Қорқыт ата

Қорқыт ата
Өткенді қастерлеу арқылы,
болашағымызды баянды етеміз.

Қорқыт(VIII-IXғғ.)–оғыз-қыпшақтайпаларыныңҧлыойшылы,батагӛй
абызы,дәулескеркҥйшісі,келеркҥндіболжайтынкӛріпкелданасы.
ОлӛмірдеболғанСырбойыменСарыарқаалабындағҧмыркешкен,
нақтылытарихитҧлға.АтажағынанҚорқытоғызтайпасыныңҚай
(Қайыспас)дейтінатасынантараса,анасыжағынанқалыңқыпшақнағашы
жҧртыболыпкеледі.ҚорқыттыңәкесіоғызтайпасынабелгіліҚара(Қара-
қожа)дегенкісіболсакерек.Қорқытоғызбенқыпшаққабірдейбасалқылық
жасағанкемеңгер.«Қорқытбатыремес,абыз(патриарх),халық
даналығынбасболыппашетушіжәнесақтаушы,оныңпарасатына
дүйімжұртденқояды»,–дейдіВ.В.Бартольд.
Қорқытатаоғыз-қыпшақортасындағысаяси-әлеуметтікмәселелерді
шешудежолкӛрсетушібастҧлға.Олелішіндегіжӛн-жоралғыны,салт-
дәстҥрдіреттеушібатагӛйдана.

Халықтыңсыртқыжаудан,ішкідауданаманболуынқадағалаушыақылгӛй.
Дҥйімжҧрттыңкӛш-қонын,мекентҧрағын,ен-таңбасын,ҧран-ҧжымын
белгілепотыратынбілгір.
Қорқытата-тҥркіхалықтарыныңбәрінеортақҧлыойшыл-кемеңгер,жырау,
кҥйші-қобызшы.Олтуралыдеректербізгеҥштҥрліжолменжеткен.
•Бірі-елаузындағыҚорқыттуралыаңыз-әфсаналар,
•Екіншісі-тарихишежірелер,
•Үшіншісі-«Қорқыт ата кітабы».

Аңызбойынша,анасыҚорқыттықҧрсағындаҥшжылбойыкӛтеріп
жҥріпті.Жылынабірреттолғаққысыпотырадыекен.Қорқытдҥниеге
келералдындаәлемдіҥшкҥн,ҥштҥнбойыкӛзгетҥртсекӛргісіз
қараңғылықбасады.Сҧрапылқарадауылсоғып,ел-жҧрттықорқыныш
сезімібилеген.Осығанорайбаланыңатын―Қорқыт‖депқойғандейді.
―Қорқыт‖сӛзініңэтимол-сынӘ.Қоңыратбаев―қҧттыадам,қҧтәкелетін
адам‖депкӛрсетсе,С.Қасқабасов―ӛмірсарқылды,адамӛлді‖деген
мағынаныбілдіредідепсанайды.Е.Тҧрсыновтҥркіхалықтарының
фольклорынасҥйенеотырып,―дада,деде‖дегенсӛздерді―насихат
айтушыжырау‖дептҥсіндіреді.В.ЖирмунскийҚорқытАтанымагиялық
аспап–қобыздыңиесі,шаман,абызретіндеқарастырады.

ҚОРҚЫТАТАКІТАБЫ–қаһармандықэпосҥлгісі,оғыз-қыпшақдәуірінің
жазбамҧрасы.ғылымдаоныңонекінҧсқасымәлім:Дрезденде(12
нұсқа)жәнеВатиканда(6нұсқа)сақталған.19ғ-дабҧлжазба
ескерткіштізерттеп,аударуісіменакадемикВ.В.Бартольдайналысып,
жекетармақтарынжариялады.Кейінбҧлаударма―ДедеГоргуд‖(Баку,
1950),―КнигамоегодедаКоркута‖(М.–Л.,1962)дегенатпенжарық
кӛрді.Ә.Қоңыратбаевтыңаударуыменқазақтілінде1986ж.тҧңғышрет
басылды.Әдебиәрітарихиэтник.мҧраретіндегі―ҚорқытАтаның
кітабында‖қазақэпосынатәнкӛркемдіккестелерменқатарқазақ
тарихыменмәдениетінеқосатындеректердемол.Сондай-ақжазбада
оғызтайпаларының этникалықтегі,этнографиясысы,мекені,
әлеуметтікжағдайы,т.б.мәліметтеркӛпсақталған.
Кітаптың1300жылдығы1999ж.ЮНЕСКО
тарапынанхалықараралықдеңгейде
атапӛтілді,―Қорқытата‖энциклопедиялық
жинағыжарыққашықты.

―ҚорқытАтаныңкітабы‖ҚазақстандаМ.Әуезов,Ә.Марғҧлан,
Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев,Х.Сҥйіншәлиев, Н.Келімбетов,
М.Жолдасбеков,Ш.Ыбыраев,Т.Қоңыратбай,т.б.еңбектерінде
зерттелген.
Осыжылдың17сәуіріндеПариждеҚорқытатакітабының200жылдығы
атапӛтілді.ФранцияастанасындаЮНЕСКО концертзалында
ЮНЕСКО-ның70жылдықмерейтойыныңаясында«Қорқытата»
кітабыныңалғашжарыққашығуының 200жылтолуынаорай
ХалықаралықТҥркіакадемиясыменбірлесіпҚазақстан,Әзербайжан,
ТҥркіменстанжәнеТҥркияныңТҧрақтыӛкілдіктеріменсалтанатты
концертҧйымдастырылды.Шарағажоғарыҧйымхатшылығының
ӛкілдері,тҥркітілдесмемлекеттерденмәртебелімеймандармен
дипломатиялықмиссияныңжәнеФранциядағықазақдиаспорасының
ӛкілдеріқатысты.

ҚорқытатакітабытҧңғышзерттеушісінемісғалымыН.Ф.Дицӛзінің
"Аталарсӛзі"аттытҥркімақалдардыңжинағындаҚорқыттыңОғыз
ҧрпағынаншыққан,кӛпхалықтардыңәулиетҧтатынынескертеді.
ЗерттеушілердіңайтуыншаҚорқытатакітабыбіржылдажасалғанне
бірғанаоқиғағабайланыстыпайдаболақалғаншығармаемес,ол
халықтардыңауызәдебиетіндеғасырларбойыайтылыпкелген
аңыздарменжырларнегізіндеқалыптасқан.Олертедежыр,ертегі,
әңгіметҥріндеӛмірсҥріпкелген,кейінбіріктіріліп,ҥлкенбірэпосқа
(жырға)айналған.Қорқытатакітабы12жырдыңқосындысыдесек,онда
оншақтығасырішіндеӛмірсҥрген,оншақтыру,тайпаҧлытарының
ӛткендәуіріндегіоқиғаларсуреттеледі.ЖыроқиғасыныңбіріАлтайда
болса,ендібіріОртаАзия,ЖетісуӛңірінденемесеСырбойында,
СардаламенКавказдаӛтіпжатады.Бҧлайболуыоғыздардыңбір
кездердесолӛлкелердіжайлапӛткендігінебайланыстыеді.Сондықтан
Қорқытатакітабынбірел,небірғанахалықиебопменшіктей
алмайды,ондабірнешехалықтыңҥлесібар.

Қорқытбабамызасқанкҥйшіғанаемес,қазақмузыкасының,ән-кҥй
ӛнерініңатасы.Оныңшынмәніндегікҥйші-композиторболғандығынел
ішіндесақтаған"Қорқыткүйі","Қорқытсарыны"аттышығармалары
дәлелдейді.Кҥйшішығармаларында халықпенелдіңтағдырын,
болашағын ойлап,қамығады,адамдардың қайғы-қасіретіне
ортақтасып,мҧң-шерінбӛліседі.Ӛмірдіңмәнібақыттығҧмыржайында
тебіреніп,тереңненойтолғайды.
«Қоңыр»күйдеқылқобыздаорындалатын,ӛзінеғанатән,кӛптеген
тәсілдеркездеседі.Бір—біріненжелісіҥзілмейсабақтасыпжататын
бірнешесарыннантҧрады.Қорқыткҥйлерініңкӛбісібасынанбастап
соңынажеткеншеекпінібірнешеретӛзгеріптҧрады.Кҥйшоқтығыбиік,
парасатпенадамгершілікке,ӛміржайындатолғанысқатолыболып
келеді.
«ЖалпыҚорқыткҥйлерініңбіререкшелігі—оләуендікбайланысымен
бір–біріменсабақтастығында.Біркҥйдегінақыш–саз,екіншісіндеашық
жәнежасырынтҥрдедеқайталанады»-депжазадыбелгілі
қылқобызшыМ.Жарқынбеков.

«Қорқыт»күйі–асақиын,асқақкҥйемес,бірақолтыңдаушысын
әуендікәсемділігімен,шынайлығыменбаурайды.
Кӛлеміжағынанкішкене,әріқысқаболғанымен,музыкалықмазмҧны
жағынантереңболыпкеледі.КҥйініңәуеніЖелмаяныңтҧяғының
дыбысын,жележортыпшапқандығынестілгендейәсерқалдырады.
Онықобыздыңшанағынакерілгентерінісолқолсаусақтарымен
басып-ашуарқылыәдіс—тәсілколданса,қобызҥніненбіререкше
тербелісдыбысшығады,алекіншінҧсқада—Желмаяныңшабысын
тиекарқылыкелтіругеболады.Тиектісолқолдыңбасбармағыменсҧқ
саусақарқылыбасыпашыпойнаса,(педаль)сияқтыдыбыстыкӛбейтіп
немесеазайтыпалуғаболады»—депжазадыМ.Жарқынбеков.

«Ұшардың ұлуы» күйі
Баяғызамандабіршаңырақастындажалғызҧлбалажәнеата-анасы
ӛмірсҥрген.БаланыңӛзініңқаттыжақсыкӛргенҦшараттыитіболады.
Біркҥнібалаӛліпқаладыдаата-анасыбаланыжерлейді.Солкезде
Ҧшаржоғалыпкетеді.Анасыоныіздеугебарғанда,олбаланың
зиратыныңқасындаҧлыпжатқанынкӛреді.Мҥныкӛргенанасыда:
Жалғызымнанайрылдым,Қанатымнанкайрылдым,Ҥшар,ҥшаркә,кә...
-депаңырайды.Иендаладажалғызыныңартындақалғананамен
иесініңайрылғантазы–екеуіқосмҧңлыққосылыпкҥңіренеді.
Қорқыттыңосыоқиғағабайланыстытебіреніпшығарғанкҥйі"Ҧшардың
ҧлуы"депаталады.
«Башпай»күйі
ҚорқытАтаныңқарындасыболады.Бірдеқарындасыоғантамақ
әкелгенде,оныңбашпайықарындасынатиіпкетеді.Сондаол«Мені
кӛмгенде,башпайымды сыртқашығарыпкӛміңдер»,дейді.Бҧлай
айтқансебебі:ертедеқазақхалқықыздыеркелетіп,онықҧрметтеген
жәнеоғанерадамныңкезкелгенмҥшесітисеарсыздықдепсанап,сол
адамӛмірбақиҧяттаӛмірсҥрген.

"Әуппай"Бҥлкҥйдіңдеӛзіндіксырыбар.Қорқытқасиеттікілемін
тӛсеп,субетіндеотырғандаСырдарияныңжағасынабалакетергенбір
әйелкеледі.Ӛзіарып-ашқанәйелдіңемшегіненсҥтшықпай,ашбала
уанбайжылайбереді.Олдарияныңортасыңдаағыпкележатқан
Қорқыттанкӛмеккҥткендейтелміреқарап,баласын:"Әуппай,әуппай",-
депжҧбатыптҧрады.Сондақолынанкелерқаукары,жәрдемберер
халіжоқкҥйші:
Айналайынбалам-ай,
Жасбалаңаалаңдай.
Ашболсаңда,ойында
Амансақтаубалаңды-ай,-
дептебіреніп,ананыңперзентінедегеныстықмахаббатынмәңгі
жасайтынкҥйініңтіліменсӛйлеткенекен.

ҚорқытжырларыныңденіVIII-ІХғасырдағықыпшақҧлысыкезіндегі
оқиғалардысуреттейді.«Қорқыт»жырларындабҥліншіліктіңайғағы
басым.БҧлоқиғаVIIғасырдыңбасындаСырдарияғаарабтардың
келуіменбайланысты.Соныменӛзініңтегіментабиғатыономастикасы
менмифологиясы,тіліменкӛркемдікмәніжағынан«Қорқыт»жырлары
бҥкілтҥркітайпаларыэпосыныңбасындатҧрады.ОндаІХ-ХІ
ғасырлардағыСырбойындаболғаноғыз-қыпшақҧлысыныңшежіресі
ментарихыбасым,олтайпалықемес,ҧлыстықэпос.
Хғасырдабіроғыздардың12тҥрліэпостықжырларынтудырғанҚорқыт
кӛбінеданаақын,ҥлкентӛкпежыршыболыпкӛрінеді.Олхалық
жетекшісі,кӛнезаман,рутайпаӛсиеттерінсақтаушы.

ҚорқытАтаескерткіші–сәулетӛнерініңайрықшаҥлгісі.Қызылорда
облысыҚармақшыауданыЖосалыкентінен18кмжерде,Қорқыт
станциясыныңтҥбінде(1980).Авторлары–Б.Ә.Ыбыраев,С.И.Исатаев.
ҚорқытАтаескерткішітемірбетоннанжасалғанбиіктігі8метр,4тік
стеладантҧрады.Әрбірстелаәртарапқақаратыптҧрғызылған
қҧлпытастарғаҧқсайды.Жоғарыжағыкеңейекеліп,шӛмішпішінінде
тҥйісетінстелаларқобызбейнесіндемеңзейді.Тҥйісертҥбіндегіорталық
тесігінде40металлтҥтікбар.Оларжелсоққанкездеқобызсарынымен
ҥндесдыбысшығарады.Аңыздардаайтылғандай,Қорқытата
мазарындасоққанжелгеҥнқосатынқобызқойылған.ҚорқытАта
ескерткішініңішкіжағымәңгілікӛмірсырыніздегенҚорқытатаныңкиелі
желмаясыныңшартарапқажолтартқанізін―Тҥйетабан‖ӛрнегімен
безендірілген.Әрбірстеланыңҥшкілденебіткентӛбесікҥмбезге
ҧқсатылып,ерекшесәулеткерліккомпозицияшешімтапқан.1997жылы
ескерткіштіқалпынакелтіру,жӛндеужҧмыстарыжҥргізілді.Амфитеатр,
қонақҥйі,т.б.нысандардантҧратынтҧтасархитектуралықансамбль
жасалып,мемориалдықкешенгеайналды.2000жылыкешенжанынан
мҧражайашылды.Оныңқорында700-гежуықэкспонатсақталуда.
МҧражайэкспозициясындаҚорқытӛмірсҥргендәуірдіңтарихымен
мәдениетіжайлымәліметтерберетінматериалдарқамтылған.

Қорқыт ата ескерткіші

М.Әуезов:―Ажалдытоқтатумүмкінеместігінмойындағысыкелмеген
ҚорқытАтажұрттанбезіп,айдалаға,табиғатаясынакетеді,бірақ
тауларда,жазықтарда,ормандардаоғанөлімкүтіптұрғанын
айтады.Соданқорқып,шырғайданалғашқықобыздыжасап,жер
бетіндебіріншіболыпкүйтартады.Сөйтіпөлмеудіңамалынөнерден
табады‖,–депжазады.
ҚазақаңызындағыҚорқытАтабейнесіендіӛлімненқашқаншаманемес,
керісінше,ӛмірҥшінкҥрескен,ӛлімненқҧтылудықандайбірқҧдіретті
кҥштенемес,ӛнерденіздеген,ажалменайқасқаналыпруханитҧлға
болыпкӛрінеді.ЗерттеушілерӛлімненқашқанҚорқытАта
философиясын әйгілішумерэпосы―Гильгамештуралыжырдағы‖
Гильгамешәрекетіменсалыстырады.М.ӘуезовҚорқытаңызын
адамзатқаотҧрлапәкеліпсыйлағанПрометейтуралыгрекаңызымен
теңестіреді.Тарихидеректерменғылымипайымдаулардытҥйіндей
келе,ҚорқытАтаныисламдыәлітолыққабылдамағантҥркі
тайпаларының мәденирәмізідепқарастыруғаболады.Аңыз
әңгімелердеҚорқытАтаӛзініңжелмаясынамініп,халыққамәңгілікбақыт
әкелетінжерҧйықтыіздегенданагӛйойшыл.

Қорқыт атаға қатысты оқиғалар шежіресі
•1815жыл.НемісғалымыХ.Ф.ДицДрезденкітапханасынан―Қорқытата
кітабының‖12жырдантҧратыннҧсқасынтапқан.
•1856жыл.ОрысармиясыныңофицеріИ.МакашеевҚорқытмазарында
болып,зерттеужҥргізген.
•1868жыл.Ресейархеологияқоғамының П.И.Лерхбасқарған
экспедициясыныңмҥшесіМ.К.ПриоревҚорқытбейітіналғашретсуретке
тҥсірді.
•1925жыл.ҚорқытәулиебасындаӘлкейМарғҧланболған.
•1974жыл.ҚобызшыМҧсабекЖарқынбековПольшадаҚорқыткҥйін
орындады.
•1980жыл.ҚызылордаоблысыҚармақшыауданындаҚорқытескерткіш-
кешеніашылды.
•1985жыл.АкадемикӘлкейМарғҧланның―Ежелгежыр,аңыздар‖кітабы
жарықкӛрді.ОлкітаптаҚорқытжайлыасамолмағлҧматберілген.
•1986жыл.БелгіліғалымӘуелбекҚоңыратбаевпенМардан
Байділдаевтардыңаударуымен―ҚорқытАтакітабы‖тҧңғышретқазақ
тіліндежарықкӛрді.

Қорқыт атаға қатысты оқиғалар шежіресі
•1998жыл.ҚызылордагуманитарлықуниверситетіменЫ.Жақаев
атындағыполитехникалықинститутықосылып,Қорқытатаатындағы
Қызылордамемлекеттікуниверситетіболыпқайтақҧрылды.
•1999жыл.Қазан.АнкарадаҚорқытАтағаарналғанхалықаралықжиын
ӛткізілді.
•1999жыл.7-8маусым.ЮНЕСКО-ныңПариждегіштаб-пәтерінде«Қорқыт
атажәнежаңажылдық»аттыхалықаралықфорумболды.Бҧлформуға
Қорқытатауниверситетініңпрофессоры БолатбекӘбдірәсілов,
Мемлекеттіксыйлықтыңлауреаты,Қазақстанныңеңбексіңіргенәртісі,
ҚорқытмҧраларынорындаушыБекболатТілеухановқатысты.
•1999жыл.8қыркҥйек.Қазақстанҥкіметі―Қорқытатакітабының1300
жылдығынмерекелеутуралы‖қаулықабылданды.

Қорқыттың нақыл сөздері
Қыз ақылды ескермес-ана ҥлгісін кӛрмесе
Ҧл жарлықап ас бермес-әке ҥлгісін кӛрмесе
Адам ӛмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен,досы кӛп, ҧрпақ
тәрбилеген ҧтады екен.
Адам баласыкеруенсияқты: тоқтады, кӛшті де кетті.
Ӛлгендер қайтып келмейді,
Шыққан жанқайтып енбейді.
Қанша қалың жауғанмен,
Қар кӛктемде қалмайды.
Гҥл жайнаған қалың да,
Қара кҥзге қалмайды.
Қҧстың қонар жерінсу білер,
Малдың бараржерінну білер.
Ескікиімнің битіащы,
Жетімбаланың тіліащы.

Қорқыттың нақыл сөздері
Кӛк шҥйгінін киікбілер.
Бас аманболсабӛрік табылады.
Дәулетті ҧл –ошақтың қоры,
Дәулетсіз ҧл –атаның соры.
Ҧлдың кҥні кҥн емес–атаданмал қалмаса,
Атамалы пҧл емес–баста ақыл болмаса.
Қанша байлық жисаң да –бҧйырғаннан артық жейалмайсың.
Тебегеннің таңын сҥзеген айырады.
Атжемейтінащышӛптің шыққанынан шықпағаны игі,
Адам ішпесащысудың аққанынан ақпағаны игі,
Атасының атыншығармаған жігерсізҧлдың –туғанынан тумағаны игі.
Сауыттың қасиеті –қылышпен ҧрғанда,
Аттың қасиеті –жауданалыпшыққанда кӛрінер.
Кӛп қорқытады, терең батырады.

“Қорқыт ата” туралы кітапхана қорындағы
әдебиеттер тізімі:
•Қорқытатакітабы.Оғыздардыңбатырлықжырлары:Эпос/
орыстіліненаударғанӘ.Қоңыратбаев,М.Байділдаев.–
Алматы:жазушы,1986жыл.
•―ҚорқытАта‖энциклопедиялықжинақ:/Басредактор
Ә.Нысанбаев–Алматы:―Қазақэнциклопедиясы‖Бас
редакциясы–1999жыл.
•ЖолдасбековМ.Орхонескерткіштері.–Астана:―Фолиант‖,
2001жыл.
•Ортағасырдағытҥркіойшылдары.Жиырматомдық.5-том.–
Астана:Аударма,2005жыл.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!