ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДА ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.

Қоғамның әлеуметтік негіздерінің өзгеруі қазіргі еліміздің педагогикалық қоғамының
алдыңғы қатарлы топтарында, этномәдени білім беру мәселелеріне қызығушылықтың
артуына әкелді. Бұл қызығушылық бос жерде пайда болған жоқ. Өткен ғасырдың
тоқсаныншы жылдарының басындағы қазақ қоғамындағы идеологиялық дағдарыс пен
әлеуметтік-мәдени жағдай рухани мұраға, дәстүрлі халықтық мәдениеттерге, ұлттық сана
мен ұлтаралық қатынастарға назар аударуға ықпал етткенін айта кеткен жөн.
Сол кездегі білім беру саласындағы реформалар, инновациялық процестерді іске асыру
тетігін іске асыруға мүмкіндік берді, ал оның жетістіктерінің бірі дәстүрлі халықтық
мәдениетті зерделеу бойынша бірқатар жалпы білім беретін мектептердің, жоғары оқу
орындарының оқу жоспарларына бағдарламаларды енгізу болып табылады. Өзгерістер
фольклордың сәнін ғана емес, қоғамның санасында болған дәстүрлі мәдениеттердің
құндылығын түсінуді де көрсеткен болатын.
Гуманитарлық, эстетикалық және көркемдік циклдардың мектеп пәндерін оқыту
барысында, баланы этномәдениеттің күрделі әлеміне табиғи шығармашылыққа баулыйды
және жаңа Қазақстанның өскелең ұрпағы өкілдерінің рухани-адамгершілік, көркемдікэстетикалық, шығармашылық әлеуетін қалыптастыру қажеттілігі анықталды. Бұл жағдайда
дәстүрлі халықтық мәдениет феноменіне, синкреттік сипатқа ие, яғни этностың рухани
және материалдық мұрасының ең өміршең үлгілерін бойына сіңірген, адамгершілік,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, көркемдік-эстетикалық және басқа да
жалпыадамзаттық мұраттарды, нормалар мен құндылықтарды шоғырландырған бірегей
құбылысқа жүгіну қажеттілігі.
Соңғы онжылдықта дәстүрлі халықтық мәдениет мектепке дейінгі, орта және жоғары оқу
орнына дейінгі білім беру жүйесіне кеңінен енді бұл үрдіс, әрине қуантарлық жағдай.
Қазақстанның ұлттық мемлекеттік саясатының тұжырымдамасы бойынша, мемлекеттің
рухани саладағы ұлттық саясатының негізгі міндеттері анықталған. Тұжырымдамада
рухани бірлік пен ұлтаралық келісім идеяларын, елімізде тұратын халықтардың тарихы
мен мәдениеті туралы білімді қалыптастыру және тарату, олардың тарихи мұрасын сақтау,
ұлттық бірегейлікті дамыту, олардың тілдерін сақтау мен дамытудың оңтайлы
жағдайларын қамтамасыз ету, жалпы білім беретін мектепті әр халықтың мәдениеті мен
тілін дамыту құралы ретінде нығайту және жетілдіру, сонымен қатар білім беру басқа
халықтардың мәдениеті мен тілдерін және әлемдік мәдени құндылықтарды құрметтеу,
ұлттық әдет-ғұрыптардың өзара байланысын есепке алу, діні бар дәстүрлер мен рәсімдер
тәрбие процесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Алайда, қазіргі жағдайда ғалымдар мен тәжірибешілер балалар мен жасөспірімдерді
тәрбиелеудегі этномәдени білімнің рөлін жете бағаламайды. Соңғы жылдардағы білім
беру жүйесін реформаторлардың екіұшты саясаты білім беру қызметтерінің сапасын
жақсарту және білім беру процесінің тиімділігін арттыру мақсатында жүргізілуде. Бірақ

рухани және адамгершілік даму мен тәрбие бұрынғыдай екінші сатыда, яғни еленбей
қалады. Мұндағы ең қолайсыз және жағымсыз факторлардың бірі-білім беру
бағдарламалары мен жобалар бойынша қазір муниципалды бюджетте тұрған және өз
бағдарламаларына мүмкіндігінше көп балалар мен жасөспірімдерді осы бағыт бойынша
білім беру мекемелерінің қызметін жүйелі түрде қаржыландырмау. Бұқаралық ақпарат
құралдары мен ғаламтор қоғамдастықта қандай мүдделер мен қажеттіліктерді
қалыптастыратыны белгілі. Журналдар мен газеттердің жарқын жылтырлығы, Попмәдениетті, шоу-бизнестің әдемі және тартымды өмірін насихаттау мәдениет пен өнер
әлеміне теріс, тұтынушылық қатынасты қалыптастыратынын айтпасақ та белгілі. Бүгінгі
таңда эстрадалық бағыттағы шығармашылық бірлестіктер, фитнес студиялары, халық биі,
модельдер мектебі және тағы осы сияқты басқада өнер, қоғам электронды бұқаралық
ақпарат құралдарын қалыптастырған, мәдени мұраның барлық түрлерін, біздің бүгініміз
бен болашағымызды біртұтас цифрлық кеңістікте араластырған, нақты виртуалдылық
мәдениетіне енетіні ешкімге құпия емес. Әрбір ата-ана (оның тәрбиесі мен әлемге деген
қарым - қатынасына байланысты) баланың рухани-адамгершілік дамуының, оның
тәрбиесінің маңыздылығын түсіне алмайды, өйткені жалпы білім беретін мектепте
бастысы-оқу және ондағы жақсы бағалар.
Рухани байлықтың жойылуы аясында қоғамның материалдық сұраныстарының рухани
қажеттіліктерден басымдықтарының фактісі даусыз. Қоршаған қоғамда этномәдени
ортаны дамыту үшін оңтайлы жағдай жасауға білім беру мекемелерінің әкімшілік және
басшы қызметкерлерінің қызығушылығының болмауы, фольклорлық-этнографиялық
мазмұндағы тақырыптарды зерделеу кезінде гуманитарлық циклдің мектеп мұғалімдері
мен мектепке дейінгі білім беру мекемелері мамандарының білімі мен арнайы
дағдыларының жетіспеушілігі жағдайды одан әрі ушықтырады. Қосымша білім беру
педагогтарының - арнайы курстар оқытушыларының, тәрбие қызметімен айналысатын
шығармашылық бірлестіктер басшыларының қабілетсіздігі, білім беру процесінің
жарақтандырылмауы, оның қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмеуі де үлкен проблема.
Қалыптасқан жағдайға негізінен бірқатар объективті факторлар себеп болды. Рухани және
материалдық мұраларды жинау, зерттеу, сақтау және насихаттау көбінесе жеке
энтузиастардың күшімен ұйымдастырылады және жүзеге асырылады. Егер біз белгілі бір
жергілікті дәстүрдің этномәдени кеңістігін қалпына келтіруге, қолөнер мен олардың
технологияларын жаңғыртуға және ұйымдастыруға көмектесетін құралдар ретінде
материалдық мұра объектілері туралы айтатын болсақ, онда осы бағытта бай
иллюстрациялық және анықтамалық материалдар жинақталып, жеткілікті монографиялар
шығарылады.
Осыған байланысты, қазіргі таңда көптегкн білім мекемелерінде өзіндік, ішкі бір
мұражайлар ашылуда, яғни бұныңда бір рухани дамуға деген қадам десекте болады.
Бұндай мұражайларда сол мекенде табылған ескінің көздері бар екендігін айта кеткен
жөн. Осының барлығы Қазақ халықтарының этномәдени мұрасы бойынша заттай
материалдарды жинау негізінен экспедициялар кезінде жүзеге асырылады. Арнайы
техникалық құралдарды (бейнекамералар, аудиоаппаратуралар) пайдаланбай
материалдық емес мұра, рухани мәдениет саласында экспедициялар мен зерттеулер
ұйымдастыру және жүргізу мүмкін емес. Қымбат жабдықты сатып алу ғылыми-зерттеу

және шығармашылық ұжымдар үшін маңызды мәселе болып қала береді. Бұл жағдайдың
салдары экспедициялар санының азаюы, ал кейбір жағдайларда оларды жүзеге
асырудың мүмкін еместігіде үлкен мәселе. Аймақтың этномәдени кеңістігін игеруге кедергі
келтіретін маңызды жағдай, кеңес заманында кәсіби ұжымдардың, халық
шығармашылығы және демалыс орталықтарының, оқу орындарының, мұражайлардың
және басқа ұйымдардың экспедициялары жүргізген зерттеу нәтижелерінің қол жетімсіздігі.
Әрине, мұның объективті себептері бар. Бұл ақпарат эксклюзивті, егер зерттеушінің
немесе ұйымның өзі өз жұмысының нәтижелерін таратқысы келмесе, онда ғылыми
экспедициялардың материалдары талап етілмейді. Сонымен қатар, халықтың рухани
мұрасын сақтау және молайту, былай айтқанда көптеп табу, балалар мен жас ұрпақ
өкілдерін осы іс-әрекетке тарту жай ғана, қағазда, деген сөз болып қала береді. Әрбір
музыка мұғалімі өзінің педагогикалық тәжірибесінде әншілік және аспаптық
орындаушылық үлгілерінің шынайы дыбысын қолдануы керек, сонымен қатар
түпнұсқаларға сүйене отырып, жергілікті дәстүрдің мәнерін жаңғыртуы керек.
Әлеуметтік-мәдени шындықтан туындаған соңғы жылдардағы еліміздің білім беру және
мәдени саясатындағы біз анықтаған қайшылықтар келесі мәселені тұжырымдауға
мүмкіндік береді. Алдымен материалдық және рухани мұраны сақтау және көбейту
мәселелерімен айналысатын білім, ғылым және мәдениет өкілдерінің бытыраңқылығы
мен ведомствоаралық бытыраңқылығы жергілікті билік пен мемлекеттің мәдени білімнің
осы бағытының маңыздылығын түсінбеушілік пен бағаламауды тудырады. Аталған
проблеманың шешімін біз қоғамда этномәдени кеңістікті қалыптастыру үшін жағдай жасай
алатын, педагогтар практиктердің, ғалымдардың, мәдениет және өнер өкілдерінің өзара
іс-қимылын қамтамасыз ете алатын, білім беру мекемелерінің, мәдениеттің, әлеуметтік
институттардың жас ұрпаққа этномәдени тәрбие мен білім беру мәселелеріндегі күшжігерін біріктірудегі байланыстырушы буын болатын білім беру құрылымдарын құрудан
көреміз.
Аталған проблемаоарға қарсы жұмыс жасайтын Барнауыл жеріндегі, дәстүрлі Балалар
өнер мектебінде қызықты тәжірибені көре аламыз. Бұл мекеме балаларға қосымша білім
беру жүйесінде жұмыс істейді және этномәдени бағыттағы қосымша білім беру
бағдарламаларын іске асырады. Білім беру процесінің мазмұны, оның мақсаттары мен
міндеттері этномәдени білімнің негізгі идеясына бағынады-этномәдени ортаға барынша
жақын жағдай жасау. Мектептің педагогикалық ұжымы бірыңғай этномәдени білім беру
ортасын қалыптастыру негізінде қойылған мақсаттар мен міндеттерді іске асырады.
Мектептің әкімшілігі мен педагогикалық ұжымы осындай білім беру саясатын таңдады,
оның негізі этнопедагогика, мәдени әртүрлілік және денсаулық сақтау принциптеріне
негізделген икемді, бейімделгіш іс-қимыл жүйесі болып табылады. Мекеменің білім беру
практикасының негізі педагогикалық қызметтің әлеуметтік - мәдени, білім беру, оқу,
тәрбие, ғылыми-зерттеу және ұйымдастырушылық - әдістемелік салаларының бірлігі
болып табылады. Негізінен бұл жалпы білім беру платформасын-педагогикалық процестің
барлық қатысушыларының бірлескен іс-әрекетінің мазмұнды мәдени негізін әзірлеуді
көздейді.

Аталған мекеме қызметін ұйымдастыру этнопедагогика әдістері мен тәжірибесін,
Денсаулық сақтау технологияларын пайдалана отырып, қосымша білім беру
бағдарламаларын іске асыру арқылы жүзеге асырылады. Бұл орта құрылымына бірнеше
зертханалар кіреді, олардың әрқайсысы мектептің этномәдени кеңістігінде өз қызметін
атқарады. Мысалға этнопедагогика зертханалары, фольклорлық дәстүрлерді "қайта құру",
Музыка теориясы мен тарихы, материалдық мәдениетті қалпына келтіру, әлеуметтікмәдени қызмет. Этнопедагогика зертханасы келесі оқу пәндерін жүзеге асырады:
Халықтану, халық шығармашылығы, халық қолөнері мен қолөнер тарихы.
Фольклорлық дәстүрлерді музыкалық, аспаптық, би, қол өнер және тағы басқаларын,
қайта құру,зертханасы келесі практикалық оқу курстарын жүзеге асыруға маманданған,
ансамбльдік ән айту, фольклорлық би, кіші және үлкен мектеп жасына дейінгі балаларға
арналған әртүрлі хор, ансамбльдік ән айту негіздері бағдарламалары мектептерде бар.
Музыкалық фольклор арқылы балалардың музыкалық қабілеттерін дамытудың
ерекшелігіне байланысты бірқатар курстар жеке оқыту түрінде жүргізіледі. Мысалы,
"жергілікті әншілік дәстүрлерді игеру" вокал бойынша интеграцияланған курс және
"ауызша халық дәстүрінің құралдарының Оқу курсы. Бұл курс аясында ауызша халықтық
дәстүрдің әр түрлі аспаптарын - қарапайым ұрмалы,үрмелі, Ішекті, гармоникалық-хромды
игерудің ішінара бағдарламалары жүзеге асырылады.
Шығармашылық фольклорлық ұжымдарда оқытудың оңтайлы деңгейіне және жоғары
тиімділікке қол жеткізуге Музыка теориясы мен тарихы зертханасының қызметі ықпал
етеді. Оқу курстарының білім беру бағдарламаларына музыкалық сауаттылық,
сольфеджио, музыка теориясы, "жалпы фортепиано"жеке курсы кіреді. Балалар мен
жасөспірімдерді жалпы қолданбалы шығармашылықтың және дәстүрлі халық
шығармашылығының әртүрлі түрлеріне үйрету, қолөнер материалдық мәдениетті қалпына
келтіру үлкен еңбек. Бұл бағыттағы қызмет түрлерінің ауқымы өте үлкен. Халықтық
ойыншықтарын зерттеуден және өндіруден, шаруа кескіндемесінің дәстүрлі түрлерін
игеруден, дәстүрлі тоқу мен белдіктерді тоқудан бастап дәстүрлі халықтық киімдер мен
атрибуттарды жасауға дейін. Қажетті дағдылар мен істерді білім алушыларға келесі оқу
курстарының ішінара білім беру бағдарламаларын іске асыру шеңберінде сіңіріледі.
Кішкентай шеберлер, сәндік-қолданбалы шығармашылық шеберханалары, дизайн
негіздері және әртүрлі қолөнер негіздерін игеру бойынша жеке сабақтар арқылы дамып,
ары қарай игеріледі.
Қорытындылай келе, мақалада рухани мұраны жинақтау, зерттеу, сақтау және насихаттау
мәселелері қарастырылады. Жастар арасында, ұлттық мәдениетті әрмен қарай дамыту
мен насихаттау, қазіргі таңда үлкен мәселе және оны қолға алау керек дейтін
проблематикалық жәйт. Ескінің көзін жоғалтау дәл біздің қолымызда екенін
ұмытпағанымыз жөн.