Қорқыт ата

Қорқыт ата
Өткенді қастерлеу арқылы,
болашағымызды баянды етеміз.

Қорқыт (VIII-IX ғғ.) – оғыз-қыпшақ тайпаларының ҧлы ойшылы, батагӛй
абызы, дәулескер кҥйшісі, келер кҥнді болжайтын кӛріпкел данасы.
Ол ӛмірде болған Сыр бойы мен Сарыарқа алабында ғҧмыр кешкен,
нақтылы тарихи тҧлға. Ата жағынан Қорқыт оғыз тайпасының Қай
(Қайыспас) дейтін атасынан тараса, анасы жағынан қалың қыпшақ нағашы
жҧрты болып келеді. Қорқыттың әкесі оғыз тайпасына белгілі Қара (Қарақожа) деген кісі болса керек. Қорқыт оғыз бен қыпшаққа бірдей басалқылық
жасаған кемеңгер. «Қорқыт батыр емес, абыз (патриарх), халық
даналығын бас болып паш етуші және сақтаушы, оның парасатына
дүйім жұрт ден қояды», – дейді В.В. Бартольд.
Қорқыт ата оғыз-қыпшақ ортасындағы саяси-әлеуметтік мәселелерді
шешуде жол кӛрсетуші бас тҧлға. Ол ел ішіндегі жӛн-жоралғыны, салтдәстҥрді реттеуші батагӛй дана.

•
•
•

Халықтың сыртқы жаудан, ішкі даудан аман болуын қадағалаушы ақылгӛй.
Дҥйім жҧрттың кӛш-қонын, мекен тҧрағын, ен-таңбасын, ҧран-ҧжымын
белгілеп отыратын білгір.
Қорқыт ата - тҥркі халықтарының бәріне ортақ ҧлы ойшыл-кемеңгер, жырау,
кҥйші-қобызшы. Ол туралы деректер бізге ҥш тҥрлі жолмен жеткен.
Бірі - ел аузындағы Қорқыт туралы аңыз-әфсаналар,
Екіншісі - тарихи шежірелер,
Үшіншісі - «Қорқыт ата кітабы».

Аңыз бойынша, анасы Қорқытты қҧрсағында ҥш жыл бойы кӛтеріп
жҥріпті. Жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дҥниеге
келер алдында әлемді ҥш кҥн, ҥш тҥн бойы кӛзге тҥртсе кӛргісіз
қараңғылық басады. Сҧрапыл қара дауыл соғып, ел-жҧртты қорқыныш
сезімі билеген. Осыған орай баланың атын ―Қорқыт‖ деп қойған дейді.
―Қорқыт‖ сӛзінің этимол-сын Ә.Қоңыратбаев ―қҧтты адам, қҧт әкелетін
адам‖ деп кӛрсетсе, С.Қасқабасов ―ӛмір сарқылды, адам ӛлді‖ деген
мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тҧрсынов тҥркі халықтарының
фольклорына сҥйене отырып, ―дада, деде‖ деген сӛздерді ―насихат
айтушы жырау‖ деп тҥсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық
аспап – қобыздың иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады.

ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫ– қаһармандық эпос ҥлгісі, оғыз-қыпшақ дәуірінің
жазба мҧрасы. ғылымда оның он екі нҧсқасы мәлім: Дрезденде (12
нұсқа) және Ватиканда (6 нұсқа) сақталған. 19 ғ-да бҧл жазба
ескерткішті зерттеп, аудару ісімен академик В.В. Бартольд айналысып,
жеке тармақтарын жариялады. Кейін бҧл аударма ―Деде Горгуд‖ (Баку,
1950), ―Книга моего деда Коркута‖ (М.–Л., 1962) деген атпен жарық
кӛрді. Ә.Қоңыратбаевтың аударуымен қазақ тілінде 1986 ж. тҧңғыш рет
басылды. Әдеби әрі тарихи этник. мҧра ретіндегі ―Қорқыт Атаның
кітабында‖ қазақ эпосына тән кӛркемдік кестелермен қатар қазақ
тарихы мен мәдениетіне қосатын деректер де мол. Сондай-ақ жазбада
оғыз тайпаларының этникалық тегі, этнографиясысы, мекені,
әлеуметтік жағдайы, т.б. мәліметтер кӛп сақталған.
Кітаптың 1300 жылдығы 1999 ж. ЮНЕСКО
тарапынан халықараралық деңгейде
атап ӛтілді, ―Қорқыт ата‖ энциклопедиялық
жинағы жарыққа шықты.

―Қорқыт Атаның кітабы‖ Қазақстанда М.Әуезов, Ә.Марғҧлан,
Ә.Қоңыратбаев,
Р.Бердібаев,
Х.Сҥйіншәлиев,
Н.Келімбетов,
М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбай, т.б. еңбектерінде
зерттелген.
Осы жылдың 17 сәуірінде Парижде Қорқыт ата кітабының 200 жылдығы
атап ӛтілді. Франция астанасында ЮНЕСКО концерт залында
ЮНЕСКО-ның 70 жылдық мерейтойының аясында «Қорқыт ата»
кітабының алғаш жарыққа шығуының 200 жыл толуына орай
Халықаралық Тҥркі академиясымен бірлесіп Қазақстан, Әзербайжан,
Тҥркіменстан және Тҥркияның Тҧрақты ӛкілдіктерімен салтанатты
концерт ҧйымдастырылды. Шараға жоғары ҧйым хатшылығының
ӛкілдері, тҥркітілдес мемлекеттерден мәртебелі меймандар мен
дипломатиялық миссияның және Франциядағы қазақ диаспорасының
ӛкілдері қатысты.

Қорқыт ата кітабы тҧңғыш зерттеушісі неміс ғалымы Н.Ф.Диц ӛзінің
"Аталар сӛзі" атты тҥркі мақалдардың жинағында Қорқыттың Оғыз
ҧрпағынан шыққан, кӛп халықтардың әулие тҧтатынын ескертеді.
Зерттеушілердің айтуынша Қорқыт ата кітабы бір жылда жасалған не
бір ғана оқиғаға байланысты пайда бола қалған шығарма емес, ол
халықтардың ауыз әдебиетінде ғасырлар бойы айтылып келген
аңыздар мен жырлар негізінде қалыптасқан. Ол ертеде жыр, ертегі,
әңгіме тҥрінде ӛмір сҥріп келген, кейін біріктіріліп, ҥлкен бір эпосқа
(жырға) айналған. Қорқыт ата кітабы 12 жырдың қосындысы десек, онда
он шақты ғасыр ішінде ӛмір сҥрген, он шақты ру, тайпа ҧлытарының
ӛткен дәуіріндегі оқиғалар суреттеледі. Жыр оқиғасының бірі Алтайда
болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу ӛңірінде немесе Сыр бойында,
Сардала мен Кавказда ӛтіп жатады. Бҧлай болуы оғыздардың бір
кездерде сол ӛлкелерді жайлап ӛткендігіне байланысты еді. Сондықтан
Қорқыт ата кітабын бір ел, не бір ғана халық ие боп меншіктей
алмайды,онда бірнеше халықтың ҥлесі бар.

Қорқыт бабамыз асқан кҥйші ғана емес, қазақ музыкасының, ән-кҥй
ӛнерінің атасы. Оның шын мәніндегі кҥйші-композитор болғандығын ел
ішінде сақтаған "Қорқыт күйі", "Қорқыт сарыны" атты шығармалары
дәлелдейді. Кҥйші шығармаларында халық пен елдің тағдырын,
болашағын
ойлап,
қамығады,
адамдардың
қайғы-қасіретіне
ортақтасып, мҧң-шерін бӛліседі. Ӛмірдің мәні бақытты ғҧмыр жайында
тебіреніп, тереңнен ой толғайды.
«Қоңыр» күйде қылқобызда орындалатын, ӛзіне ғана тән, кӛптеген
тәсілдер кездеседі. Бір — бірінен желісі ҥзілмей сабақтасып жататын
бірнеше сарыннан тҧрады. Қорқыт кҥйлерінің кӛбісі басынан бастап
соңына жеткенше екпіні бірнеше рет ӛзгеріп тҧрады. Кҥй шоқтығы биік,
парасат пен адамгершілікке, ӛмір жайында толғанысқа толы болып
келеді.
«Жалпы Қорқыт кҥйлерінің бір ерекшелігі — ол әуендік байланысы мен
бір –бірімен сабақтастығында. Бір кҥйдегі нақыш –саз, екіншісінде ашық
және жасырын тҥрде де қайталанады»- деп жазады белгілі
қылқобызшы М. Жарқынбеков.

«Қорқыт» күйі – аса қиын, асқақ кҥй емес, бірақ ол тыңдаушысын
әуендік әсемділігімен, шынайлығымен баурайды.
Кӛлемі жағынан кішкене, әрі қысқа болғанымен, музыкалық мазмҧны
жағынан терең болып келеді. Кҥйінің әуені Желмаяның тҧяғының
дыбысын, желе жортып шапқандығын естілгендей әсер қалдырады.
Оны қобыздың шанағына керілген теріні сол қол саусақтарымен
басып-ашу арқылы әдіс — тәсіл колданса, қобыз ҥнінен бір ерекше
тербеліс дыбыс шығады, ал екінші нҧсқада — Желмаяның шабысын
тиек арқылы келтіруге болады. Тиекті сол қолдың бас бармағымен сҧқ
саусақ арқылы басып ашып ойнаса, (педаль) сияқты дыбысты кӛбейтіп
немесе азайтып алуға болады» — деп жазады М. Жарқынбеков.

«Ұшардың ұлуы» күйі
Баяғы заманда бір шаңырақ астында жалғыз ҧл бала және ата-анасы
ӛмір сҥрген. Баланың ӛзінің қатты жақсы кӛрген Ҧшар атты иті болады.
Бір кҥні бала ӛліп қалады да ата-анасы баланы жерлейді. Сол кезде
Ҧшар жоғалып кетеді. Анасы оны іздеуге барғанда, ол баланың
зиратының қасында ҧлып жатқанын кӛреді. Мҥны кӛрген анасы да:
Жалғызымнан айрылдым, Қанатымнан кайрылдым, Ҥшар, ҥшар кә, кә...
- деп аңырайды. Иен далада жалғызының артында қалған ана мен
иесінің айрылған тазы – екеуі қос мҧңлық қосылып кҥңіренеді.
Қорқыттың осы оқиғаға байланысты тебіреніп шығарған кҥйі "Ҧшардың
ҧлуы" деп аталады.
«Башпай» күйі
Қорқыт Атаның қарындасы болады. Бірде қарындасы оған тамақ
әкелгенде, оның башпайы қарындасына тиіп кетеді. Сонда ол «Мені
кӛмгенде, башпайымды сыртқа шығарып кӛміңдер»,дейді. Бҧлай
айтқан себебі: ертеде қазақ халқы қызды еркелетіп, оны қҧрметтеген
және оған ер адамның кез келген мҥшесі тисе арсыздық деп санап, сол
адам ӛмір бақи ҧятта ӛмір сҥрген.

"Әуппай" Бҥл кҥйдің де ӛзіндік сыры бар. Қорқыт қасиетті кілемін
тӛсеп, су бетінде отырғанда Сырдарияның жағасына бала кетерген бір
әйел келеді. Ӛзі арып-ашқан әйелдің емшегінен сҥт шықпай, аш бала
уанбай жылай береді. Ол дарияның ортасыңда ағып келе жатқан
Қорқыттан кӛмек кҥткендей телміре қарап, баласын: "Әуппай, әуппай",деп жҧбатып тҧрады. Сонда қолынан келер қаукары, жәрдем берер
халі жоқ кҥйші:
Айналайын балам-ай,
Жас балаңа алаңдай.
Аш болсаң да, ойында
Аман сақтау балаңды-ай,деп тебіреніп, ананың перзентіне деген ыстық махаббатын мәңгі
жасайтын кҥйінің тілімен сӛйлеткен екен.

Қорқыт жырларының дені VIII-ІХ ғасырдағы қыпшақ ҧлысы кезіндегі
оқиғаларды суреттейді. «Қорқыт» жырларында бҥліншіліктің айғағы
басым. Бҧл оқиға VII ғасырдың басында Сырдарияға арабтардың
келуімен байланысты. Сонымен ӛзінің тегі мен табиғаты ономастикасы
мен мифологиясы, тілі мен кӛркемдік мәні жағынан «Қорқыт» жырлары
бҥкіл тҥркі тайпалары эпосының басында тҧрады. Онда ІХ-ХІ
ғасырлардағы Сыр бойында болған оғыз-қыпшақ ҧлысының шежіресі
мен тарихы басым, ол тайпалық емес, ҧлыстық эпос.
Х ғасырда бір оғыздардың 12 тҥрлі эпостық жырларын тудырған Қорқыт
кӛбіне дана ақын, ҥлкен тӛкпе жыршы болып кӛрінеді. Ол халық
жетекшісі, кӛне заман, ру тайпа ӛсиеттерін сақтаушы.

Қорқыт Ата ескерткіші – сәулет ӛнерінің айрықша ҥлгісі. Қызылорда
облысы Қармақшы ауданы Жосалы кентінен 18 км жерде, Қорқыт
станциясының тҥбінде (1980). Авторлары – Б.Ә.Ыбыраев, С.И. Исатаев.
Қорқыт Ата ескерткіші темір бетоннан жасалған биіктігі 8 метр, 4 тік
стеладан тҧрады. Әрбір стела әр тарапқа қаратып тҧрғызылған
қҧлпытастарға ҧқсайды. Жоғары жағы кеңейе келіп, шӛміш пішінінде
тҥйісетін стелалар қобыз бейнесін де меңзейді. Тҥйісер тҥбіндегі орталық
тесігінде 40 металл тҥтік бар. Олар жел соққан кезде қобыз сарынымен
ҥндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай, Қорқыт ата
мазарында соққан желге ҥн қосатын қобыз қойылған. Қорқыт Ата
ескерткішінің ішкі жағы мәңгілік ӛмір сырын іздеген Қорқыт атаның киелі
желмаясының шартарапқа жол тартқан ізін ―Тҥйе табан‖ ӛрнегімен
безендірілген. Әрбір стеланың ҥшкілдене біткен тӛбесі кҥмбезге
ҧқсатылып, ерекше сәулеткерлік композиция шешім тапқан. 1997 жылы
ескерткішті қалпына келтіру, жӛндеу жҧмыстары жҥргізілді. Амфитеатр,
қонақ ҥйі, т.б. нысандардан тҧратын тҧтас архитектуралық ансамбль
жасалып, мемориалдық кешенге айналды. 2000 жылы кешен жанынан
мҧражай ашылды. Оның қорында 700-ге жуық экспонат сақталуда.
Мҧражай экспозициясында Қорқыт ӛмір сҥрген дәуірдің тарихы мен
мәдениеті жайлы мәліметтер беретін материалдар қамтылған.

Қорқыт ата ескерткіші

М.Әуезов: ―Ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген
Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына кетеді, бірақ
таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын
айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер
бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден
табады‖, – деп жазады.
Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі енді ӛлімнен қашқан шаман емес,
керісінше, ӛмір ҥшін кҥрескен, ӛлімнен қҧтылуды қандай бір қҧдіретті
кҥштен емес, ӛнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тҧлға
болып кӛрінеді. Зерттеушілер ӛлімнен қашқан
Қорқыт Ата
философиясын әйгілі шумер эпосы ―Гильгамеш туралы жырдағы‖
Гильгамеш әрекетімен салыстырады. М.Әуезов Қорқыт аңызын
адамзатқа от ҧрлап әкеліп сыйлаған Прометей туралы грек аңызымен
теңестіреді. Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды тҥйіндей
келе, Қорқыт Атаны исламды әлі толық қабылдамаған тҥркі
тайпаларының мәдени рәмізі деп қарастыруға болады. Аңыз
әңгімелерде Қорқыт Ата ӛзінің желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт
әкелетін жерҧйықты іздеген данагӛй ойшыл.

Қорқыт атаға қатысты оқиғалар шежіресі
•
•
•

•
•
•
•
•

1815 жыл. Неміс ғалымы Х.Ф.Диц Дрезден кітапханасынан ―Қорқыт ата
кітабының‖ 12 жырдан тҧратын нҧсқасын тапқан.
1856 жыл. Орыс армиясының офицері И.Макашеев Қорқыт мазарында
болып, зерттеу жҥргізген.
1868 жыл. Ресей археология қоғамының П.И.Лерх басқарған
экспедициясының мҥшесі М.К.Приорев Қорқыт бейітін алғаш рет суретке
тҥсірді.
1925 жыл. Қорқыт әулие басында Әлкей Марғҧлан болған.
1974 жыл. Қобызшы Мҧсабек Жарқынбеков Польшада Қорқыт кҥйін
орындады.
1980 жыл. Қызылорда облысы Қармақшы ауданында Қорқыт ескерткішкешені ашылды.
1985 жыл. Академик Әлкей Марғҧланның ―Ежелге жыр, аңыздар‖ кітабы
жарық кӛрді. Ол кітапта Қорқыт жайлы аса мол мағлҧмат берілген.
1986 жыл. Белгілі ғалым Әуелбек Қоңыратбаев пен Мардан
Байділдаевтардың аударуымен ―Қорқыт Ата кітабы‖ тҧңғыш рет қазақ
тілінде жарық кӛрді.

Қорқыт атаға қатысты оқиғалар шежіресі
•

•
•

•

1998 жыл. Қызылорда гуманитарлық университеті мен Ы.Жақаев
атындағы политехникалық институты қосылып, Қорқыт ата атындағы
Қызылорда мемлекеттік университеті болып қайта қҧрылды.
1999 жыл. Қазан. Анкарада Қорқыт Атаға арналған халықаралық жиын
ӛткізілді.
1999 жыл. 7-8 маусым. ЮНЕСКО-ның Париждегі штаб-пәтерінде «Қорқыт
ата және жаңа жылдық» атты халықаралық форум болды. Бҧл формуға
Қорқыт ата университетінің профессоры Болатбек Әбдірәсілов,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі,
Қорқыт мҧраларын орындаушы Бекболат Тілеуханов қатысты.
1999 жыл. 8 қыркҥйек. Қазақстан ҥкіметі ―Қорқыт ата кітабының 1300
жылдығын мерекелеу туралы‖ қаулы қабылданды.

Қорқыттың нақыл сөздері
 Қыз ақылды ескермес-ана ҥлгісін кӛрмесе
Ҧл жарлықап ас бермес-әке ҥлгісін кӛрмесе
 Адам ӛмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен,досы кӛп, ҧрпақ
тәрбилеген ҧтады екен.
 Адам баласы керуен сияқты: тоқтады, кӛшті де кетті.
 Ӛлгендер қайтып келмейді,
Шыққан жан қайтып енбейді.
 Қанша қалың жауғанмен,
Қар кӛктемде қалмайды.
 Гҥл жайнаған қалың да,
Қара кҥзге қалмайды.
 Қҧстың қонар жерін су білер,
Малдың барар жерін ну білер.
 Ескі киімнің биті ащы,
Жетім баланың тілі ащы.

Қорқыттың нақыл сөздері
 Кӛк шҥйгінін киік білер.
 Бас аман болса бӛрік табылады.
 Дәулетті ҧл – ошақтың қоры,
Дәулетсіз ҧл – атаның соры.
 Ҧлдың кҥні кҥн емес – атадан мал қалмаса,
Ата малы пҧл емес – баста ақыл болмаса.
 Қанша байлық жисаң да – бҧйырғаннан артық жей алмайсың.
 Тебегеннің таңын сҥзеген айырады.
 Ат жемейтін ащы шӛптің шыққанынан шықпағаны игі,
Адам ішпес ащы судың аққанынан ақпағаны игі,
Атасының атын шығармаған жігерсіз ҧлдың – туғанынан тумағаны игі.
 Сауыттың қасиеті – қылышпен ҧрғанда,
Аттың қасиеті – жаудан алып шыққанда кӛрінер.
 Кӛп қорқытады, терең батырады.

“Қорқыт ата” туралы кітапхана қорындағы
әдебиеттер тізімі:
• Қорқыт ата кітабы. Оғыздардың батырлық жырлары: Эпос /
орыс тілінен аударған Ә.Қоңыратбаев, М.Байділдаев. –
Алматы: жазушы, 1986 жыл.
• ―Қорқыт Ата‖ энциклопедиялық жинақ: / Бас редактор
Ә.Нысанбаев – Алматы: ―Қазақ энциклопедиясы‖ Бас
редакциясы – 1999 жыл.
• Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. – Астана: ―Фолиант‖,
2001 жыл.
• Орта ғасырдағы тҥркі ойшылдары. Жиырма томдық. 5-том. –
Астана: Аударма, 2005 жыл.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!