ӛз басына қауіп бұлты үйіріліп келе жатқанын сезген Мұхаммед Хайдар Үндістанға
қашады. Ол мұнда ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болып, Кашмирді жаулап алу соғысына
қатысады. Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді билеп тұрады. Ол
осында
ӛзінің
атақты
еңбегі
«Тарихи
Рашидиді»
жазуға
кіріседі.
Күншығыс әдебиетінің іргелі салаларын ақтарып отырсаңыз, Мұхаммед-Хайдардың кім
болғаны, оның адамшылық тұлғасы кӛз алдыңызда суреттеліп, бұл кісіде сол кездегі Мір Әлішер
Науаи, Бабыр сияқты Орта Азия кӛлемінен шыққан атақты данышпан, ғалым жазушылардың бірі
екенін кӛресіз. Бұл кісінің сәулетті даңқын дүние жүзіне әлпештеп таратқан, әсіресе, оның парсы
тілінде жазылған ―Тарихи Рашиди‖ деген кітабы болды. Бұл кітап бүгінде барлық мәдениетті
елдердің тіліне аударылып, мәңгі ӛшпейтін дүние жүзілік әдебиет мұрасының бірі болып отыр.
Мұхаммед-Хайдар туысы жағынан ұлы жүз дулаттардан тарайды. Академик В.В.
Вельяминов-Зерновтың анықтауынша: Мұхаммед-Хайдар дулат руынан, текті атадан. Дулаттар
тарихи заманнан келе жатқан түрік нәсілдес кӛп тайпалардың бірі. XVI ғасырларда қазақ
қауымына қосылып, Алтын Емел тауынан Шымкентке дейін қоныстанып отыр дейді. Шоқан
Уәлихановтың жазуынша, Мұхаммед-Хайдар – дулат руы Болашы бидің ұрпағы. Дулат руы ол
кезде атақты рулардан болып, Қашқар хандары әйелді осы рудан алатын болған. МұхаммедХайдардың ӛз әкесі – Мұхаммед Хұсайын Жетісу, Шу ӛзені, Талас бойын мекен еткен дулаттар
ортасында
туып-ӛсіп,
оның
ел
билеген
атақты
адамдарынан
саналған.
Қазақтың Қасым ханы мен ӛзбектің Шайбани ханы Алтын Ордадан қалған мұра – Сырдария
бойындағы қалалар үшін жауласып жүргенде, Хайдардың әкесі – Хұсайын, оның ағасы –
Мұхаммед Қайсар, дулат биі – Сұлтан Ахмет – барлығы дулат руының тума бектері аталған
қолбасылар. Олар бір жағынан Ферғанадағы Бабырға күш берсе, екінші жағынан Қасым ханды
қолдап, ӛзбек Шайбани ханға қарсы тұрады. Хайдардың әкесі Хұсайын кӛрген ол кезде ӛзінің
қайын атаса Моғұлстан ханы Жүніс ханның мезгіл-мезгіл Ташкент пен Ұратӛбе қаласын
басқарады. Осы кезде келешектегі жазушы Мұхаммед Хадар келеді. Тегінде ұлы жүз үйсін,
дулаттардың не шанышқылының Ташкент қаласын басқаруға қатынасуы тарихта аз болмаған.
XVII-XVIII ғасырларда олардың беделі бұл қалада аса зор болған, ең соңғысы Тӛле бидің ӛзі кӛп
ӛмірін осы қалада ӛткізіп, бірталай естелік қалдырған, ӛзі ӛлгеннен кейін денесі де сол қалада
жерленген.
Жетісудың ол кездегі саяси аты Моғұлстан болса, оны мекендеген тайпаларды ресми тілде Моғұл
деп атады. Бірақ бұл Моғұл деп отырған кӛшпелі тайпалар-моңғол да, ұйғыр да, ӛзбек те емес,
түрік тілінде сӛйлейтін сол жердің тарихи заманнан бері келе жатқан тұрғын халқы болатын.
Екінші түрде айтқанда моғұл деп атаған елдер кейін ұлы жүз құрамына кірген үйсін мен дулаттар,
қаңлы мен шанышқылы, жалайырлар. Бұларды біріктіріп, саяси тіршілік ретінде не моғұл, не
9

дуғлат
деп
атағандығы
байқалады.
Дұрысында бұл моғұлдарды шағатай ұлысынан бӛлініп шыққан сол кездегі қазақ тайпаларының
(ұлы жүздің) бірінші саяси одағы (бірлігі) деуге болады. Кейін Алтын орда үкіметі ыдыраған кезде
Керей мен Жәнібек (Әз-Жәнібек) соңына ерген қыр қазақтарымен Моғұлстанға келіп, ұлы жүз
тайпалары үйсін, дулаттан кӛп күш алып, шу ӛзені бойында Қазақ хандығын құрады.
Осы кезде Моғұлстан үкіметі де кеңейіп, күшейеді. Ӛйткені, оның құрамына енді қашқар
уәләяты да қосылады. Моғұлстанның билігі толғынан Қашқар жұртына ауысқанда, XVI ғасырдың
30 жылдары, Рашид ханның заманындаұлы жүз тайпасы, оның ішінде дулаттар Моғұлстан бӛлініп,
Қазақ
хандығына
қосылады.
Дулаттар әлі күнге сол тарихи қонысында тіршілік жасап, қазақ халқының бір іргелі бӛлігі
болып отыр. Ол кезде Дуғлат, бүгінде дулат аталуында еш қайшылық жоқ. Бұл сол тарихи
дұғлаттардың кітапта дұғлат аталып, халық аузында дулат аталуы ғажап емес. Ӛйткені ӛткен
ғасырдағы кітап тілінің әсерімен Абайдың ӛзі де кӛп сӛздерді солой жазғандарын мұра етіп, Орта
Азия халықтарымен бірге мақтаныш ететін, оның тікелей ұрпағы – қазақтың ұлы жүз тайпасы
оның
ішінде
дулаттар.
Тарихи жазулардың бірде-бірінде Мұхаммед Хайдардың нақтылы қай жерде туғаны
кӛрсетілмеген. Бірақ бұл мәселені ӛзге мәліметтерімен анықтауға болды: біріншіден, оның әкесі
Хусайынның тіршілік жасаған орындары арқылы, екінші, анасы Хуб Нигар-ханымның болған
жерлері арқылы. Бұлардың екеуінің де тұрғылықты орындары Ташкент қаласының тӛңірегі
болған. Әкесі Хусаин Қасым-ханмен бірге Шайбаниға қарсы соғысқанда,осы Ташкент маңында
қаза табды. Сондықтан Мұхаммед – Хайдар осы Ташкент тӛңірегіндегі туған облуы керек.
Мұхаммед-Хайдардың анасы Хубнигар-ханым – Шагатай ұрпағы. Моғұлстан ханы –
Жүнісханның қызы. Ол Ташкент қаласын билеп, Алмалыққа дейін басқарған. Хайдардың
жазуынша Жүнісхан – кӛшпелі руларды отаршылыққа айналдырып, қала салу ісімен шұғылданған
кісі. Дегенмен, Жүністің ӛзі де жаз күні жайлауға шығып, Арыс, Бӛген, Шаян, Қаратауға дейін
жайлап, кӛшпелі тайпалармен аралас отырады. Жүністің екі баласы – Ахмет-Алаша мен Мұхамед
қазақ
қауымның
бірігінуіне
кӛп
күш
жұмсаған
кісілер
тобына
кіреді.
Махмұд-Хайдардың шешесімен бірге туысқан Жүністің бірнеше парасатты қыздары болған.
Оның бірі – Құтлығ Нигар ханым – атақты жазушы Бабырдың шешесі. Екіншісі – Сұлтан Нигар
ханым – қазақ ханы Әдіктің бәйбішесі. Демек, бұл қарым-қатынастың барлығы МұхаммедХайдарға бала күнінен таным болмаса, ол ―Тарихи-Рашиди‖ кітабын да сондайлық жылы,
сондайлық
ашық
жаза
алмас
та
еді.
Хайдардың жазуынша Сұлтан Нигар-Ханым ӛз күйеуі Әдік-сұлтан ӛлгеннен кейін Сыр
бойында соғыс жиі бола берген соң, қырда тұра алмай, Қашқардағы туыстарына кеткісі келеді.
Ӛзінің ӛгей баласы сол кездегі қазақтың ханы Тайырға арыз етіп, ―Мен болсам қартайдым,
Маураннахр мен рашид, қыпшақ арасы әлі түзелер емес. Қалған ӛмірімді қалада ӛткізейін, мен
қашқарға апарып,Сейітханның қолына табыс ет ‖ дейді. Бұл кезде Сұлтан Нигар – ханымның
қалған тӛркіні тегісімен Ташкент, Түркістан тӛңірегін қалдырып, Қашқарға барғаны байқалады.
Кейін олардың соңын ала жетім қалған Мұхаммед-Хайдар да нағашысының қолына барады. Бұл
жерде айтылып отырған Қашқар ханы Сейіт жоғарыда кӛрсетілген Жүніс ханның немересі, сұлтан
Нигар
ханымның
ағасы
Ахметтің
баласы.
1526 жылы Сейіт пен қазақ ханы Тайыр араздаса бастағанда, сұлтан Нигар-ханым бұл екеуінің
арасына бітім айтады. Екі ханның екеуі де (бірінің апасы, бірінің шешесі) бұл кісінің сӛзіне бас
иіп, татулыққа келеді. Мұхаммед-Хайдар бұл туралы былай дейді: ―Хан Қашқардан щығып,
Қошқар келеді. Бұл жерге мен де келдім. Маған айтты: сен Қашқарға бар да апайды алып кел,
Тайыр ханмен екеумізді татулыққа келтірсін.‖ Әдік ұлы Тайыр ханның ол кезде аузынан жалын
шығып
тұрған
еді.
Бұрынғы Моғұлстан қырғызды, үйсін, дулатты ӛзіне қаратып, қырғыз бен қазақты бірдей
меңгеріп тұрған еді. Міне, осы уақиғаның ашық суретін біз бір ғана Хайдардың ―Тарихи Рашиди‖
кітабынан кӛреміз. Бұл суреттер, біріншіден, Мұхаммед-Хайдардың туып-ӛскен ортасы кім екенін
білдірсе, екіншіден, оның ол ортаны сондай жақсы біліп, оны кейінгі заманға мұра етіп
қалдырғанын
кӛреміз.
Мұхаммед Хайдар халық ортасында кӛбінесе Мырза Хайдар деген атпен даңқты болған. Оған
қосымша лақабы Кӛреген, Мырза Хайдар – Кӛреген. ―Кӛреген‖ – ескі моңғол – түрік тілдерінде
күйеу деген сӛз. Орта ғасырларда хан қызын алып, ел басқарған би батырларға ―кӛреген‖ деген
лақап беретін болған. Мағынасы ел басқартын ханның күйеуі. Бірақ ханның ӛзі емес. Бұл лақапты
Хайдардың ӛз әкесі Хұсайын да, Әмір темірдің ӛзі де, тағы басқаларда тағынған. Лақап атынан
басқа, жазған кітаптарында Хайдар ӛзінің қай рудан екенін білдіру үшін ресми атын Мұхаммед Хайдар Дұғлати деп жазған. Демек, ол шыққан руы дулат елі екенін кӛрсетеді.
10

Мұхаммед Хайдардың шыққан ортасы дұғлаттары екенін Хайдардың ӛзінен бастап басқа
жазушылар да келтіріледі. Мәселен, Орта Азияның атақты тарихшыларының бірі Хафиз Таныш
ӛзінің ―Абдулла-нама‖ деген кітабында Әбілхайыр ханның баласы Беріш-ұғланды Жәнібек пер
керей ханы қалай ӛлтіргенін, дұғлат Хайдар мырза осылай жазады дейді. Осындай сәл
ескертулердің ӛзі де Хайдардың қазақ қауымының жүйрік, білгір, жеке дара адам екенін кӛрсетіп,
оның қазақ қауымына аса жақын болғандығын дәлелдейді. Мұхаммед-Хайдар шыққан дулат
тайпасы ӛз заманындағы ұлыстардың алдыңғы қатарында болып, Моғұлстан кезіндегі саяси
тіршіліктің
ну
ортасында
болған.
Дұғлат тайпасынан XV – XVI ғасырладрда бірнеше атқты адамдар шықты. Олар: Әмір Темірдің
Моғұлстанды жаулауына қарсы тұрған белгілі Қамаридтен, Болашы, Түлек, Жорас деген кісілер.
XV-XVI ғасырларда бұлардың аталары шағатай мемлекеттің үлкен астанасы Алмалық маңында
болып, оларға қызмет етті. Алмалаық – Жетісудағы ең үлкен қала. Сауда мен мәдениеттің, саяси
тіршіліктің қайнаған ортасы болды. Хайдардың арғы аталры Дұғлат Бауырты, оның баласы
Болашы Шағатай ұрпағы Есенбұқа мен Тұғлық-Темірге қызмет істеп, моғұлстанның атақты
билерінен болған. Бұл екеуі де Тұғлық-Темір дәуірінде Алмалық қаласы тӛңірегінде жасап,
дәфенделген Тұғлық-Темірдің әдемі күмбезі осы күнге дейін, сол ескі Алмалық қаласының ӛзінде,
қазіргі
Коркос
тӛңірегінде
сақталғаны
байқалады.
XIII – XIV ғасырларда Шағатай хандары мен Дұғлат билерінің жаз күні жайлаған жері – Іле
ӛзенінің бойы, Ақкент деген жер. Қазіргі Жаркент (Панфилов) қаласына жақын тұрған. Хайдар
атларының тұрақты қонысы – осы Алмалық қаласының Жетісу ӛңірі. Ӛзге дулаттар Алмалықтан
Ташкентке дейін созылып отырған. Бұл ара – ұлы жүз тайпаларының ескі дәуірлерден XIX
ғасырларға дейін мекен еткен жері. Тарихи жешілердің кӛрсетуінше Дұғлат Болашы би XIV
ғасырдыңбірінші жартысында жасаған кісі. Болашы би мен Хайдардың арасында6-7 апта ӛткен.
Хайдардың түп атасы – Болашы Шағатай ұрпағы еенбұқа мен оның баласы Тұғлық темір
заманында
билік
құрған
кісі.
Мұхаммед Хайдар Қашқар уәлаяты (Моғұлстан) мен Қазақстан туралы жазған тарихи кітабын
Шағатай ұрпағы (Моғұлстан) мен Қазақстан туралы жазған тарихи кітабын Шағатай ұрпағы,
Есенбұқа мен Тұғлық-Темір тұқымы, Жүніс хан, Сұлтан Ахмет және Сейіт хан баласы Рашит
сұлтанға
арнап,
кітабының
атын
―Тарихи
Рашиди‖
деп
атайды.
Мұхаммед Хайдар 1499 жылы Ташкент қаласының тӛңірегінде туады. Оның әкесі Мұхаммед
Хұсайын – Дұғлат Бауырты мен Болашы бидің тұқымы. Ол қазақ ханы Қасым мен бірігіп.
Шайбани ханмен жауласып, жүргенде, 1508 жылы Шайбани әскерінің қолында ӛледі. Cегіз жасар
Хайдар әкесінен жетім қалып, үш-тӛрт жылдай ӛзінің бӛлесі, атақты жазушы Бабырдың қолынан
тәрбие алады. 13 жасқа жеткенде, Хайдар ӛзінің тума нағашысы Жүніс ханның немересі, атақты
Сұлтан Ахмет-Алаша ханның баласы Қашқар ӛлкесін билейтін Сейіт ханның қолына келіп, рның
қарамағында әрі би, әрі әскер басы болып болып қызмет атқарады. Сейіт хан ӛлген соң, оның
баласы Рашид сұлтанға уәзір болып істейді, бірақ Мұхаммед – Хайдар рашид сұлтанмен келісе
алмай, қйыра Бабырдың балалары Қарман мен Ғұмайынның қасына барып, олар арқылы Қашмир
уәләятын басқаратын болады. Сӛйтіп кашмир ӛлкесін басқарып тұрғанда, 52 жасында сол жерде
дүние
салады.
Мұхаммед Хайдар – XV ғасырдың алғашқы жартысында жасаған Бабыр сияқты Орта Азия мен
Қазақстаннан шыққан білгіш, майталман кісінің бірі. Ол бӛтен нәрсеге кӛңіл бӛлмей, бір ғана
кітап оқып, ӛлең шығарып, сурет салу ісімен айналысады, зергерлік, шеберлік, ұсталық ӛнерімен
шұғылданады. Шемберлік ісінде ол бармағынан бал тамған ісмер, сұлулық дүниесін жанымен
сүйетін хас шебердің ӛзі болады. Қырнау, безеу, ою ӛрнек ӛнерін тіпті асқарлы түріне жеткізіп,
оның шын мағынасында сұлулық қазынасы - ӛнерге айналдырған. Онымен бірге Хайдар ӛзінің
ойға жүйрік, майталман, сзге шебер, ерекеше саңлақ болуымен халық ортасында даңқты болады.
Ӛзінің айтуынша: ―халқпен кішіпейіл болып марқаласуды (кеңесуді), олардың алдыңғы әдепті,
мәйін болуды, соғыс үстінде қырағы болуды, атқыш мергендікті, тағы басқа ӛнер түрлерін
үйренуде мен нағашым Сейіт ханның Шәкірті ғана едім‖ деп, ӛзінің қойдан қоңыр, кішіпейіл
мінезін тағы да сипаттайды. Хайдардан басқа біреу болса, әрине, буға пікісіп, ―мен-мен!‖ деп,
кеудесін соғар еді. Оның жазған тарихи шығармалары, кӛркемӛнер, поэзия туралы жазғандары
кейінгі
жазушыларға
зор
әсер
етіп
отырды.
Мұхаммед Хайдардың адамшылық қасиеті туралы Бабыр былай дейді: ―Хайдардың әкесін
ӛзбектер ӛлтіргеннен кейін ол менің қарамағыма келіп, үш-тӛрт жыл тұрды. Кейін рұқсат сұрап,
Қашқардағы Сейіт ханға кетті. Не нәрсе болса да, ӛзінің шыққан тегіне (асылына) тартатын әдеті
ғой, мәселен, сап алтын да, күмісте, қорғасын да тегіне тартпай ма! Жұрттың айтуынша ол
бұрынғыдан кӛп есейіп, жақсы жолға түскен. Ӛзінің қолы әр нәрсеге шебер, оның қолынан
келмейтін іс жоқ: ол әрі жазушы, әрі суретші, онымен бірге садаққа оқ жасап, оның жебелерін ӛзі
11

істейді. Бір жағынан дарынды (құйылма) ақын. Маған бірер жазу келген еді, әлпеті еш жаман емес.
‖ Кейін есейіп ер жеткен шағында Мұхаммед Хайдар шын мағынасында Кұншығыстағы даңқты
адамның бірі болып, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының әдебиетіне, оның тарихына зор үлес
қосады.
Күншығыс халқын зерттеуші ғалымдардың айтуынша Мұхаммед-Хайдардың атын жоғары
кӛтеріп, оны жұртқа танытқан, әсіресе, оның ―Тарихи-Рашиди‖ атты кітабы болды. Бұл
шығарманың Күншығыс жазушыларына берген әсері сонша еді, олар мұхаммед-Хайдардың
тарихи жазуларына ерекше баға беріп, оның кейбір жерлерін ӛзерінің жазған кітаптарында
пайдаланып отырады. XVI – XVII ғасырлардағы Үнді мен Орта Азия тарихшыларынан Мұхаммед
– Хайдардың ―Тарихи-Рашиди‖ кітабын пайдаланбағандары кем де кем-ақ. Оның ішінде
Үндістанның Европа әдебиетіне белгілі тарихшысы Мұхаммед-Қасым Ферште Бадахшан, Қашмир
уәләяти туралы жазғанында, оның мағлұматын бір ғана ―Тарихи-Рашиди‖ кітабынан алады,
Мұхаммед-Қасымның айтуынша ―Тарихи-Рашиди‖ – Орта Азия тарихы туралы жазылған
шығармалардың ішінде ең мағыналысы және мағлұматтың ең дұрысы, ең толығы болып санлған.
Мұхаммед Хайдарды оқыған күншығыс ғалымдарының ол туралы жылы сӛз айтпай қалған бірде
бірі жоқ. Үндістанның атақты ғалымының бірі – Ағзам. Ол Мұхаммед-Хайдардың Қашмир ӛлкесі
туралы жазғанына зор қуаныш кӛрсетіп, ӛзінің ―кашмир тарихы‖ деген кітабында МұхаммедХайдардың әдебиеттегі орнына ерекше баға береді. ―Мұхаммед-Хайдар күншығыс ғылымның
терең білген данышпан еді оның үстіе ол қаламынан сӛз құйылған талантты ақв болды. Оның
―Тарихи Рашиди‖ кітабы болған оқиғаны тӛндіре айтуда ең инабатты шығарманың бірі‖ дейді.
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайрат