Қоршаған орта мен еңбекті қорғау пәнінен дәрістер жинағы

Маңғыстау техникалық колледжі

«Қоршаған орта мен еңбекті қорғау»

және «Еңбекті қорғау және өндірістік экология» пәндерінен

дәрістер жинағы

Дайындағын: Адайбаева А.

№1 дәріс

Кіріспе

Қоғамымыздың басты мақсаты-еңбекті адамның бірінші кезектегі өмірлік қажетіне айналдыру. Ал, тиімді еңбек ету үшін еңбекшілерге қажетті жағдай жасау, олардың денсаулығын сақтау, еңбек жағдайының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, кәсіби сырқатты және өндірісте зақымдануды болдырмау қажет. Еңбек қорғау ғылымы осы мәселелермен, яғни еңбектің зиянсыз, қауіпсіз жағдайларын жасаудың проблемаларымен айналысады.

Халықаралық еңбек ұйымының дерегі бойынша дүние жүзінде жыл сайын орта есеппен 50 миллион немесе күніне 160 мың жазатайым оқиғалар болып тұрады.

Қысқасы, еңбекті қорғау дегеніміз-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оңалту және өзге де іс-шаралар мен құралдарды қамтитын еңбек қызметі үдерісінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі болып табылады. Еңбек қорғау ғылымы өндірістегі жазатайым оқиғалардың, кәсіби сырқаттардың, жарылыстар мен өрттің себептерін анықтап, оны болдырмаудың қажетті шараларын жасайды.

Еңбекті қорғау еңбек қорғаудың заңдылықтарын, өндірістік санитарияны, қауіпсіздік техникасын, және өрт қауіпсіздігін қамтиды.

Еңбек қорғаудың заңдылықтарына Қазақстан Республикасының Заңдары мен мен басқа да мемлекеттік актілер, Министрлер кабинетінің, кәсіподақ ұйымы мен келісілген министрліктердің нұсқаулары мен ережелері , сондай-ақ ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген еңбек қорғаудың нормалары жатады.

Өндірістік санитария дегеніміз- еңбекшіге зиянды өндірістік факторлардың әсерін болдырмайтын ұйымдастыру, гигиеналық және санитарлық-техникалық шаралар мен құралдардың жүйесі.

Қауіпсіздік техникасы дегеніміз- еңбекшіге қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болдырмайтын ұйымдастыру және техникалық шаралар мен құралдардың жүйесі.

Өрт қауіпсіздігі дегеніміз- өрттің алдын алудың, өрт шығу себептерін жоюдың, өрттің жайылуына жол бермеудің, адамдарды, жануарларды және материалдық құндылықтарды жедел көшіруді ұйымдастырудың және өртті сөндіру шараларының жүйесі.

Еңбек қорғау ғылымы міндеттерінің күрделілігі одан еңбектің қауіпсіз және тиімді жағдайларын жасауға қатысы бар басқа да ғылымдардың жетістіктерін пайдалануды, ең алдымен, әлеуметтік –құқықтық ғылымның, сондай-ақ еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың, әсемдік пен эргономиканың жетістіктерін пайдалануды талап етеді. Мысалы, машиналарды, аппаратураларды, басқа да жабдықтарды қауіпсіз пайдаланудың тәсілдерін дайындау барысында еңбекті қорғау ғылымы техникалық ғылымдардың шешімдерін пайдаланса, санитарлық талаптарды дайындау барысында кейбір медициналық және биологиялық пәндердің зерттеу қорытындыларын пайдаланады.

Еңбекті қорғау мен еңбек жағдайын жақсартудың әлеуметтік-экономикалық маңызы зор.ол еңбекшілердің өмірін қорғаумен қатар, еңбек өнімділігін арттыруға, еңбекшілердің еңбекке қатысу мерзімін ұзартуға, мамандарды тұрақтандыруға ықпал етеді және түрлі жағдайларға байланысты жұмсалатын шығынды азайтады.

Қазір еліміз бойынша жыл ішінде пайдаланылмаған барлық жұмыс күнінің 60-80 % еңбекшілердің түрлі себептермен науқастануынан болады.Егер осы жұмысқа уақытша жарамсыздықтың жылдық орташа көрсеткіші бір күнге кемітілсе, онда еліміздің халық шаруашылығы қосымшы 18 млн. Жұмыс күнін сақтаған болар еді.

№2 дәріс

Тарау 1.Еңбек қорғауды ұйымдастыру

Еңбекті қорғауға қатысты негізгі құжаттар

Еңбек қорғаудың заңдылықтарына Қазаұстан Республикасының Еңбек кодексі мен басқа да мемлекеттік актілер, республика Министрлер кабинетінің , кәсіподақтарының орталық кеңесінің заңдылық актілері және кәсіподақ ұйымымен келісілген министрліктердің нұсқаулары мен ережелері , сондай-ақ ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген еібек қорғаудың нормалары жатады.

Еңбек қорғау мәселелері Қазақстан Республикасы Конститутциясында, Қвазақстан Республикасы Еңбек кодексінде, кәсіпорынның ережесінде айқындалған.2007 жылы 15 мамырда қабылданған Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған еңбек қызметінің кез келген түріне қатысушылар еңбекті қорғауға құқылы деп атап көрсетілген.Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 6 бөлімнен, 40 тараудан, 341 баптан тұрады. Кодекстің бөлімі жалпы ережелерді қамтиды, оның ішінде осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ұғымдар, Қазақстан Республикасы еібек заңнамасының мақсаты мен принциптері, қолданылу аясы, мемлекеттік органдардың еңбек қатынастарын реттеу саласындағы құзіреті, еңбек қатынастарын реттеу саласындағы құзіреті, еңбек қатынастары субьектілерінің құқықтары мен міндеттері белгіленген. Осы кодекстің 9-бабында оның күші жұмыс берушілерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ұйымдарға қолданылады делінген.

Кәсіпорындар, оның ішінде жекеленген жалдаушылар мен еібек қатынасында тұратын барлық қызметкерлер, кооператив мүшелері, өндірістік практикадан және өндірістік оқудан өтуші жоғары оқу орындарының студенттері мен арнаулы орта оқу орындарының және жалпы білім беретін мектептердің оқушылары, әскери қызметшілер, үкімнің орындалуын бақылайтын органдар белгілейтін кәсіпорындарындағы жұмыс кезінде сот үкімі мен жаза өтеп жатқан адамдар, сондай-ақ қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған еңбек қызметінің кез келген түріне қатысушылар еңбекті қорғауға құқылы.

Кодекстің екінші бөлімі еңбек қатынастарына , яғни еңбек шартын жасау, еңбек тәртібін қамтамасыз ету, жұмыс және тынығу уақыттары, еңбекке ақы төлеу, мамандарды кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жұмыстары, жұмысқа орналастыру, кепілдіктер мен өтемақы төлемдері, еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігі және жеке еңбек дауларын қарау мәселелеріне арналған.

Осы Кодекстің 24-бабында « Еңбек шарты бойынша қызметкер сыйақы үшін тиісті біліктілігі бойынша жұмысты атқарады жіне еңбек тәртіптемесін сақтайды, ал жұмыс беруші еңбек жағдайларын қамтамасыз етеді, қызметкерге Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында, еңбек шартында, ұжымдық шартта, тараптардың келісімінде көзделген жалақыны уақытылы және толық көлемінде төлейді және өзге де төлемдерді жүзеге асырады» делінген.

Кодекстің үшінші бөлімінде қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін реттеу ерекшеліктері, атап айтқанда, жасөспірімдер мен әйелдердің еңбегін реттеу, ауыр жұмыстарды, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда, вахталық әдіспен немесе үйде жұмыс істейтін қызметкерлердің, мүгедектердің және шағын кәсіпкерлік субьектілері қызметкерлерінің еңбегін реттеу ерекшеліктері сараланған.Кодекстің 16,17 –тараулары әйелдер мен он сегіз жасқа толмаған адамдардың еңбегін зиянды және қауіпті еңбек жағдайы бар жұмыстарға, ауыр жүк көтеру, оны қолмен тасуға байланысты жұмыстарға пайдалануға заңда белгіленген тәртіппен шек қойылады.Мүгедек қызметкерлердің еңбек жағдайына байланысты Кодекстің 223 бабында « Еңбекті нормалау, еңбекке ақы төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары, жұмыс режимі, кәсіптерді қоса атқару тәртібі, техникалық, санитарлық, гигиеналық, өндірістік-тұрмыстық жағдайлар, сондай-ақ тараптар келісімі бойынша еңбек шартының, ұжымдық шарттың өзге де жағдайлары басқа қызметкерлермен салыстырғанда мүгедек қызметкерлердің жағдайларын нашарлата немесе құқықтарын шектей алмайды» делінген. I және II топтағы мүгедек қызметкерлерге аптасына 36 сағаттан аспайтын ұзақтығы қысқартылған жұмыс уақыты белгіленеді және оларға ұжымдық шартта белгіленген қосымшы жеңілдіктер берілуі мүмкін.

№3 дәріс

Еңбек қорғауды ұйымдастыру, жоспарлау және басқару.

Кәсіби басқару үшін ГОСТ Р 12.0.006-2002 ЕҚСЖ «жалпы талаптарға сәйкес еңбек ұйымы «Еңбекті қорғауды басқару жүйесі - жалпы жүйесінің бір бөлігі тәуекелдерді басқаруды қамтамасыз басқару (менеджмент) компаниясы денсаулық сақтау және қауіпсіздік саласындағы іс-шаралар ұйымдастыру.

жүйесі ұйымдық құрылымын, жоспарлау қызметін, бөлу кіреді жүзеге асыру, дамыту үшін жауапкершілік, рәсімдер, процестер мен ресурстарды, мақсаттарға қол жеткізу, еңбекті қорғау саясаты мен шараларын талдау ұйымдастыру.

жүйесі олардың, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті басқару қызметкері қатысу нысанын құру керек міндеттері, жұмыс берушінің міндеттері (оның өкілі), басқа да лауазымды тұлғалары және олардың өзара іс-қимыл. Негізгі міндеті жүйесін қолдану - өндірістік процесіне қызметкерлердің өмірі мен денсаулығын сақтау іс-шаралар. Ұйым, егер бұл қол жеткізуге болады Барлық жұмыс орындарында қауіпсіз және қолайлы еңбек жағдайларын жасау.

Басқа шарттар еңбек және демалыс оңтайлы режимін құру, өмір сүру үшін жеткілікті қолайлы психологиялық климат, еңбек қажеттіліктері және, сайып келгенде, әлеуметтік қауіпсіздік қызметкерлер.

асыру ол белгілі бір жүйесі шеңберінде міндеттерді жүзеге асыру үшін орынды болып табылады, Еңбекті қорғауды басқару жүйесін қоса алғанда, кез келген басқару жүйесі, өйткені (Еңбекті қорғау), еңбек қорғауды ұйымдастыру жоғары деңгейін талап етеді ұйымдастыру.

Жылы: еңбекті қорғау кезек мынадай негізгі компоненттерін тұруы мүмкін

1) қауіпсіз және зиянсыз жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған мақсаттары мен міндеттері еңбек;

2) әдістері және осы мақсаттарға жету құралы;

3) қол жеткізу үшін құрылымы мен әкімшілігі мен ұжымның өзара Осы мақсатта. Бұл компоненттер кез келген сияқты белгілі бір корреляция болуы тиіс кез келген процестерді басқару жүйесі. Бұл қарым-қатынастар арқылы салынған жүйесінің элементтері.

1. Негізгі элементтері мен ұйымдастыру еңбекті қорғауды басқару жүйесін құру

ретінде Еңбекті қорғау ортақ жүйенің басқару бірлік болуы тиіс деп атап өтті ұйымның экономикалық қызмет. Менеджмент жүйесі - түрлі арқылы халықтың өнімді қызметін өзара байланысы ақпараттық және Басқару барлық деңгейлерде әсер жаттығулар басшылары:

қаласында тұтастай ұйым - жетекшісі (бас инженер) ұйымдастыру;

қаласында семинарлар, өндірістік аймақтар - департаменттер, бөлімдер басшылары.

басқару Кіріс ақпарат негізінде орган (саясат және нормативтік аспаптар) мақсаттарды орнату үшін қажетті ақпаратты бақылау жасайды, немесе қызметтерді жүзеге асыру үшін тікелей басқару шешімі, кафедралар, семинарлар және т.б. осы өндірістік бірлік. D. шенеуніктер бақылау пәндерді бар, т. е. асыратын орган. Мүмкін Connection Manager және атқарушы органдар.

Басқару әсер ету және жүйенің элементтері арасындағы қарым-қатынас ауызша ақпарат берілген бұйрықтар, регламенттер, телекоммуникация пайдалану жоспарлап отыр қорлар мен дербес компьютерлер.

Еңбекті қорғау осындай стандарт ретінде кәсіпорынның (STF) стандарттарына, пайдалануды көздейді моральдық және материалдық стандарттары, кәсіби қауіпсіздік коэффициенті деңгейін есептеу мемлекеттің әкімшілік және қоғамдық бақылау ынталандыру Occupational Safety және басқалар.

2. Мақсаттары мен міндеттері еңбекті қорғауды басқару жүйесі

Мақсаты Еңбекті қорғауды басқару жүйесін құру және оңтайлы қамтамасыз ету болып табылады Ұйым қызметкерлері үшін (Рұқсат етілген) еңбек жағдайлары. Осы іске асыру үшін міндеттері, келесі әдістер мен құралдар.

Бухгалтерлік есеп және бағытталған қондырғыда еңбек қауіпсіздігі мен денсаулық сақтау басқару, талдау еңбек заңнамасының талаптарын бұзғаны үшін себептерін анықтау және қорытуға, стандарттар, ережелер мен қауіпсіздік стандарттары, сондай-ақ жоспарланған жеткізбеу себептері шешу үшін нақты іс-шаралар жұмыс және еңбекті қорғау іс-шаралары кемші...

№4 дәріс

Еңбек қауіпсіздігіне еңбек ұжымының ықпалы.

Бір мекемеде еңбек істейтін адамдар еңбек ұжымын құрайды. Олар еңбек үдерісі кезінде және жұмыстан бос кездерінде бір-бірімен, тіпті өзге адамдармен қарым-қатынаста болады. Адамдардың осындай өзара қарым-қатынастарының жайы да еңбек қауіпсіздігіне әсер етеді. Өзара тілектестік пен мейірімділік орнаған, алауыздығы жоқ еңбек ұжымының еңбек қауіпсіздігіне оң әсері болады. Еңбекшілерді жасына, жынысына, дайындығы мен тәжірибесіне қарай айырып бөлудің өзі еңбек жағдайына теріс әсер етуі мүмкін. Ұжым мүшелері еңбек тәртібі мен технологиялық талаптарды саналы түрде қолдап, өндірістік тапсырмаларды орындауға ынталы болуы және еңбек қорғаудың талаптарын орындауға мүдделі болуы қажет.

Ұжым мүшелерінің мінез-құлқына басшылар мен мамандардың тәртібі де әсер етеді. Сондықтан олар үнемі тәртіпті, ұқыпты, сергек болып еңбек, еңбек қорғаудың талаптарын орындауда қатардағы жұмысшыларға үлгі көрсетуі тиіс.

Қысқасы , өндірісте жарақаттануды болдырмау үшін жұмыс орнында еңбектің қауіпсіз жағдайын жасаумен қатар еңбекшілердің тиісті мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын қалыптастыру қажет.

Еңбек ұжымдарын және кәсіпорындарды, мекемелдерді, ұйымдарды басқаруда олардың рөлін арттыру туралы заңда еңбек қорғау мен еңбек жағдайын жақсарту саласында еңбек ұжымдарына төмендегідей өкілеттіктер берілген:

• еңбек жағдайын жақсартудың, еңбек қорғаудың және санитарлық –емдеу шараларының жоспарларын талқылау, мақұлдау және оның орындалуын қадағалау;

• техникалық қайта жабдықтау, өндірісті жарақаттандыру мен автоматтандыру, өндірістің мәдениетін арттыру, қолмен жасалатын ауыр жұмыстарды қысқарту бағыттарындағы өздерінің ұсыныстарын енгізіп, оның іске асырылуына белсене қатысу;

• әйелдердің еңбек етуі мен тұрмыстық жағдайын жақсарту, ана мен баланы сақтау шараларын жасау және оны іске асыру;

• мекемеде еңбек қорғау ережелері мен нұсқауларының орындалуын, еңбек қорғау жұмыстарына бөлінген қаржылардың дұрыс пайдалану мәселелерін талқылау және өздерінің ұсыныстарын енгізіп отыру;

• қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне өз ұсыныстарын енгізіп, оны жүзеге аысруға қатысу;

• еңбек қорғау ережелері мен қоршаған ортаны қорғау заңдылықтарының бұзылуына кінәлі адамдарды жауапқа тарту жөнінде мәселелер қойып отыру.

№5 дәріс

Автокөлік кәсіпорнындарындағы қауіпті және зиянды өндірістік факторлар.

Адам еңбек ету кезінде түрлі еңбек құралдарымен, машиналармен, сондай-ақ басқа адамдармен қатынаста болады. Сондай-ақ жұмыс кезінде адамға ауаның температурасы, ылғалдылығы, шу, діріл, жарық, т.б. түрлі өндірістік жағдайлар да әсер етеді. Осының барлығы белгілі бір өндірістік жағдайды қалыптастырады және адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеті, жұмысының өнімділігі осы жағдайларға байланысты болады.Егер осы жағдайлар нашар ұйымдастырылған болса, ол еңбеккердңғ жарақаттануы мен науқастануына басты себеп болады.

Еңбек жағдайы дегеніміз-еңбек ету кезінде адамның денсаулығы мен еңбекке қабілетіне әсер ететін өндірістік факторлардың жиынтығы.Өндірістік фаторлар үш топқа бөлінеді:

1. Әлеуметтік-экономикалық факторлар.

• нормативтік-құқықтық факторлар, яғни еңбек туралы заңдар, ережелер, нормалар, стандарттар және олардың орындалуын бақылаудың тәжірибелері;

• әлеуметтік –психологиялық факторлар, яғни жұмысшының еңбекке ынтасы, ұжым мүшелерінің өзара қатынасы, ұжымда қалыптасқан жағдай;

• қоғамдық- саяси факторлар, яғни еңбек жағдайын жақсарту жолындағы қозғалыстар, жаңашылдық;

• экономикалық факторлар, яғни түрлі жеңлілдіктер мен өтемақылар, моральдық және материалдық ынталандырулар;

2. Техникалық және ұйымдастыру факторлары, яғни еңбек жағдайының материалдық-заттай элементтерін қалыптастыруға тікелей әсер ететін факторлар.Оған жататындар:еңбек құралдары, өндірісті ұйымдастыру шаралары, еңбек демалыстың режимі;

3. Табиғи факторлар, яғни еңбек ететін жердңғ ауа райының, жер қыртысы мен суларының, өсімдіктерінің, тағы басқа ерекшеліктерінің жұмысшыға әсерін білдіретін факторлар.

Егер жоғарыда айтылған факторлар еңбекшінің науқастануына немесе жұмысқа қабілетінің төмендеуіне әкеліп соқса, онда ол факторлар зиянды өндірістік факторлар болып есептеледі.

Аса қауіпті (апаттық) жағдай деп өндірісте жазатайым оқиғаны тудыратын төтенше жағдайды айтады. Еңбекшінің жарақаттануына әкеліп соқтыратын жағдайлар жұмысшының өзінің немесе жанындағы адамның қимылының дұрыс болмауынан, машиналар мен басқа да техникалардың істен шығуынан немесе еңбекті ұйымдастыру тәртібінің бұзылуынан болады. Өндірістің жоғары мәдениеті орныққан жұмыс орындарында, өндірістік және технологиялық тәртіп жоғары ұйымдастырылған орындарды, техниканы пайдалану ережелері бұлжытпай орындалатын жерлерде жарақаттану сирек кездеседі, кездескен жағдайда жұмысшының өз кінәсінен болады.

Еңбектің қауіпті және зиянды жағдайларын тудыратын факторлардың өзі төрт топқа бөлінеді:

1. Физикалық қауіпті және зиянды өндірістік факторлар. Оған жататындар: қозғалыстағы машиналар мен механизмдер, станоктар мен стендтер, жұмыс орнының шаңдануы мен газдануы, температуралық режим, шу, діріл, қысым, ылғалдылық, жарық.

2. Химиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторлар.оған жататындар: денені уландырғыш, қоздырғыш , түршіктіргіш, жүрек айнытатын заттар, ойлау , ескеру мүшелерінің қызметіне әсер ететін факторлар.

3. Биологиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторлар. Оған жататындар: бактериялар , вирустар, денедегі микроағзаны қоздыратын

факторлар, сондай-ақ өсімдіктер мен жануарлардың денсаулыққа, жүйке жүйесіне әсері.

4. Психикалық-физиологиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторлар.Оған жататындар: жүйкеге шамадан тыс күш түсіретін, ойлау мүшелерін зорықтыратын факторлар мен еңбектің бірқалыптылығы, қызбалық, еңбекшінің тез әсерленушілік қасиеті.

№6 дәріс

Өндірістің қауіпті және зиянды факторларының, шаңданудың, газданудың

шуыл мен тербелістің шамаларын өлшеу.

Зиянды өндірістік факторлар – ол, адам ағзасына түскен кезде, зиянды әсерлер туындататын факторлар.

Қауіпті өндірістік факторлары – ол, белгілі бір жағдайда ғана адамға зиян тигізетін факторлар. Қауіпті және зиянды факторлар арасында анық айырмашылық жоқ. Қауіпті факторлар зиянды да бола алады.

Зиянды және қауіпті өндіріс факторлары, өзінің генезі бойынша химиялық, физикалық жіне биологиялық болып бөлінеді.

Физикалық зиянды және қауіпті өндіріс факторлары – микроклимат, өндірістік шаң, шу, діріл, ультрадыбыс, инфрадыбыс, иондалмайтын сәулелену, иондаушы сәулелену.

Химиялық зиянды және қауіпті өндіріс факторлары – химиялық заттардың газдары мен булары, токсикалық химиялық заттардың аэрозольдері.

Биологиялық зиянды және қауіпті өндіріс факторлары - макро- және микроорганизмдер, микроорганизмдердің метаболикалық іс – әрекеттерінің өнімдері және микробиологиялық синтез өнімдері, сонымен қатар табиғи негізі бар органикалық заттар.

Өндіріс орындарындағы микроклиматқа кіреді: температура, ауа ылғалдылығы, ауа қозғалысы, адамның қоршаған ортамен жылу алмасу және жылу бқлу қасиеті.

Адам ағзасына қажетті терморегуляциялық гомеостазды қамтамасыз ету, температуралық диапазонның қысқа болуына байланысты қиын. Микроклимат жылулық баланс әсеріне байланысты келесі дәрежелер бойынша ерекшелінеді - нейтралды, жылытушы және суықтаушы. Өндіріс орындарындағы микроклиматқа арнайы гигиеналық талаптар даярланады.

Шу – қатты ортаның механикалық тербелістері. Шу дегеніміз, кез – келген жағымсыз немесе ретсіз жиынтықтағы, түрлі жиіліктегі және қарқындылықтағы дыбыстар, олар адам ағзасына жағымсыз жұмыс пен демалысқа әсер етеді. 16 Гц – 20 кГц жиіліктегі акустикалық тербелістер адам ағзасына қалыпты болып саналады, оны дыбыстық деп атайды, ал 16 Гц төмен жиілік – инфрадыбыс, 20 кГц жоғары жиілікті – ультрадыбыс деп атайды. Шу әсерінен адамда кәсіптік кереңділік пайда болады және ағзаның басқа да жүйелері зардап шегеді. Шудың гигиеналық нормативтері болады.

Діріл – қатты байланыстары бар жүйелердің тербеліс қозғалыстары. Дірілдің таралуына байланысты – жалпы және локальді дірілді ажыратады. Спектрдің қасиетіне байланысты дірілдер тар жолақты және кең жолақты, жиілікті құрамына байланысты – төмен жиілікті (октавты жолақта максималды жиіліктердің болуымен 8 – 16 Гц сипатталады), ортажиілікті ( 31,5 және 63 Гц ),жоғары жиілікті (125, 250, 500 және 1000Гц) - локальді діріл үшін , жұмыс орындарының дірілі үшін – 1 және 4 Гц, 8 және 16 Гц, 31,5 және 63Гц. Уақыт бойынша дірілдер тұрақты, олар үшін виброжылдамдық 2 еседен көп өзгермейді ( 6 дб – ға ) бақыланған уақыт аралығында (1 мин.кем), және тұрақсыз – виброжылдамдық 2 еседен кем емес өзгереді (6 дб –ға) бақыланған уақыт аралығында 1 мин.кем емес. Тұрақсыз дірілдер уақытта тербелетін келесілерге бқлінеді : үзілмелі және импульсті. Діріл көзі –ұрмалы аспаптар ( барабан ), ұрмалы - айналмалы әсері бар машиналар, механизацияланған айналмалы машиналар.

Жалпы діріл тасымалданушы, тасымал – технологиялық және технологиялық болып бөлінеді.

Діріл адам ағзасына әсер еткенде діріл ауруы пайда болады. Діріл ауруының ең маңыздысы, айқын қан тамыр өзгерістеріне алып келетін және полиневропатиялық симптоматикамен кездесетін түрлері.

Ультрадыбыс деп қатты ортаның механикалық тербелістерін айтады, оның жиілігі есту шегінің жоғарғы көрсеткішінен жоғары болады ( 20 кГц – тен). Ультрадыбыс, дыбыс сияқты физико – химиялық көрсеткіштермен сипатталады. Ультрадыбыс көзі ретінде ультрадыбысты жиілікті тербелістерді туындататын генераторлар.

Ультрадыбыс мүмкіндіктері кең, тірі организмдерге де әсері белгілі. Бактерицидті әсер көрсетеді.

Вегетотамырлық дистония мен астениялық синдром – ультрадыбыстың адам ағзасына әсер ететін ең жиі кездесетін аурулар.

Инфрадыбыс – акустикалық тербелістер жиілігі 20 Гц – тен төмен. Адам ағзасына әсері – жағымсыз сезім тудырады, астенизация, ағзаның функционалды жүйелерін өзгертеді.

Инфрадыбыс кең жолақты және гармониялық, тұрақты және тұрақсыз. Инфрадыбыс дауыс қысымының деңгейімен сипатталады. Күресу жолдары – ең негізгісі, пайда болатын көздердің алдын алу. Жеке бас қорғану шаралары – тығындар, наушниктер.

Өндіріс шаңы өндіріс аэрозольдерге жаталы. Өндіріс аэрозольдері – аэродисперсті жүйелердің түрі, олар өндіріс кәсіпорындарының жұмыс салдарынан пайда болады, бұл жерде дисперсті орта ретінде ауа саналады, ал дисперсті фаза – қатты және сұйық бөлшектер. Дизинтеграция аэрозольдері, конденсация аэрозольдері, шаң дисперстілігі. Шаң органикалық және бейорганикалық болады. Шаңның ағзаға негізгі әсері – өкпе тінінің фиброздануы. Қорғану шаралары – ұжымдық қорғаныс шаралары, жеке бас қорғаныс заттары.

Өндіріс шаралары – адам ағзасымен байланысқа түсетін заттар, аурушылдыққа немесе бөгде өзгерістерге байланыс уақытында және байланыс үзілгеннен кейін келешекте әсер ете береді. Улы заттар классификациясы түрлі ( адам ағзасына әсеріне қарай, ағзаға енуіне қарай, топтардың химиялық құрамына қарай, токсикалық дәрежесіне қарай бөлінеді).

№7 дәріс

Автокөлік кәсіпорнындағы өндірістік жарақат пен кәсіби аурулардың

алдын алудың негізгі іс-шаралары.

Қауіпті өндірістік факторлардың әсерінен жұмысшының кездейсоқ оқиғаға ұшырауы өндірісте болған қайғылы оқиға деп аталады.

Егер жұмысшы жұмыс кезінде өзінің қауіпсіздік талаптарын сақтамауынан жарақат алса, ол өндірістік жарақаттану деп аталады. Өндірістік жарақаттануға, сондай-ақ , жұмысшының сол мекеменің көлігімен жұмысқа барар жолда, яки қайтарды алған жарақаттары да жатады.

Ал, жұмысшы мас болуы, ұрлық жасауы кезінде, болмаса әкімшіліктің рұқсатынсыз жеке басының қажетін өтеу кезінде алған жарақаты өндірістік жарақаттануға жатпайды.

Қоғамдық тапсырмаларды орындау кезінде, адамдарды құтқару кезінде және жұмысқа бару немемсе жұмыстан қайтуда жаяу, яки жалпы көлікпен жүрген кезінде алған жарақат жұмысқа байланысты деп есептелінеді. Жұмыстан бос уақытта алған жарақаттар тұрмыстық жарақат болады. Денені жаралап алу , соғып алу, затты өңдеу кезінде құрал- жабдықтарды абайламай қолданудан, жарамсыз апспаптарды пайдаланудан, балғаның басының сабынан шығып кетуінен , ауыр аспаптың немесе өңделіп жатқан заттың жерге түсіп кетуінен , аспаптың қолдан шығып кетуінен болады.Механикалық жарақаттанудың ерекше түрі-қолдың терісінің жарылуы, тітіркенуі.

Өндірісте адамдардың электр тогының әсерінен алған жарақаты көптеп кездеседі. Адам электр тогына түскенде оның терісінің және көзінің күюі , дене түршіккен кезде еріксіз қозғалудың немесе биіктен құлаудың әсерінен жарақат алуы және электр соққысының әсерінен жалпы электрлік жарақат алуы мүмкін. Электр соққысы адамның жүйкесін зақымдайды, бқлшық еттерінің құрысып –тырысуына, тіпті есінен тануына әкеліп соқтырады.Электр жарақатының ауыр түрлері жүректің қызметін және тыныс алу мүшелерінің жұмысын бұзады. Осының әсерінен адам клиникалық қазаға ұшырауы мүмкін.

Зиянды еңбек жағдайының әсерінен пайда болған науқас өндірістің қолайсыз жағдайларының ұзақ уақыт әсерінен еңбекшінің денсаулығының бұзылуы кәсіби науқастану деп аталады.Кәсіптік улану кәсіби науқастанудың ерекше түрі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі кәсіби науқасқа жататын аурулардың тізімін бекіткен. Бұл тізімде ауруды тудыратын зиянкестердің және ондай аурулар көп кездесетін кәсіптер мен өндірістердің тізімі берілген.

1. Пневмокониоздар(тыныс алу мүшесінің ауруы )

2. Тербелмелі аурулар денеге дірілдің әсерінен пайда болады. Бұл аурулар денеге дірілдің әсерінен пайда болады. Бұл ауру үнемі пневматикалық және электрлік аспаптармен жұмыс жасайтындарға тән болады.

3. Қолдың терісінң қатты және созылмалы ауруы (дерматит) металды термиялық өңдеу жұмыстарына, хромдаушылар мен металға химиялық жолмен ойып өрнек жасаушыларға тән болады.

4. Катаракта-көздің мөлдір қабығының ауруы.Ол сәуле энергиясының әсерінен пайда болады.

5. Электро-офтальмия-көздің шырышты және мөлдір қабығының ультракүлгін сәулелердің кесірінен ауруы.

№8 дәріс

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде белгіленген еңбек

қорғаудың талаптары.

Жұмыс уақыты. Жұмыс уақытының бірқалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы тиіс. Жеке еңбек шарттарында тараптардың келісімі бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы азырақ көзделуі мүмкін.

Қысқартылған жұмыс уақытының ұзақтығы мынадай мөлшерде белгіленеді:

1. 16 жастан 18 жасқа дейінгі жұмысшылар мен қызметшілер үшін аптасына 36 сағат, 14 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер үшін аптасына 24 сағат;

2. Ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайы зиянды жұмыстарда істейтін жұмысшылар мен қызметшілер үшін аптасына 36 сағаттан аспайды.

Түнгі уақытта жұмыс істеген кезде жұмыстың белгіленген ұзақтығы бір сағатқа қысқартылады. Түнгі уақытта жұмыс істеуге мыналарға жол берілмейді:

• жүкті әйелдерге, егер олардың келісімі болмаса;

• 18 жасқа толмағандарға және түнгі уақытта жұмыс істеуге тыйым салатын медициналық қорытындысы болған жағдайда өзге де адамдарға.

Мүгедектер түнгі жұмысқа тек олардың өздерінің келісімі бойынша, егер оларға ондай жұмыс істеуге дәрігіерлік қорытынды бойынша тыйым салынбаған жағдайда тартылады.

Кешкі сағат 10-нан таңертеңгі сағат 6-ға дейінгі уақыт түнгі уақыт болып есептелінеді. Жүкті әйелдердің сегіз жасқа дейінгі баласы бар немесе семьясының ауру мүшесін күтіп-бағып жүрген әйелдердің өтініші бойынша медициналық қорытындыға сәйкес әкімшілік оған толық емес жұмыс белгілеуге міндетті. Мұндай реттерде еңбекақы жұмыс істеген уақытына қарай пропорциялы түрде немесе жұмыстың өніміне қарай төленеді.

Уақытынан артық жұмыс істеуге: жүкті әйелдерге, он сегізге жасы жетпеген жұмысшыларға, оқу күндері өндірістен қол үзбей білім беретін оқу орындарында оқып жүргендерге, заңға сәйкес басқа да санаттағы қызметкерлерге жол берілмейді.

Уақытынан артық жұмысқа мынадай ерекше реттерде ғана жол беріледі:

1. Отан қорғау үшін қажетті жұмыстарды жасаған кезде, сондай-ақ қоғамдық немесе табиғи апатты, өндірістік апатты болдырмау және олардың зардаптарын дереу жою мақсатындағы жұмыстарды жүргізгін кезде;

2. Сумен жабдықтау, газбен жабдықтау, жарық беру, канализация, транспорт, байланыс жөнінде қоғамдық қажетті жұмыстар жүргізген кезде олардың дұрыс қызмет істеуін бұзатын кездейсоқ немесе күтпеген жағдайларды жою үшін.

3. Басталған жұмыс, бірақ өндірістегі кездейсоқ кідіріс салдарынан бітпей қалған жұмысты бітіру қажет болғанда, егер оның өзінде басталған жұмысты тоқтату мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктің бүлінуіне, яки жойылуына әкеп соқтыратын болса;

4. Механизмдер мен ғимараттарды жөндеу және қалпына келтіру жөніндегі уақытша жұмыстарды жүргізген реттерде, мұндайда олардың жұмысының тоқтап қалуына әкеп соқтыратын болса;

5. Егер жұмысты үзіліспен істеуге жол берілмейтін болып, конвейер ауыстыруға келетін қызметкер келмеген кезде жұмысты жүргізе беру үшін;

№9 дәріс

Өндірістік санитарияның маңызы мен міндеттері, еңбекшілердің жеке

гигиенасы.

Өндірістік санитария дегеніміз-еңбектің дұрыс гигиеналық жағдайын жасайтын, жұмыстың адам ағзасына зиянды әсерін жоятын, кәсіби сырқаттардың орын алуына жол бермейтін санитарлық-техникалық шаралардың жүйесі.

Ондай шараларға мыналарды жатқызуға болады:

1. Жұмыс орнында қажетті микроклиматтың қамтамасыз етілуі;

2. Шаңның, будың және газдың ағзаға зиянды әсерін жою;

3. Жұмыс орнында шу мен дірілдің мөлшерін азайту немесе жою;

4. Жұмыс орнының тиісті жарықтылығын қамтамасыз ету;

5. Радоиактивтік заттардан сауықтыру жұмыстарын жүргізу;

6. Температурасы нормадан жоғары немесе төмен жұмыс орындарында еңбектің аранйы жағдайын жасау;

7. Санитарлық-тұрмыстық бөлмелердің болуы және оның қажетті заттармен жабдықталуы;

8. Еңбекшілерді арнайы киімдермен және жеке қорғану құралдарымен қамтамасыз ету;

9. Өндіріске жаңа техниканы, технологияны енгізу және автоматтандыру, еңбекті кешенді жарақтандыруға көшу;

Қорыта айтқанда, өндірістік санитария еңбек гигиенасының талаптарына сүйене отырып, еңбекте еңбекшіге дұрыс және зиянсыз жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған санитарлық-гигиеналық, емдеу-профилактикалық және ұйымдастыру-техникалық шараларынн жасайды. Сондай-ақ, әрбір адам өндірісте өзінің гигиенасын да сақтай білуі тиіс. Жұмысуақытының, тамақтанудың демалудың, тазалық сақтаудың, өзін-өзі күте білудің, т.с.с жеке гигиеналық шаралардың дұрыс орындалуы, өндірісте зақымдану мен сырқаттануды болдырмаудың өте қажетті шаралары. Өйткені, жеке гигиенаның бұзылуы тек қана сол адамның денсаулығына емес, басқа бірге жұмыс істейтін адамдардың денсаулығына зиян келтіруі, тіпті жұқпалы аурулардың тарауына себеп болуы мүмкін. Сондықтан, өндірістік гигиенамен қатар әр адамның өзінің жеке гигиенасын сақтауының маңызы зор.

Жалпы алғанда, өндірістік зиянды факторларды үш тоқа бөлуге болады:

-өндірістің жалпы жағдайынан туындайтын факторлар.

-технологиялық үдеріске байланысты факторлар.

-еңбек үдерісіне байланысты факторлар.

Осы факторлардың әрқайсысы адам ағзасына әр түрлі әсер еті, олардың жұмыс қабілетін төмендетуге немесе науқасқа шалдығуына әкеліп соқтырады.

Дәрігерлік алдын алу және санитарлық-гигиеналық шараларға оларды байқаудан өткізіп тұру, әр түрлі ауруларға қарсы егу мен өндірістік гимнастиканы жүргізу, еңбекшілердің тамақтануы мен демалуы, жеке гигиенасын қатаң сақтау жұмыстары жатады.

Техникалық шараларға техниканы және технологиялық үдерістерді жетілдіру, оларды зиянды өндірістік факторларды тудырмайтын әдістермен алмастыру, өндірістік үдерістерді механикаландыру, автоматтандыру және қашықтан басқаруды ұйымдастыру, қорғану құралдарын пайдалану, жұмыс орнында желдеткіш, жылу беретін қондырғыларды орнату, жеткілікті жарықпен басқа да қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету жатады.

№10 дәріс

Кәсіпорынның еңбек қорғау қызметі туралы үлгі ереже.

1. Жалпы ережелер.

1. Еңбек қорғау қызметі кәсіпорынның дербес құрылымдық бөлімшесі болып табылады және олардың ұйымдық –құқықтық түрлері мен меншік түрлеріне қарамастан кәсіпорында құрылады.

2. Еңбек қорғау қызметі өз жұмысында Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін, еңбек қауіпсіздігі және өндірістік ортаның гигиенасы жөніндегі заңдық және нормативтік актілерді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау департаментінің басқарушы, директивалық, тәсілдемелік, нормативтік-техникалық құжаттарын , мемлекеттік қадағалау органдарының шешімдерін, кәсіпорынның бұйрықтары мен өкімдерін, сондай-ақ , осы Ережені басшылыққа алады.

3. Еңбек қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтермен теңестіріледі, ал бұл қызметтің еңбек қорғау жөніндегі шешімдерін барлық дәрежедегі басшылар мен қызметкерлер міндетті түрде орындауы тиіс.

4. Еңбек қорғау қызметінің құрылымы мен адам құрамы осы Ережеде белгіленген міндеттер мен әрекеттерге сәйкес белгіленеді.

5. Еңбек қорғау қызметі басшысы болып жоғары білімді, практикалық жұмыс тәжірбиесі бар және Еңбек қорғау департаменті бекіткен бағдарлама бойынша мамандығын арттырудан өткен маман тағайындалуы тиіс. Ол Еңбек қорғаудың аймақтық басқармасында белгіленген тәртіппен аттестатциядан өтеді.

6. Министрліктер, ведомстволар, бірлестіктер, концерндер, холдингтер, кәсіпорындар осы үлгі Ереженің негізінде, өздерінің өндірістік ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ескере отырып, еңбек қорғаудың аймақтық басқармасымен келісілген өз ережелерін жасай алады.

7. Еңбек қорғау қызметі кәсіпорынның өндірістік қызметі тоқтатылған кезде ғана жойылады.

№11 дәріс

Еңбек қорғау қызметінің міндеттері атқаратын әрекеттері.

Еңбек қорғау қызметінің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

1.Өндірісте еңбектің қауіпсіз және денсаулыққа зиянсыз болуын қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік- экономикалық, ұйымдық –техникалық, санитарлық-гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралар кешенін жасау және жүзеге асыру.

2. Жұмыс істеушілердің Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін, еңбек қорғау жөніндегі белгіленген ережелер мен нормалардың, техника қауіпсіздігі жөніндегі нұсқаулардың, сондай-ақ, мемлекеттік қадағалау органдары мен еңбек қорғау орындары нұсқауларының орындалуына бақылау жасау.

Еңбек қорғау қызметінің атқаратын әрекеттері.

Кәсіпорынның Еңбек қорғау қызметі белгіленген міндеттерге сай мынадай әрекеттерді жүзеге асырады:

1. Кәсіпорындағы еңбек қорғау басқармасы жүйесінің жасалуын, өндіріске енгізілуін және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.

2. Еңбектің қауіпсіздігі мәселелеріне қатысты кәсіпорынның функционалдық және өндірістік бөлімшелерінің жұмысын үйлестіреді және кәсіподақ ұйымдарының еңбек қорғау жөніндегі өкілдерімен, сондай-ақ еңбек қорғаудың аймақтық басқармасының қызметкерлерімен бірлесе әрекет етеді.

3. Кәсіпорынның еңбек қауіпсіздігі тұрақты жұмыс істейтін коммиссиясының қызметін ұйымдастырады.

4. Тиісті бөлімдерімен және қызмет түрлерімен бірлесе отырып, еңбек қорғаудың жағдайына бақылау жасауды жүзеге асырады және әр қызметкерді жұмыс орнындағы еңбек жағдайымен және еңбек қорғаудың ахуалы жөніндегі нақты және толық ақпаратпен қамтамасыз етеді. Қызметкерлердің тиісті дербес қорғаныс құралдары, оларға жасалатын жеңілдіктер мен төлемдер туралы толық хабардар етеді.

5. Жұмыс орындарын еңбек қорғаудың жағдайлары бойынша аттестатциядан өткізуді ұйымдастырып, оған тікелей басшылық жасайды.

6. Өндірістік үдерістер мен жұмыстарды жүргізудің қауіпсіздігін, өндірістік жабдықтарды, ғимараттар мен құрылыстарды, тұрмыстық қызмет орындарын пайдаланудың техникалық ахуалын және дұрыстығын бақылайды.

7. Жұмыс істеушілердің сүтпен, сабынмен , майлы күйені жуып кетіретін және зиянсыздандыратын құралдармен, сапалы мемлекеттік стандарттарға сай келетін, өндірістің техникалық жағдайлары мен ахуалына сәйкес аяқ киімдермен және басқа дербес қорғаныс құралдарымен қамтамасыз етілуін бақылайды, оларды қабылдаудың, сақтаудың, тазалаудың, жуудың жіне жөндеудің барысын тексереді.

8. Жұмыс істеушілердің жұмыстың қауіпсіз тәсілдерін дер кезінде және терең оқып үйренуін, жұмысшылардың бұл саладағы білімін арттыру мақсатымен нұсқау берілуін және оны қалай меңгергенін тексеруді, нұсқау беру жөніндегі тіркеу журналын дұрыс жүргізуді бақылайды.

9. Кәсіпорынның белгілі бөлімдері үшін алдын ала белгіленген стандарттарға, ережелерге және басқа да номативтік құжаттарға сай еңбек қорғау мәселелері жөніндегі техникалық құжаттардың болуын және оның дұрыс жүргізілуін бақылайды.

10. Жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің алғаш кірер кездегі нұсқау алуының бағдарламасын жасайды, кәсіпорынға келген қызметкерлерді сол бағдарламамен жете таныстырады.

№12 дәріс

Қайғылы оқиғалар мен кәсіби науқастануларды зерттеу және есепке алу.

1.Қайғылы оқиғаларды зерттеу.

Қайғылы оқиғалардың қайталанбауы мақсатында мекеме кәсіподақ ұйымымен бірлесе отырып оның себептерін зерттейді және оны келешекте болдырмаудың шараларын жасайды. Егер оқиғаның салдарынан жұмысшының жұмысқа жарамсыздығы бір күннен артық болса, Н-1 –нысанды акт джасалады және ол 24 сағаттың ішінде зерттеліп бітуге тиіс.

Акт төрт дана етіп жасалады, ол цехтың бастығына, еңбек қорғаудың инженеріне, кәсіподақ ұйымына және еңбектің техникалық инспекторларына таратылады. Акт мекеменің архивінде 45 жылға дейін сақталуы тиіс.

Жарақат алған адамның талабы бойынша оған актының куәландырылған көшірмесі беріледі. Емдеу парағы жабылғаннан кейін актіге қайғылы травматологиялық және материалдық қорытындысы жазылады.

Травмотологиялық қорытынды –диагноз, емдеу парағы бойынша жұмысқа жарамсыз күні, мүгедектігі, басқа жұмысқа ауыстырылуы , әйтпесе қаза болуы.

Материалдық қорытынды-емдеу парағы бойынша жарақаттанушының алған ақшасы, машинаның, яки материалдың бүлінген құны.

Бұл қорытындылар мекеме бастығының және бас бухгалтердің қолдарымен куәландырылады.

Автомобиль жүргізушілері мен жолаушылардың қайғылы оқиғаларын ГАИ инспекторлары мекеменің әкімшілігімен бірге зерттеп, К-1 немесе БТ нысандағы акт жасайды.

Ауыр оқиғаларды, адам қаза болғанда немсе бірнеше адам жарақат алғанда кәсіподақтардың техникалық инспекторлары зерттеу жүргізеді. Егер қайғылы оқиға басқа да мемлекеттік бақылау органдарының аумақтарында болған болса, оларды зерттеуге тиісті органдар қатысуы тиіс.Мұндай оқығалар міндетті түрде аудандық прокуратураға хабарлануы тиіс.

Қайғылы оқиғалардың дер кезінде зерттеліп, актіде көрсетілген шаралардың іске асырылуына мекеме әкімшілігі тікелей жауапты.

Егер қайғылы оқиға жұмысқа барар жолда, яки қайтқанда және жұмыста болса, кәсіподақ ұйымы мекеменің әкімшілігімен бірге үш күн ішіндее зерттеп бітіруі тиіс. Ол үшін олар емдеу мекемелерінің, полицейлердің анықтамаларын, куәлардың және жәбірленушінің өзінің көрсетулерін пайдаланады. Бұл кезде БТ нысандағы акт жасалып дәрігіерлік парағымен бірге сақталады. Барлық қаңғылы оқиғалар мекемеде есепке алынып отырады және 9-Т нысаны бойынша есеп жасалады. Есеп жарты жылға, яки жыл аяғында жасалады.

Егер қайғылы оқиға өндірісте болған немесе жұмысқа байланысты деп табылса, онда оағн жәрдем ақша 100% төленеді, зейнетақы көтеріңкі мөлшерде белгіленеді. Ал қайғылы оқиға өндірісте деп табылмаса, онда ақша жалпы ережеге сай төленеді.

2. Кәсіби науқастануды зерттеу.

Өндірісте әрбір кәсіби науқастану мен улану зерттеледі. Жергілікті дәрігер 24 сағаттың ішінде адамның уланғандығы , яки науқастанғандығы жайлы санитарлық- эпидемиологиялық станция дәрігері мекеменің әкімшілігімен және кәсіподақ ұйымымен бірге отырып зерттеу жасайды және № 164 нысандағы акт толтырады.

№13 дәріс

Еңбекті қорғаудың өндірістік орындар мен аумақтарға қоятын талаптары.

Өндірісте еңбекшілерге қолайлы еңбек жағдайын жасауды әр түрлі санитарлық нормаларды сақтаудың мәні зор. Ең алдымен құрылыстарды жобалау мен тұрғызу сатысында оларға белгіленген санитарлық нормалардың сақталуы ескерілуі тиіс.

Санитарлық нормаларға сәйкес ауыл шаруашылығы өндірісіндегі құрылыстар тегіс жерге және су ағып кететіндей азғана еңкіш орналастырылады. Жер астының суы үй астындағы бөлмеден төмен болуы тиіс және ауыз су, жол, электр жарығы келтірілуіне ыңғайлы жерге салынуы тиіс. Сондай-ақ, өндірістік құрылыстың санитарлық сақтану аймағы оның қандай өнім шығаратынына және жұмыс түріне байланысты анықталады.

Кәсіпорынның ішіндегі үйлердің арасы да оларды желдетіп, табиғи жарықтандыру мақсатында белгілі бір қашықтықта орналастырылады. Ауланың 15-20 пайызы көгалдандырылуы тиіс.

Өндірістік құрылыстардың ауданы онда жұмыс жасайтын адамдардың санына байланысты болады. Мысалы бір адамға 4,5 м² жер болуы тиіс. Одан басқа өндірісте шешінетін бөлме, жуынатын бөлме, т.с.с болуы тиіс.

Жұмысшылардыңденсаулығы олардың жұмыс орнының дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Сондықтан, жұмыс орындары жұмысшыға ыңғайлы, жүк көтергіш крандармен жабдықталған болуы тиіс. Жұмыс орны желдеткішпен, жарықпен қамтамасыз етілуі тиіс. Бөлменің іші мен онда орналасқан жабдықтардың түсі ашық, әдемі бояулармен әрленгені дұрыс.

Өндірістік құрылыстар желдеткіштермен қамтамасыз етілуі тиіс. Ол табиғи немесе жасанды болады. Табиғи желдеткіш ретінде форточкалар, есік, терезелер пайдалынады. Олардың жалпы ауданы еденнің ауданының 2 пайызынан кем болмауы тиіс.

Еңбекшілердің санитарлық –тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыру мақсатында кәсіпорындар қосымша бөлмелермен және құрылғылармен жабдықталады. Олар бес топқа бөлінеді: қоғамдық тамақтандыру бөлмелері, дәрігерлік бөлмелер, санитарлық-тұрмыстық бөлмелер мен құрылғылар және қоғамдық ұйымдар орналасатын бөлмелер. Бұл бөлмелер бір ғимараттың ішіне, шу мен дірілдің және басқа зиянды факторлардың әсері төмен орындарға орналастырылады. Тұрмыстық бөлмелер өндірістік бөлмелердің жылу жүйесіне қосылады.

Қосымша құрылыстардың орналасатын орнына , өлшеміне және жабдықтарына қойылатын талаптар 11-92-76 құрылыс нормалары мен ережелерінде көрсетілген.

Санитарлық –тұрмыстық бөлмелер мен құрылғыларға жұмысшылардың сырт киімін сақтайтын орын, қол жуғыштар , әжетхана . душ бөлмесі, әйелдердің жеке гигиеналық бөлмелері , сауықтыру пункті, тамақтандыру пункті, шылым шегетін орын, арнайы киімдерді тазарту, жуу және кептіру бөлмелері , жылынатын бөлме, т.с.с. бөлмелер жатады. Санитарлық-тұрмыстық бөлмелер мен құрылғыларды таңдау өндірістік үдерістің санитарлық талаптарына сәйкес жүргізіледі. Санитарлық талаптардың негізінде құрылыстың қабат саны мен әрбір қабаттың биіктігі , еденнің жерден жоғары орналасуы деңгейі, шкафтар мен гардеробтардың құрылымдары , санитарлық –тұрмыстық бөлмелердің өңделуі, душ бөлмесінің орналастырылуы, т.с.с. жатады.

Тынығу бөлмесінің ауданы 18м² –ден кем болмау тиіс немесе әрбір адамға 0,2м.

№14 дәріс

Жұмыс орнының микроклиматы және оның көрсеткіштерін тұрақтандыру.

Адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілетіне метеорогиялық жағдайдың (өндірістік ортаның микроклиматы) яғни ауаның температурасының, ылғалдылығы мен қозғалу жылдамдылығының үлкен әсері бар. Сыртқы ауаның өзгеруіне қарамастан адам денесінің температурасы 36,7-37 ⁰ аралығында тұрақты сақталады. Ауаның ылғалдылығы 70-75% -ға жетіп, температурасы жоғарылай бастаған кезде адамның денесі қыза бастайды. Өйткені бұл жағдайда дененің жылу алмасуы қиындайды.

Керісінше, адамның температурасы төмендеген кезде денеден бөлінетін жылудың мөлшері көбейіп, адамның денесі тоңази бастайды.

Сондықтан да, жыл мезгіліне, жұмыстың ауырлығына, жұмыс орнында бөлініп шығатын қосымша жылудың мөлшеріне қарай температураның, ылғалдылықтың және ауаның қозғалу жылдамдығының стандартты нормалары белгіленген.

Адам ағзасына ауаның қысымы да әсер етеді. Атмосфералық қысымның мөлшері сынап бағанасымен 760 мм-ге тең болғанда ағзаның ішкі және сыртқы қысымдары теңеседі. Ал қысым өзгергенде адамда әлсіздік пайда болып басын айналдырады, жүрегін алып мұрнынан қан ағуы мүмкін.

Жұмыс орнының микроклиматын анықтау үшін арнайы аспаптар қолданылады.

Мысалы, ауаның температурасы сынапты термометрмен анықталады, ылғалдылығы психрометрмен, ауаның қозғалу жылдамдығы анемометрмен немесе кататерметрмен, ал атмосфералық қысымы сынапты барометрмен немесе анеройдпен өлшенеді.

Август психрометрі екі термометрден тұрады. Біреуінің шаригі жұқа шүберекпен қапталған және ол үнемі сумен ылғалданып тұрады. Екі термометрдің көрсеткішіне сай арнайы формуламен ауаның ылғалдылығы анықталады немесе арнайы кесте арқылы анықтауға болады.

Ассман психрометрі де екі термометрден тұрады, біреуінің шаригі ылғалданып тұрады. Оған қоса аспаптың басына желдеткіш орнатылады, ол электромотормен немесе сағат механизмімен қозғалысқа келтіріледі. Желдеткіш айналғанда шариктер арқылы жылдамдығы 4 м/с ауа айналады. Бір термометрдің шаригі матамен оралып, өлшеу алдында дистилденген сумен ылғалданады, сосын желдеткішті іске қосады.3-5 минуттан кейін құрғақ және ылғал термометрден есеп алады. Олардың айырмашылықтарына қарай кестеден ауаның ылғалдылығын анықтайды.

№15 дәріс

Өндірістік жарықтандыру және оны тұрақтандыру.

Жарық және адам ағзасы айналадағы ортамен тығыз байланыстырады. Адам миынасыртқы дүние туралы хабарлардың 90% онын көздері арқылы келеді.

Жарық көз арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етіп, одан барлық ағзаға ықпалын тигізеді. Жұмыс орындарында қолайлы жасалған жарық еңбек ету жағдайын жақсартады, адамның тыныс алысын ұлғайтады, ағзада заттардың алмасу процессін жақсартады, көз талуын азайтады, айналадағы заттардың және істелетін бұйымдардың көрінісі жақсарады, еңбек өнімділігі мен сапасын арттырады. Жарық барлық ағзанын әрекетін күшейтеді, ал қараңғылық оны төмендетеді. Адамның көніл-күйі және белсеңділігі көтерінкі болу жұмыс орындарының жарықтылығына байланысты болады.Жұмыс орындарында жарық аз болған жағдайда көздін көргіштігі (жітілігі) кемиді, соқырлық пайда боланы, көз талып бас аурады, адамның жұмыс істеу қабылеті төмендейді, айналадағы заттардың көрнісі нашарлайды. Екінші жағынан өте үлкен жарықтын да пайдасы болмайды. Бұл жағдайда көз шығылысып аурады, көзді сығырайтып жұмуға мәжбүр етеді, ақырында сәтсіз оқиғаға әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен, жұмыс орындарында жағамсыз жарық өндіріс травматизмінің басты себептерінің бірі болып есептеледі. Сонымен қатар сәтсіз оқиғалар және апаттар жарықтың жоқтығынан немесе жарық беретін аспаптар мен қондығылардың ақаулығынан пайда болады. Сол себепті өндірісте жұмыс орындарына қолайлы жарықтылықты үйымдастыру мәселесіне ерекше көніл бөлу керек.

Дұрыс жобаланып, қолайлы орнатылған өндіріс жарығынын мақсаты мынада: жұмыста қөру жағдайын жақсарту, көз талуын болдырмау, еңбектің өнімділігі мен сапасын арттыру, адамдарға жағымды психологиялық әсерін тигізу, еңбек қауіпсіздігін жоғарлатып, өндіріс травматизімді төмендету.Сонымен, өндірісте үтымды (қолайлы) орнатылған жарық травматизмен күресу маңызды фактор болып есептеліп, оған зор техникалы-экономикалық және гигиеналық талаптар қойылады.Адам көздері қабылдайтын электромагниттік сәулелерді керінетін сәулелер деп атайды. Көрінетін сәулелер толқындарының үзындығына байланысты 380 нм мен 780 нм арасында болады, 1нм (нанометр) 10^-9 м тең болады. Көрінетін сәулелер зонасы бір жағынан ультракүлгін (380нм ден 10нм дейін) және гамма (10 нм кіші) сәулелерімен шектеседі, екінші жағынан инфрақызыл сәулесі (780 нм ден 340000 нм деін) және радио толқындарымен (340000 нм артық) шектеледі.1. Көрінетін сәуленің энергиясы оның адам көзінде туғызатын жарық сезім бойынша бағаланады, ол жарық сәулесі деп аталады. Мұндай жарық сәулесінің қуатың жарық ағыны (F) деп атайды. Жарық ағының өлшем бірлігі люмен (лм) болады.

2. Барлық жарық кездері кеністікке жарық сәулелерін бір келкі таратпайды. Сол себептен әр бағытта жарық ағанының қарқындылығын (үдемесін) сипаттау үшін оның кеңістік тығыздығы деген көрсеткіш қолданады. Ол көрсеткіш жарық күші (J) деп атанады, оның өлшем бірлігі кандела (кд) болады.Табиғи жарық күн сәулесінін энергиясынан пайда болады. Өндірісте жұмыс орындарында қолайлы жағдайлар жасау үшін табиғи жарықтың өте манызы зор. Ол жұмыс бөлмелерінде жақсы және біркелкі жарықтылық болуын қамтамасыз өтеду. Табиғи жарық адамға үйреншікті, биологиялық және гигиеналық құны жоғары, үлкен психологиялық әсері тигізеді. Сол себептен тибиғи жарықты өндіріс бөлмлерінде жұмыс орындарын жарықтандыруға кеңінен қолданған жөн.Бөлмелерді табиғи жарықпен жарықтандырудың үш түрі бар:1. Бүйір жарығы – қабырғалардығы терезелер немесе қабырғанын шыны бөліктері арқылы.2. Жоғарғы жарық – төбедегі терезелер (фонарлар) немесе тебенің шыны бөліктері арқылы.3. Аралас жарық – бүйір және жоғарғы жарықтың бірге пайдалану.Жарықтың қандай түрін қолдануы бөлменің көлеміне, оның пайдаларына арналғанына, қай жерде орналасқанына, жарыққа қоятын талаптарға тағы басқа факторларға сәйкес анықталады.

Табиғи жарықтың өзгешелігі сонда, оның бөлмелерде туғызатын жарықтылығы өте кең мөлшерде өзгереді. Бұл өзгерістер сөтке, жыл мерзімдері және метеорологиялық факторлармен байланысты болады. Сондықтан бөлмелерде табиғи жарықты абсолюттік мөлшермен нормалауға болмайды.Табиғи жарықты нормалау үшін салыстырмалы көрсеткіш қолданылады, ол табиғи жарықтылық коэффициенті (ТЖК) деп аталады. ТЖК сол мезгілдегі сыртқы жарықтылыққа қатынасын айтады.Бөлме ішінде табиғи жарықтылық әдетте сыртқы жарықтылықтан аз болады, ал ТЖК оның неше аз екендігін көрсетеді.

Көру ісінін сипаты мен дәлдегі, жарықтың түрі және үйлердін орналасу территориясына баланысты ТЖК нормаланған мөлшерін формулармен анықтайды.

Өндіріс бөлмелерінің табиғи жарықтылығын көру ісінің сипаты бойнша есептеу үшін арнайы методикаларды қолданады.Жасанды жарық бөлемлерде табиғи жарық аз болғанда немесе оның жоқ кезінде қолданылады. Ол орындалған конструкциясына қарай үш түрге бөлінеді:

1. Жалпы жарық – бөлменің барлық ауданын біркелкі жарықтандыруға арналған.

2. Жергілікті жарық - әр жұмыс орнын жеке дара жарықтандыруға арналған.

3. Қосынды жарық – жалпы және жергілікті жарықтын бірге қолданылған түрі болады. Жасанды жарықтың бұл түрі тиімді болғандықтан өндірісте кенінен пайдаланады.

Неге арналғанына байланысты жасанды жарықтың 5 түрі болады:

1. Жұмыс жарығы - өндіріс бөлмелерінде күнделікті жұмыстарды ойдағыдай жүргізу үшін қажетті жарықтылықты қамтамасыз етуге арналған.

2. Авариялық (апат) жарық – жұмыс жарығы кенеттен сеніп қалған жағдайда жұмысты әрі қарай жүргізе беру үшін қолданылады. Сондықтан бұл жарықтың өзінің бөлек электр тоғынын қөзі болуы керек.

3. Эвакуациялық жарық – жұмыс жарығы өшіп қалғанда бөлмелерден адамдарды аман-есен, қауіпсіз шығаруға арналған.

4. Кезекші жарық – бөлмелерді жұмыс істелмейтін мезгілде жарықтандыруға қолданылады.

5. Күзетші жарық – түнде жарық территориясыны (аланды) жарықтандыруға қолданылады.

Өндіріс бөлемелерінде қолданылатын жасанды жарықтың негізгі көздері болып қызу және газоразрядтық шамдар пайдаланылады. Бұл шамдардың өзіндік артықшылығы мен көмшіліктері болады. Қызу шамдардың артықшылығы: жасалуы оңай, пайдалануда ыңғайлы, электр желісіне қосылуы қиын емес т.с.с. Кемшілігі мында: пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) өте аз (0,05-0,1), жұмыс істеу мерзімі кіші (≤1000 сағат), жарық берілісі кем (7-20 лм/Вт), өте қатты ысиды, көзді шағылыстырады т.с.с. Кейінгі жылдары галогенді қызу шамдары шығарып жүр, олардың жұмыс уақыты 3000 сағатқа дейін болады, жарық берілісі 40 лм/Вт дейін жетеді. Қызу шамдары кемшіліктеріне қарамай әліде болса көп жағдайларда кең қолданылып жүр.

Қазірігі кезде газоразрядтық шамдар өндірісте кеңінен пайдаланады. Олардың ішінде люминесценттік шамдар көбірек қолданылады. Бұл шамдардың артықшылығы: үнемділігі, жұмыс істеу мерзімі үлкен (8000-12000 сағат), жарық берілісі 50-100 лм/Вт, жарық спекторы табиғи жарық спекторына жақын, жарықтығы аз болғандықтан көзді шағылыстрмайды, жарық түсін өзгертуге болады т.с.с. Кемшілігі мында: стробоскопиялық эффект – көрініс түйсігінің бұрмалануы, шамның жыпықтауы, электр желісіне қосылу жүйесінің күрделілігі төмен температураларда жұмыс істеуінің нашарлау және т.б.

Газоразрядтық шамдардың жаңа түрлері қоланылып жүр: натрий, галоид тағы басқа шамдар, олардың жарық берілісі 110-130 лм/Вт дейін болады.

Жасанды жарық электр шырақтарын пайдалану арқылы орындалады. Шырақ деп жарық беретін электр аспабын айтады. Ол шам және арматурадан тұрады. Арматураның қажеттілігі:

1.Жарық арналған көректі бағытта үнеммен тарату.

2.Адамның көздерін шамның шағылыстыру әсерінен қорғау.

3.Шамды кірлену және сынудан сақтау.

4.Шамды орнату және электр желісіне қосу.

Шырақтардың негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеністікте жарық ағынынын таралу түрі, қорғаныш бұрышының шамасы, пайдалы әсер коэффициенті.

Жарық ағынын таралу өзгешелігіне қарай шырақтар мынандай болады:

1. Тура жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын тікелей жұмыс істейтін жердің бетіне түсіреді.

2. Шағылған жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын төбеге түсіріп, одан шағылған жарық ағынын жұмыс істейтін жерге түсіреді.

3. Аралас жарық беретін – олар тура және шағылған жарық ағынын жұмыс орындарына түсіреді.

№16 дәріс

Жұмыс орнының жарықтылығын анықтау.

1.Табиғи және жарықтылық бөлмеге қойылатын терезенің өлшемі мен санына байланысты болады.

Терезенің жалпы ауданы төмендегідей формуламен анықталады:

F_т= F_б K

мұндағы, F_б - бөлменің ауданы, м² ; К-табиғи жарықтылық коэффициенті.

1-кесте

Шеберхананың бөлімшелері	Жарықтылық, лк		Табиғи жарықтың коэффициенті
	Кәдімгі шамдармен	Люминесцентті шамдармен
Бөлшектеу және жуу бөлімдері	40	80	0,25
Темір ұстаханасы, пісіру, дәнекерлеу, сынақтан өткізу, ағаш өңдеу, құрал-сайман сақтайтын қойма.	50	100	0,25
Бөлшектерді іріктеп жинақтау, агр. Жинау және механикалық бөлімдер.	75	150	0,5
Электртехникалық бөлім және жанармай аппаратурасын жөндеу бөлімшесі	100	150	1,0
Бөлшектердің ақауларын анықтау бөлімі	150	300	1,0
Шеберхананың қоймасы, дәліз	-	-	0,25
Кеңсе	75	200	0,25

Терезенің саны осы формуладан шыққан жалпы ауданы бір терезенің ауданына бөлу арқылы анықталады. Бір терезенің ауданы құрылыс жобаларының нормаларында беріледі.

2.Жасанды жарықтылықты есептеу дегеніміз электр шамдарының саны мен қуатын анықтау болып табылады. Ол үшін бөлмеге қажетті жарықтың мөлшерін анықтауымыз қажет. F_ж = α * F_б * Ж/ η_к * η_п

Мұндағы, α – қор коэффициенті; F_б – бөлменің ауданы, м²; Ж-жасанды жарықтың номасы, лк; (1-кесте) η_к – жарық көзінің пайдалы әсер коэффициенті, η_п - жарықтылықты пайдалану коэффициенті.

η_к * η_п = 0.45

Осыдан соң қажетті шамдардың санын анықтауға болады:

η_к = F_ж / F_л

мұндағы, F_ж - қажетті жалпы жарық, лм; F_л – бір шамның жарығы, лм (2-кесте)

Мысалы: Бөлшектердің ақауларын анықтау бөлімі үшін енсептейік (ұзындығы 6м, ені 4м).

а) Табиғи жарық :

F_т = F_б * К =24*1,0=24м²

n_т= F_т/ F₁ =24/2.84= 8 терезе

ә) Жасанды жарық :

F_ж = α * F_б Ж/ η_к * η_п = 1.3*24*150/0.45=10400 лм

n_л= F_ж/ F_л = 10400/1710=6 дана шам қажет

Шамның қуаты, Вт	220 вольт кернеудің лампалары
	Жарықтылығы, лм	Жарықтың пайдалы әсер коэффициенті, лм/вт
60 100 150 200 300 400 500	540 10000 1710 2510 4100 5760 7560	9,00 10,00 11,41 12,50 13,65 14,10 15,12

№17 дәріс

Зиянды сәулелену және одан қорғану жолдары.

Казіргі кезде иондағыш сәулелердін көздері халық шаруашылығының әр түрлі салаларында көп пайдаланылады, мысалы, өндіріс процестерін автоматтау және бақылау; шығарылған бұйымдардың сапасын анықтауда, бақылау және өлшеу аспаптарында; ғылыми зерттеу жұмыстарында; металлургия, медицина, құрылыста тағы басқа жағдайларда кең қолданылады.Иондағыш сәулелердің қолдану салалары жылдан жылға көбейген сайын, олармен жұмыс істейтін адамдардың саныда көбейіп келеді. Бұл сәулелердің көздерімен жұмыс істеу адамдарға өте қауіп туғызады, өйткені олардың куіпсіз шамадан тыс әсері ағзані ауруға шалдықтырады. Сондықтан, иондағыш сәулелердің зиянды әсерінен қорғану мәселелеріне ерекше көңіл бөлу керек.Барлық иондағыш сәулелердің ішінде өндірісте олардың бес түрі көбірек қолданылады: α, β, n (нейтрон) сәулелері (бұлар корпускулды сәулелер) және γ, p (рентген) сәулелері (бұлар биік жиілікті электромагниттік толқындар).

1. Альфа сәулесі (α) – кейбір заттардың ядроларының радиактивтік ыдырауы кезінде пайда болатын гелий ядроларының ағыны болады. Бұл сәуленің ішке кіру қабылеті өте аз, ал ондау қабылеті өте үлкен болады. Ауада оның жүру жолы 2-12 см болады, тығыз заттарда одан аз, биологиялық талшықта миллиметрден кем болады. Бір α - бөлшектен ауада бір см жолында 50 мын пар иондар пайда болады. Сондықтан, α – бөлшектері ағзанің ішіне кірген жағдайда улкен қауіп туғызады. Альфа сәулесінің жүру жолы өте аз болғандықтан одан қорғану үшін жай киім де жарайды.

2. Бета сәулесі (β) – ядролардың радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болатын электрондардың немесе позитрондардың ағыны. Бета бөлшектердің α – бөлшектерге қарағанда заттардың ішіне кіру қабылеті көбірек, ал иондау қабылеті азырақ болады. Бұл бөлшектің жүру жолы ауада 160 см дейін, биологиялық талшықта – 2,5 см, қорғасында – 0,04 см болады. Бір β – бөлшек ауада бір см жолында 50 пар иондар туғызады.

3. Нейтрон сәулесі (n) – ядролардың заряды жоқ нейтралды бөлшектерінің (нейтрондардың) ағыны. Бұл сәуленің өте үлкен ішкі кіру қабылеті болғандықтан ол заттардың терең қабаттарына дейін өте алады, иондау қабылеті де жоғары.

4. Гамма сәулесі (γ) – жоғары жиілікті электромагниттік толқындар болады, оның өте үлкен ішке кіру және өте аз иондау қабілеттері бар. Бұл сәуле адам денесінен, басқа заттардан емін-еркін өте алады. Гамма сәулесі бір см жүретін жолында 1-2 пар ион туғызады.

5. Ренген сәулесі (p) – гамма сәулесі сияқты өте үлкен ішке кіру және өте аз иондау қабілеті бар электромагниттік толқындар болады.

Жоғары көрсетілген сәулелерді иондағыш сәулелер деп айтатыны, олар қай затпен болмасын әрекеттескенде сол затта иондау құбылысын туғызады, яғни заттың молекулярлық байланысы бұзылып, зарядталған атомдар мен молекулалар (иондар) пайда болады.

Заттарды иондау барысында сәулелер өзінін бір шама энергиясы шығындайды, яғни әр зат сәуле энергиясын сініріп, оның мөлшерін азайтады. Сонымен, заттардың иондау дәрежесі олардың сінірген сауле энергиясының мөлшеріне тең болып, иондағыш сәулелер мен заттардың өзара әрекеттестігінің өлшемі болып есептеледі.

Иондағыш сәулелердің ағзаға биологиялық әсері тірі талшықты иондау арқылы орындалады, оның барысында ағзада молекулалық байланыстар үзіліп, әртүрлі химиялық қоспалардың структурасы өзгіреді. Тірі организмнің құрамында 75-80% су болғандықтан, иондағыш сәулелер негізінде су молекулаларына әсер етіп, радиолиз (радиациялық ыдырау) реакциясын туғызады.

Бұл жағдайда су молекуласы (Н₂О) сутек атомы (Н⁺) мен гидроксил тобына (ОН^-) бөлінеді. Бұл бос радикалдарды химиялық әрекеті (активтігі) өте зор болғандықтан, олар басқа заттардың (белок, фермент т.б.) молекулаларымен қосылып, адам ағзасына тән емес химиялық заттарды жаңа қоспаларды туғызады. Мұнын сондарынан ағзада физиологиялық процестердің барысы өзгеріп сәуле ауруы пайда болып, клеткалар мен органдар өліп, одан әрі адам өліміне әкеліп соғады.Иондағыш сәулелердің әсерінен адам ағзасында пайда болатың сәуле ауруы жергілікті және жалпылама, ауыр және созылмалы түрлерінде өтеді. Егер ағза аз уақыттың ішінде үлкен дозамен сәулеленсе, аурудың ауыр түрі пайда болады, ал сәулелену ұзақ уақыт бойы үздіксіз аз дозамен сәулеленсе, онда ауру созылмалы түрінде өтеді. Жалпылама сәулелену барлық ағзані зақымдаса, жергілікті сәулелену әр органдарға зиян келтіреді.

Адам ағзасына иондағыш сәулелер сырттаң және іштен тигізуі мүмкін. Сыртқы сәулелену сырттағы сәуле кездерінің әсерінен болады, ал ішкі сәулелену организмнің ішіне түскен радиоактивті заттардың әсерінен пайда болады (радиоактивті шаң, газ, бу т.б.).

Адам ағзасында иондағыш сәулелердің әсерінен мынындай өзгерістер болуы мүмкін: шаш түсу, тырнақ сынғақтану, көзде катаракта ауруы пайда болу, қан ағару (лейкемия), тері аурулары, қателі ісіктер, бас ауыру, әлсіздік, нерв жүйесі мен ас қорыту органдары зақымдану, тұқым функциясынын бұзылуы т.б.Иондағыш сәулелердің өзгешелігі сонда, олардың организмге тигізетін зиянды әсері бірден білінбейді, оның жасырын (латенттік) мезгілі болады, зиянды зардабы кейіннен пайда болады. Организмнің зақымдану түрі және ауырлығы бірнше факторлармен байланысты болады, мәселен, сінірген дозаның мөлшері, әсер ету уақыты, сәуленің түрі, қандай мүшенін сәулеленуі, организмнің сезімталдығы, радиактивті заттардың физикалы-химиялық қасиеттері т.б.Адам органдары сәулелерге сезімталдығына қарай үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа ең сезімтал мүшелері жатады: гонадалар, жілік майы, т.б. Одан кейін екінші топқа жататындар: бұлшық еттер, көк бауыр, домалақ бездер, май еттері, бауыр, бұйрек, өкпе, ішек-қарын, көз жанары т.б. Үшінші топқа жатады: тері, сүйек, білек, сирақ, табан т.б.

Адам организміне әр түрлі дозалардың (Р – рентген өлшемімен) тигізетін әсері мынандай:

1. 25 Р дейін – организмде айқын зақымдану білінбейді.

2. 25-50 Р – маңызды зақымдану жоқ, бірақ қанда өзгірістер болуы мүмкін.

3. 50-100 Р – организмде ерекше өзгерістер болады, бірақ еңбекке қабылеттілік сақталады.

4. 100-200 Р – еңбекке қабылеттілік жартылай кемиді, кей кезде өлім жағдайы болуы мүмкін.

5. 400 Р – 50% өліммен аяқтайды.

6. 500-600 Р және одан артық - өлтіретін доза.

Иондағыш сәулелердің қауіптілігін ұлғайтатын жағдай – адам олардың айналадағы ортада бар-жоғын сезім мүшелері арқылы айыра алмады. Сондықтан, адам көп уақыт бойы қауіпті радиацияның ортасында бола тұрып, оның зиянды әсерін сезбейді. Бұл жағдай және зиянды сәулелердің келтіретін ауыр зардабына көңіл бөлмеушілік адамның қырағылығын кемітіп, қауіпсіздік ережелерін бұзуға жағдайларды қамтамасыз ету үшін арнайы нормаларға (НРБ-76/88) және ережелерге (ОСП-72/88) сәйкес ауада (суда) иондағыш сәулелерді ақырғы шекті дозасы (АШД) және радиоактивті заттардың шекті концентрациясы (ШК) белгіленген.

Ақырғы шекті доза деп организмге 50 жыл бойы біркелкі әсерін тигізіп, адамның денсаулық жағдайында ешқандай жағымсыз өзгерістер туғызбайтын жылдық дозаның ең үлкен мөлшерін айтады.Радиоактивті заттармен байланысу шамасына қарай адамдар үш категорияға бөлінеді:

1. Категория А – иондағыш сәулелердің көздерімен тікелей жұмыс істейтін адамдар (профессионалды қызыметкерлер).

2. Категория Б – иондағыш сәулелердің көздерімен тікелей жұмыс істемейтін, бірақ қызымет немесе басқа жағдайлармен оларды әсерінде болатын адамдар (халықтың шамалы бөлігі).

3. Категория В – халықтың қалған бөлігі. Әр категорияның адамдары үшін организмнін жалпы сәулеленуінің (ішкі және сыртқы сәулелену) ақырғы шекті дозасы белгіленген: категория А адамдары үшін 5 бэр/жыл, категория Б адамдары 0,5 бэр/жыл, категория В адамдары үшін 0,17 бэр/жыл.

Бірақ 30 жасқа дейін организмнің алған дозаның жалпы мөлшері 60 бэр ден аспау керек.

Біздің елде табиғи радиациялық фон орта есеппен алғанда 125 мбэр/жыл тен болады. Табиғи радиациядан бөлек адам организміне тағы басқа сәулелер әсер етеді, мысалы, өкпені ренгенге түсіргенде 0,15-0,2 Р, асқазанды түсіргенде 1,3-3 Р, тісті түсіргенде 3-5 Р, телевизор экранының алдында 0,5 мР/сағ.

№18 дәріс

Электр қорғаныс құралдары.

Электр тоғынан болған зақымдардың ауыртпалығы бірнеше факторлармен байланысты болады. Бұл факторларға мыналар жатады: денеден өтетін тоқтын күші, тоқ кернеуінің шамасы, тоқ әсерінің ұзақтығы, токтың түрі, айнымалы токтын жиілігі, адам денесінін электрлік кедергісі, организмнен тоқ ету жолдары, айналадағы ортаның жағдайы, адам организмінін дербес өзгешіліктері т.б.

Электр қондырғылары пайдалану барысында тіпті оларды мұлтіксіз жетілдіріп жасалғанының өзінде кейбір жағдайларда қызметшілердің қауіпсіздігін толық қамтамасыз етуге мүмкіндік болмай, әр түрлі арнайы қорғану құралдарын пайдалануға тура келеді.

Барлық қорғану құралдары олардың неге арналғанына байланысты бірнеше түрге бөлінеді: оқшаулайтын, қоршаулайтын және көмекші түрінде.

Оқшаулайтын қорғану құралдары негізгі (басты) және қосымша болып бөлінеді. Негізгі деп тоқтын толық кернеуіне күмәнсіз төтем беретін, сондықтан тоғы бар электр өткізштерге сеніммен тиісуге және олармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, қорғаныш құралдарын айтады. Негізгі қорғану құралдарына жататындар: оқшаулағыш штангілер, оқшаулағыш және тоқ өлшеуіш тістеуіктер, кернеу көрсеткіштер, тұтқасы оқшауланған саймандар.

Қосымша деп өздігімен қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмайтын бірақ негізі құралдарың қорғау әрекетін күшейтетін, сондықтан солармен бірге қолданылатын, қорғаныш құралдарды айтады. Оларға мыналар жатады: диэлектрикалық қолғаптар, ботылар, кебістер, резенке кілемдер және ұзын төсеніштер, оқшаулағыш бастырмалар.

Қоршаулайтын құралдар тоқ өткізгіш бөлшектерді қоршау, жансақ (қате) әрекеттерді болдырмау үшін тағы басқа жағдайларда қолданылады. Оларға жататындар: әр түрлі тасымалды қоршаулар (қалқан, тор, шарбақ), тасымалды уақытша жержалғыныстар, ескерту плакаттары.

Көмекші қорғану құралдры әр адамды жарық, жылу, механикалық тағы басқа тоқтын зиянды әрекеттерінен жеке дара қорғауға арналады. Оларға жатады: противогаздар, көзілдіріктер, арнайы қолғаптар киімдер, монтерлық белбеулер, басқыштар т.б.

Барлық қорғану құралдары олардын пайдалануға жарамдылығы анықтау үшін белгіленген мерзімде бақылау мен сынаудан өтіп отыру керек. Жарамсыз деп табылған қорғану құралдарын әрі қарай жұмыста қолдануға болмайды

№19 дәріс

Электр құрылғылар мен электр қондырғылары бар ғимараттардың электр.

Электр тоғымен Электр энергиясы өнеркәсіптің барлық саласында кеңінен қолданылады. Қазіргі өндіріс құрылғылары (машиналар, механизмдер, аспаптар) электр двигательдермен және жылыту құралдарымен жабдықталған. Кең көлемде қол электр саймандары пайдаланылады. Электр энергиясы пісіру, жарық беру тағы басқа қажеттерге жұмсалынады. Сонымен өндірісте электр энергиясымен (тоғымен) азды-көпті болсын барлық қызыметшілер байланысты болады.

Элекр энергиясын пайдалану адам еңбегін женілдетіп, оның өнімділігі мен сапасын арттырады. Бірақ білімсіздікпен, тәжірибімен өміріне үлкен қауіп туғызады. Тоқ соғу қауіптін жоғарлататын жағдай-адам өзінен сезім мушелерімен электр қондырғыларында тоқтын бары-жоғын алдын ала айыра алмайды. Сондықтан тоқтын астына қалған қондырғыларға адам байқаусыз тиіскен жағдайда, оны электр тоғы соғып, зақымдану мүмкін.

Электр тоғымен зақымдану көбінесе өндірісте жұмыс бабымен тоқпен жиі қатысатын қызметшілердің арасында кездеседі, олар: электр слесарлар, электр пісірушілер, электр жөндеушілер, электр құралдарымен жұмыс істейтін адамдар т.б. Электр жабдықтарды пайдалану барысында тоқ соғып, зақымдану оқиғалары негізінде қауіпсіздік техникасынын ережелерін орындамаудын салдарынан пайда болады.

Электр тоғының немесе найзағайдың - атмосфералық электр түйісінің әсерінен

болатын зақым электр жарақаты деп аталады.Электр тоғының немесе найзағайдың, э лектр ұшқынының организм арқылы өтуі жергілікті және ортақ бұзушылықты туғызады.

Жергілікті зақымдау электр тоғын кіріп шыққан жерлердегі ұлпалардың күйуінен көрінеді.

Тоқтық соғуы – организмге термиялық, электрлік және механикалық әсерден туындайын күрделі химиялық-физикалық құбылыс.

Белгілері: тері жамылғыларының ағаруы, сілекейдің көп бөлінуі, кұсықтың келуі, жүрек төңірегінің сырқырауы.

Тоқтың әсерін жойғаннан кейін зардап шегуші шаршауды бүкіл денесіндегі ауырлықты, еңсесін басуды немесе қозуды сезінеді.

Электр жарақаты төрт дәрежеге бөлінеді:

І - дәрежеде зардап шегуші есінен айрылмай бұлшық етінің дірілін сезінеді;

ІІ - дәрежеде зардап шегушінің бұлшық еті дірілдеп, артынша есінен айырылады;

ІІІ - дәрежеде зардап шегушіде есінің айырылуымен қатар жүрек қызметі мен тыныс алуы бұзылады;

IV- дәрежеде зардап шегуші клиникалық өлім жағдайында болады.

Электр тоғынын адам денесінен өткен кезде оған тигізетін әсері әр түрлі болады: термиялық (қыздыру), электролиздік, биологиялық, механикалық әсері. Бұл жағдайларда адам денесінін басты мүшелерінін (ми, жүрек, өкпе т.б.) жұмыс істеу әрекеті бұзылуы мүмкін.

Зақымдану қауіптілігі көбінесе айналадағы ортанын жағдайымен байланысты болады. Бұл жағдайлар: ылғалдық, тоқ өткізгіш еден мен тозаннын барлығы, жермен қосылған металл заттардын көптілігі, бөлменін ыстықтығы, ауада электризоляциясын бүлдіретін агрессивті заттар болуы т.б.Бұл көрсетілген қолайсыз жағдайларда электр жабдықтардын әншейінде электр тоғы жұрмейтін металл бөлшектеріне тоқ пайда болып, адамдарды тоқ соғып, зақымдану қауіпті тууы мүмкін.Сондықтан айналадағы ортанын сипатына және жағдайына қарай тоқ соғу қауіптілігі бойынша барлық өндіріс бөлмелері үш топқа бөлінеді: қауіптілігі төмен бөлмелер, қауіптілігі жоғары бөлмелер, қауіптілгі өте үлкен бөлмелер.Қауптілігі төмен бөлмелерге жатады: құрғақ, ауа ылғалдығы 75% артық емес; жылы, бірақ ыстық емес (t≤+35⁰C); тоқ өткізгіш едені және тозаны жоқ; жермен қосылған металл заттары көп емес.Қауіпілігі жоғары бөлмелерге жатады: дымқыл, ауа ылғалдығы 75% артық; құрғақ, бірақ от жағылмайтын; тоқ өткізгіш едені мен тозаны бар; ыстық (t≤+35⁰C); жермен қосылған металл заттары көп.

Өте қауіпті бөлмелерге жатады: өте дымқыл, ауа ылғалы 100% дейін, электр изоляциясы мен тоқ өткізгіштерді бүлдіретін агрессивті заттар бар, қауіптілігі жоғары бөлменін екі және одан көп белгілері бар.Автотранспорт кәсіпорындарында бірінші топқа жататын бөлмелер: кенсе, диспетчер, әкімшілік, құрал-сайман тұратын тағы басқалары. Екінші топқа жататын бөлмелер: ұста, вулканизациялау, автомобилдерді жөндеу және куту зоналары, токарлық, агрегаттық тағы басқа бөлмелер. Үшінші топқа жататын бөлмелер: аккумуляторлық, сырлау, автомобильдерді жуу тағы басқа бөлмелер.Сыртта ашық ауада пайдаланылатын электр қондырғылар қауіптілгі өте үлкен бөлмелерде қолданылатын электр жабдықтарға тенеледі.

Сонымен тоқ соғу зақымдарын болдырмау үшін бөлмелердін қауіптілік дәрежесіне сәйкес тиісті қорғаныш шараларын қолдану керек.

№20 дәріс

Өндірістік бөлмелердің ауасын алмастыру және ауаны салқындату.

Өндірістік бөлмелер мен жұмыс орындарының ауасын алмастыру үшін желдеткіштер пайдаланылады.Желдеткіштер іштегі ластанған жылы ауаны сыртқа шығарып, оның орнына таза ауа келтіру қызметін атқарады. Ауаны алмастыру әдістеріне қарай олар жалпы ауаны алмастыру және жергілікті ауаны алмастыру болып бөлінеді.

Жалпы ауаны алмастыру әдісі бойынша бір уақытта бүкіл бөлмедегі барлық ауа алмастырылады. Ал жергілікті ауа алмастыру әдісі бойынша денсаулыққа зиянды факторлардың жиналған жерлерінің ауасы алмастырылады. Ауа алмастыру үдерісі бөлмедегі ауаны сыртқа соратын немесе сырттағы ауаны ішке қарай айдайтын әдістермен жүргізілуі мүмкін.

Сыртқа сору әдісі бөлмедегі лас ауаны шығаруға, ал ішке айдау әдісі сыртқа шығарылған лас ауаның орнын таза ауамен толықтыруға қолданылады.

Тәжірибеде табиғи ауа алмастыру әдісі кең қолданылады. Ол ауа сорғыш құбырлармен атқарылады. Ірі ғимараттарды табиғи ауа алмастырудың аэроциялық әдісі қолданылады. Аэрация үдерісі желдің арынымен немесе ішкі және сыртқы ауаның температурасының әр түрлі болуына байланысты ауаның тығыздығының айырмашылығының әсерімен жүреді. Егер табиғи ауа алмастыру бөлмедегі ауаны толық тазартуға жеткіліксіз болса, онда желдеткіштердің арынымен механикалық ауа алмастыруды қосымша жабдықтайды. Жұмыс істеу принциптеріне қарай желдеткіштер осьтік, ортадан тепкіш және диаметральді болып бөлінеді. Желдеткіштерді олардың жұмыс өнімділігіне және пайда ететін қысымына қарай таңдайды.

Ауа райы ыстық жұмыс орындарында, тракторлардың кабиналарында кондиционер орнату арқылы ауаның қажетті параметрлерін ұстап тұруға болады.

№21 дәріс

Табиғи және жасанды жарықты, ылғалды ауаның қозғалысын өлшеу.

Жұмыс орнының жарықтылығын анықтау.

1.Табиғи және жарықтылық бөлмеге қойылатын терезенің өлшемі мен санына байланысты болады.Терезенің жалпы ауданы төмендегідей формуламен анықталады:

F_т= F_б K

мұндағы, F_б - бөлменің ауданы, м² ; К-табиғи жарықтылық коэффициенті. 11-кесетдегі көрсеткіштерді пайдалынамыз. Терезенің саны осы формуладан шыққан жалпы ауданы бір терезенің ауданына бөлу арқылы анықталады. Бір терезенің ауданы құрылыс жобаларының нормаларында беріледі.

2.Жасанды жарықтылықты есептеу дегеніміз электр шамдарының саны мен қуатын анықтау болып табылады. Ол үшін бөлмеге қажетті жарықтың мөлшерін анықтауымыз қажет. F_ж = α * F_б * Ж/ η_к * η_п

Мұндағы, α – қор коэффициенті; F_б – бөлменің ауданы, м²; Ж-жасанды жарықтың номасы, лк; (1-кесте) η_к – жарық көзінің пайдалы әсер коэффициенті, η_п - жарықтылықты пайдалану коэффициенті.

η_к * η_п = 0.45

Осыдан соң қажетті шамдардың санын анықтауға болады:

η_к = F_ж / F_л

мұндағы, F_ж - қажетті жалпы жарық, лм; F_л – бір шамның жарығы, лм (2-кесте)

Мысалы: Бөлшектердің ақауларын анықтау бөлімі үшін енсептейік (ұзындығы 6м, ені 4м).

а) Табиғи жарық :

F_т = F_б * К =24*1,0=24м²

n_т= F_т/ F₁ =24/2.84= 8 терезе

ә) Жасанды жарық : F_ж = α * F_б Ж/ η_к * η_п = 1.3*24*150/0.45=10400 лм; n_л= F_ж/ F_л = 10400/1710=6 дана шам қажет.

2) Жұмыс орнының микроклиматын анықтау

Жұмыстың барысы

1. Бөлменің жылылығы-20 ккал/м³-ге дейін;

2. Жұмыстың санаты-жеңіл жұмыс;

Жыл мезгілі- күз айы/ сырттағы ауаның температурасы +15⁰ с.

Бөлменің микроклиматының нормасы:

Үйлесімді мөлшері	Температурасы-20-220 с Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы -60-30% Ауаның қозғалу жылдамдығы -0,2 м/ сек.-тан төмен Температурасы -17-220 с Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы -75%-ға дейін
Шеткі мөлшері	Ауаның қозғалу жылдамдығы -0,3м / сек.-қа дейін Сырттағы ауаның температурасы- 15-220 с

3. Бөлменің нақты температурасы (сынапты термометрмен өлшегенде)- 20⁰ с.

4. Ауаның ылғалдылығын психрометрмен өлшейді.Ауаның абсолютті ылғалдылығы:

q_ф = f -0.5 (t_c-t_в) * В/10⁵

мұндағы, f – ауадағы будың мөлшері (г/кг). Ол 8-кестеден алынады. Ауаның 20⁰ с температурасында f =14,4 г/кг. t_c - құрғақ термометрдің көрсетуі (18⁰); t_в –ылғал термометрдің көрсетуі(16⁰); В-атмосфералық қысым (760 мм. сын. Бағ.), Па Сонда:

q_ф = 14,4-0,5(18-16) 760/10⁵ =14,4-0,5* 2*0,0076=14.3924 г/кг. Көрсеткіштер 8- кестеде берілген. 9- кестеден салыстырмалы ылғалдылықты табамыз.Ол 80 пайыз.

Ауаның қозғалу жылдамдығы: υ= ( ʄ/36,5-t₀ –К₁/К₂); мұндағы, t₀ –ауаның температурасы (20⁰) ʄ- кататермометрдің желдеткішінің ауаны суыту күші. ʄ = F/τ, F –аспаптың құжатында көрсетілген тұрақты факторы (F= 24); τ= кататермометрдің температурасы 38⁰ –тан 35⁰ –қа дейін түскенше секундомермен өлшенген уақыт (40 сек); Сонда ʄ=240/40=6; К₁=0.2 (немесе 0.13); К₂ =0.4(немесе 0,42);

№22 дәріс

Тарау 3.Өрт қауіпсіздігі.

Өндірісте өрт қауіпсіздігін ұйымдастыру.

Өрттің шығу себептері:

-тыйым салынған жерде отжағып, шылым шегі;

-электр жілілері мен қондырғыларының ақауларынан;

-электр жүйелерінің нормадан артық күш түсіп, сымдардың, қондырғылардың қатты қызуынан;

- тез жанатын сұйықтарды дұрыс сақтау мен пайдаланудың ережелерін бұзу;

-жылу жүйелерін, пештерді дұрыс пайдаланбаудан;

- адамдардың жауапсыздығынан, ұмытшақтығынан ;

- найзағайдан, кейде өздігінен жануы мүмкін.

Жану дегеніміз- жанатын заттың оттегімен, жылу және жарық шығаратын химиялық реакциясы.

Сондай-ақ ауаның құрамындағы оттегі оттегі 14-16% - ға дейін азайғанда жану тоқтайды, ал оттегі 8-10%- ға түскенде шоқ сөнеді.

Кейбір заттар күннің ыстығынан, әйтпесе өзінің ішкі үдерістерінің әсерінен өздігінен от алуы мүмкін. Олар: шымтезек, көмір, түрлі майлар, майланған шүберектер.

Құрылыстың салынған материалына байланысты, оның отқа тқзімділігі де әртүрлі болады. Құрылыстарды отқа төзімділігіне қарай бес топқа бөледі:

I-II-тобы-отқа жанбайтын материалдан жасалған құрылыстар.

III- тобы-отқа жанбайтын материалдан жасалады. Бірақ плиталардың, қабырғалардың, төбенің арасын қосқан жері қиын жанатын материалдардан жасалады.

IV-тобы- қабырғалары қиын жагнатын материалдардан, ал арасын қоқан жерлері жанғыш материалдардан жасалады.

V- тобы- толығынан отқа жанатын материалдардан жасалған үйлер.

Өндірісте құрылыстарды –оның ішінде және сыртында атқарылатын жұмыстардың өртке қауіптілігене қарай таңдайды.

Құрылыс салғандағы өрт қауіпсіздігінің басты талабы үйлер мен ғимараттардығ салынатын материалдарының отқа төзімділігіне қарай арақашықтығын саөтау болып табылады.

Егер ауаның құрамында 0,7% - ға дейін бензинның буы болса, ондай қоспа жанбайды.0,7-5,03% -ға дейін бензиннің буы болса, ол қопарылыс жасайды. Ал 5,03%-дан жоғары болғанда кәдімгідей жалындап жанады.

Өрттің алдын алу шараларын ұйымдастыру және техникалық шаралар деп екіге бөлуге болады.

Ұйымдастыру шараларына:

-тұрғындардың арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу;

- көрнекі үгітпен насихаттау,

-ерікті өрт сөндірушіліерін жасақтау;

-ашық от жағуға, темекі шегуге, жарамсыз пештерді пайдалануға тыйым салу жатады,

Барлық жұмыс істейтіндер өртке қарсы күрес жөнінде инструктаж алуы, әл дәнекерлеушілер, қоймашылар арнайы курстарды оқудан өткізілуі тиіс.

Техникалық шараларға:

-құрылыстарды өртке төзімді материалдардан салу;

-құрылыстардың талапқа сай арақашықтығын сақтау;

-барлық құрылыстарды өрт кезінде шығып кететіндей арнайы есіктер болуы тиіс және олар сыртқа қарай ашфылатын болуы керек.

-пештер, желілер, қыздырғыштар талапқа сай болуы керек.

-электр желілерін жерге тұйықтау, нөлдік сымға қосу істері жасалуы тиіс;

-жайтартықтар жасалуы қажет.

№23 дәріс

Өндірістік ғимараттарды өрт қауіпсіздігі деңгейіне қарай бөлу.

Ғимараттар мен үйлерді және коммуникациялар торабын орналастыратын, құрылыстық алаңдаоды таңдау ҚР СНмЕ 3.01-01-2002 «Қала құрылысын жобалау және ауылдық орналастыру құрылысы»,ҚР СНмЕ 3.02-01-2001 «Тұрғын үйлер»,ҚР СНмЕ 3.02-04-2002 «Басқару және тұрмыстық ғимараттар» ҚР СНмЕ 1.03-06-2002 «Құрылыстық өндіріс мекемелері, ғимараттың және үйлердің құрылысын ұйымдастыру талаптарына сәйкес жүзеге асырылады».

Қалалық және ауылдық орналастыру, сонымен бірге өндірістік мекемелер және олардың жүйелерін, олардың өрт қауіпсіздігін ескере отырып жобалау керек. Содан кейін, өрт кезінде қамтамасыз ететін инженерлік – техникалық көлемдік – жоспарлау, конструктивті шешімдерін қарастыру керек:

- адамдарды олардың жасына және дене жағдайына қарамай өрттің қауіпті факторларының әсерінің салдарынан , олардың өмірі мен денсаулығына қауіп тумай тұрып ғимараттан сыртқа, басқа территорияға оқшаулау мүмкіндігі;

- адамдарды құтқару мүмкіндігі ;

- өрт бөлімшелерінің жеке құрамының кіруімен өрт ошағына өрт сөндіргіш құралдарды беру, сонымен бірге адамдар мен материалдардық құндылықтарды құтқару бойынша шаралардыжүргізу мүмкіндігі;

- қатар орналасқан ғимараттардағы өртті топтау;

- тура және қосымша шығындарды, ғимараттың ішіндегі бар нәрселермен ғимаратты қосқандағы, өртке қарсы шараларға кететін шығындар мен зиянның шамасының экономикалық негізделген қатнаста шектеу.

Құрылыс үдірісінде міндетті түрде қамтамасыз ету керек:

- нормаға және бектілген тәртіпке сәйкес қарастырылып жасалынған жобамен қарастырылған өртке қарсы шаралардың салтын орынадау;

- өртке қарсы ережелерді, өрт қауіпсіздігі ережелерімен және тұрғызылатын және қосымша объектілерде өткен қорғаныстан және жөндеу жұмыстарын және өртке қауіпсіз құрылыстық жұмыстарды жүргізумен сәйкес сақталуы керек;

- өртпен күресу құралдарының түзетілген құрамының бар болуы;

- адамдарды құтқару мен қауіпсіз оқшаулау, ал сонымен бірге құрылыс алаңы мен тұрғызылып жатқан объектідегі өрт кезінде материалдық құндылықтар мен қорғаныс мүмкіндігі.

Пайдалану үдірісінде:

- ғимараттың құрамы мен құрамдардың жұмыс қабілеттілігі, оның жобалы және оларға техникалық құжаттамаларының талаптарымен сәйкес, өртке қарсы қорғанысын қамтамасыз ету қажет;

- бекітілген тәртіпте, сонымен бірге ППБС-01-де өрт қауіпсіздік ережелерін орындауды қамтамасыз ету;

- бекітілген тәртіпте және қазіргі нормалармен сәйкес жобасыз жасалынған конструктивті, көлемдік –жобалық және инженерлік –техникалық өзгерістерді жібермеу керек;

- жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде, қазіргі нормалар талаптарына жауап бермейтін конструкциялар мен материалдарды қолдануға рұқсат етілмейді;

- егер ғимараттың құрылысына келесідей шартпен ғимарат пен оның кез- келген бөлігінде адамдар саны мен өрт күші шектелген кезде рұқсат алынған болса, көрнекті жерде ғимараттың ішінде осы шектеулер туралы хабарлау орналастырылуы керек, ал басқару ғимараты өрт кезіндегі адамдарды оқшаулау мен өртті қайтару бойынша арнайы ұйымдық шараларды жасау керек.

Барлық өндірістік және ғимараттар үшін, өрт жарылыс және өрт қауіпсіздігі категориялары анықталуы керек, ал сонымен бірге ғимараттың есігінде белгіленіп тұратын электро қондырғылардың ережесі бойынша кластардың аймағы анықталуы керек. Жоғары өрт қауіптілігі бар қондырғының жанында, стандартты қауіпсіздік белгілерін, сонымен бірге кестелерді іліп қою керек.

Тұрғын және жалпы, қосымша ғимараттың, өндірістік мекемелердің арасындағы қарсы қашықтығын I және II өрт тұрақтылық дәрежелі қосымша және жалпы, тұрғын ғимараттардан, өндірістік ғимараттармен I және II өрт тұрақытлық дәреежелі гаражға дейін минимальды қашықтықты 9 м –деп қабылдау керек, ал жанғыш және полимерді материалдан жасалынған, жылытқыш қаптамалары бар өндіріске дейін - 15 м деп қабылдау керек.

1. Өрт тұрақтылық дәрежесі бойынша ғимараттың топтамасын ҚР СНмЕ 2.02-05-2002 талаптарына сәйкес қабылдау керек.

2. Ғимараттар мен үйлердің арасындағы қашықтық , сыртқы қабырғалар немесе басқа конструкциялар арасындағы қашықтық деп саналады. Жанғыш материалдан жасалағн ғимараттар мен ғимараттар конструкциясының 1м-нен көп шыға берісте болған кезде, осы конструкциялар арасындағы қашықтықты қабылдайды.

3. Терезесінің тесігі жоқ ғимараттың қабырғасының арасындағы қашықтықты III, IV және V өрт тұрақтылықтты ғимараттардан басқа, 20% -ке азайтуға рұқсат етіледі.

4. 9 баллды сейсмикалық аудандарда тұрғын үйлер арасындағы қашықтықты, ал сонымен бірге IV, V өрт тұрақтылықты тұрғын және жалпы ғимараттардың арасындағы қашықтықты 20%-ке арттыру керек.

5.** Өрт тұрақтылықты IV және V ғимараттардың арасындағы қашықтық, 1В климаттық ауданда 50%-ке арттыру керек.

6* Каркасты және щит түріндегі V өрт түріндегі тұрақтылықты, екі қабатты ғимараттар үшін, ал сонымен бірге жабық жанғыш заттары бар ғимараттарда, өртке қарсы қашықтықты міндетті түрде 20%-ке арттыру керек.

7. I және II өрт тұрақтылықты дәрежелі ғимараттар арасындағы қашықтықты 6 м-деп қарастыруға болады, егер биігірек ғимараттың қабырғасы, басқа ғимаратқа қарама-қарсы орналасса, өрт қауіпті болса.

8. Бір, екі квартиралы тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар( сарай, гараж, монша) үй- жаййлық учаскесінен , көрші орналасқан үй жолының учаскесіндегі шаруашылық тұрақтар мен тұрғын үйлерге дейінгі қашықтықты 10 ескертуді ескере отырып 17 –кесте бойынша қабылдау керек.

Тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық, сонымен бірге үй- жайлық учаскесі шегінде шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық (құрылыс қосынды алаңынан тәуелді) нормаланбайды.

9. Тұрғын үйлердің арасындағы қашықтық, сонымен бірге тұрғын үйлер мен шаруашылық тұрақтар арасындағы (сарай, гараж, монша) қашықтық, құрылыстық қосынды ауданында ҚР СНмЕ 3.02-01-2001 талаптарына сай ең көп рұқсат етілген ауданына тең құрылысы бітпеген аудандар арасын қосқан кезде нормаланбайды.

10. Үй – жайлық учаскедер тыс орналасқан шаруашылық тұрақтар арасындағы қашықтық ( сараймен, гаражбен, моншамен) , егер блокталған шаруашылық тұрақтардың құрылыс ауданы 800 м² аспаса, нормаланбайды. Блокталған шаруашылық тұрақтар топтары арасындағы қашықтықты 17-кесте бойынша қабылдайды.

11.Өткелдер мен жаяу жолдарды жобалау кезінде, жалпы және тұрғын үйлерге өрт машинасының өту мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет, сонымен бірге тұрғын –құрылыстық ғимараттармен авто баспалдақпен немесе авто көтергіштермен кез-келген және ғимараттарға кіруді қамтамасыз ету керек.

Өткелдер шетінен ғимараттың қабырғасына дейінгі қашықтықты ережеге сай 5-8 м деп қабылдау керек, 10 қабатқа дейінгі қашықтықты және 10 қабаттан жоғары ғимаратты 8-10 м деп қабылдау керек. Бұл аймақта шектеулерді, электр берілісті ауа сызықтарын және қатарлық ағашты отырғызуды жүзеге асыруға орналастыруға рұқсат етілмейді.

Кіретін жері жоқ ғимараттың есігінің бойымен жолағының ені 6 м деп қарастыруға рұқсат етіледі, қаптама немесе грунтқа, олардың рұқсат етілген күші есебімен өрт машиналары өткелдері үшін жарамды.

12.Тұрғын және жалпы ғимараттан, мұнай және мұнай өнімдерін сақтау үшін I топты қоймаларға дейінгі қашықтықты СНмЕ 11-106-79 талаптарына сай қабылдау керек, ал котельдік, дизельдік, электорстанциялар мен басқа энергия объектілері құрамында қарастырылған, тұрғын және жалпы ғимараттарға қызмет ететін II топты жанғыш сұйықтарының қоймаларына дейінгі қашықтығы 18 –кестеде келтірілген.

18-кесте

 

Қойманың сыйымдылығы, м3	Тұрғын және жалпы ғимараттардың өрт тұрақтылық дәрежесі
I, II	III	III, IV, V
800-ден 10000-ға дейін
" 100 " 800
До 100

Ескерту Мектепке дейінгі балалар мекемелерінен, жалпы білім беретін мектептерден, мектеп – интернаттардан, денсаулық сақтау мекемелерінен және жалпы демалыс мекемелерінен немесе спорттық ғимараттардан 100 м³ –қа дейінгі сыйымдылықты қоймаларға дейінгі қашықтықты екі есе арттыру керек, ал 100 м³ –тан жоғары сыйымдылықты қоймаларға дейінгі қашықтықты СНмЕ 11-106-79-ға сәйкес қабылдау керек.

4.Ө зендер мен су қоймаларына, өрт машиналарының су алуы үшін подъездерді қарастыру керек.

5*. Қалалық тұрғын құрылыс шекарасынан орманды массивке дейінгі қашықтық 50 м –ден кем болмауы керек, ал ауылдық тұрғын құрылыстары мен бау- бақшалық учаскелерге дейінгі қашықтық 15 м- ден болмауы керек.

Қалалық тұрақта үй –жайы учаскесімен жеке құрылысты бір екі қабатты аудандардың қашықтығы үшін, үй жайын учаске шекарасынан орманды массивке дейін азайтуға рұқсат етіледі, бірақ 15 м –ден аз деп қабылдау керек.

6*. Өрт депосының қызмет ету радиусы 3 км-ден аспауы керек. Тұрғылықты жерде депоның санын, олардың құрылыс ауданын, сонымен бірге өрт көрсеткішінің санын ҚР ІСМ бекіткен өрт қорғанысы объектісін жобалау нормасы бойынша қабылдау керек.

Міндетті түрде, өрт кезінде, оқшаулау жолдарын түтіндететін және адамдарды уландыруы мүмкін, жанғыш материалдардан әрқашанда көп түтін бөлінетіндігін ескеру керек, сонымен бірге ғимараттарда да уландыруы мүмкін. Осындай жағдайда өртті сөндіру өте қиын, сонымен бірге түтін ғимараттан адамдарды оқшаулау мүмкіндігін жояды

Жоғары да айтылғандардан көруге болады, өрт қауіпсіздігі талаптарының жоспарлы шешіміне сәйкес анықтау кезінде, жоспарда көлемдік элементтерін орналастыруда және ғимараттың биіктігіне көңіл аударады : А және Б категориялы ғимараттрда, бір қабатты үйлерде сыртқы қабырғаларында орналастырылуы керек және көп қабатты үйлерде- жоғарғы қабаттарда. А және Б категориялы ғимараттарды жерасты және цоколды қабаттарда орналастыруға рұқсат етіледі. Өрт қауіпті ғимараттарды сол сияқты терезелі тесіктермен сыртқы қабырғаларда орналастыруға болады.

Демек, ғимараттың ішкі жобасын тексеру кезінде, үш негізгі принципінен міндеті түрде шығару керек, ол әсіресе:

1. Ғимарат пен үйлерді өрт бөлікткріне бөлу: жарылыс өрт қауіпсіздігі бойынша қабаттардың рұқсат етілген саны мен ғимараттың өрт тұрақтылық дәрежесі категориясына шыға отырып; ғимарат бөліктерінің функцционалды белгісі бойынша;

2. Ғимараттар мен үйлердің өрт бөліктері, өрт секцияларына немесе қажетті жеке ғимараттарды бөлу;

- жарылыс өрт және өрт қауіпсіздігі бойынша әртүрлі өндірістік үдірістерді бөлу;

- функционалды белгісі бойынша ғимараттар немесе үдірісті оқшаулауды бөлу;

- өшіру құралдарды қабылдаудың түрі бойынша материалдық шығындарды сақтау орындарын немесе үдірістерді бөлу;

- жүктерді сақатудың өрт қауіпсіздігімен санына байланысты, материалдардың құндылықтарды сақтау орнын бөлу;

- жарылыс -өрт қауіпті өндірістерден жылу және ұшқынның ашық бөліну үдірісін оқшаулау;

- қалыпты электр қондырғыларының орындалуымен, ғимараттан жарылыс қауіпті үдірістерді оқшаулау;

- өрт пен жарылыс, өрт қауіпті үдірістерден, ғимаратқа адамдардың көптеп келуін оқшаулау ;

- қысылған және сығылған газдар толтырылған, жабық көлемімен өнімдерді сақтау орнын оқшаулау;

- жер асты қабаттарын жеке ғимаратқа бөлу.

3.Көлемдік элементтерді жоспарда және қабат бойынша бөлу.

Тексерудің нәтижесін мақсатқа сай 19-кесте түрінде жазу.

19-кесте

№	Не тексеріледі	Нормалардың талаптары	Нақты шешімі	Шешіміне сәйкес

Өрт секциясы деген түсінік ол қолданылытын өрт сөндіру құралдырының түрі бойынша ұқсас орындары ауыстырылатын өрт сөндірудің нәтижелелілігін қамтамасы ететін және өртті ескерту мақсатында, өртке қарсы қоршаулармен, өрттің көлемдік бөлімінде ерекшеленген ғимараттар тобы (жеке ғимарат).

№24 дәріс

Қозғалмалы құрамның техникалық қауіпсіздігі мен техникалық жағдайына және жабдықталуына қойылатын талаптар.

Қауіпсіздік техникасының міндеті еңбекшілердің жарақаттануын болдырмайтын шаралар мен құралдарды жете зерттеп жетілдіру болып табылады.

Жарақаттануды болдырмаудың шаралары деп оның себептерін жою шараларын, яғни ұйымдастыру, ұйымдастыру-техникалық, техникалық, санитарлық-техникалық себептерді және жұмысшының жеке басының психикалық –физиололгиялық факторларына байланысты себептерді жоюдың шараларын айтады.

Қауіпті аймақтар мен жұмыс орнындағы адамның жарақат алуына ыңғайлы жерлерді айтамыз. Мысалы: машиналардың қозғалыстағы бөлшектері, ток жүріп тұрған ашық электр сымдары, жүк көтергіш крандар жұмыс істейтін жерлер, тіпті мал шаруашылығында-күтімдегі машиналар.

Қауіпті аймақтарда адамдардың жарақат алуын болдырмау үшін:

1. Жұмысшыны ол жерге барғызбау керек; ол үшін қауіпті аймақты қоршау және қашықтықтан басқаруды ұйымдастыру қажет;

2. Машиналар мен механизмдерді жаракты күйде ұстау қажет;

3. Жұмысшының ол жерде қатаң тәртіп сақтауы қажет. Ол үшін жұмысқа рұқсат етудің белгіленген талаптары орындалуы керек, жұмысшыларды қауіпсіздік техникасына оқыту керек, жұмыс орнында ескерту плакаттарын, қауіпсіздік белгілерін іліп, жарық және дыбыс белгілерін пайдалану қажет. Мысалы, машинаны жүргізер алдында белгі берілуі тиіс.

Ауыл шаруашылығындағы техникаларда қауіпсіз жұмыс жасау ең алдымен олардың барлық агрегаттарының жарақты болуына байланысты. Сондықтан трокторларға төмендегідей талаптар қойылады:

• тракторлар толық жиынтықты және жарақты болуы тиіс;

• тракторда өажетті құралдар мен жабдықтар, су құятын термос, дәрі салынған қорап болуы қажет;

• трактор ұшқыш сөндіргішпен, от сөндіргішпен, темір күрекпен қамтамасыз етілуі тиіс.

№25 дәріс

Қауіпті жүктерді тасу қауіпсіздігі. Қауіпті жүктерді тасу көліктерінің түрлері.

Көбінесе тасымалданатын жүк қатты қатты, сұйық, газ түрінде болады. Сондықтан, әр түрлі жүкті тасымалдағанда қажетті тасымал көліктерін іріктеп, онда жұмыс жасайтындардың қауіпсіз еңбегін қамтамасыз ету қажет.

Мысалы: тіркеменің тежегіші дұрыс жұмыс істеуі тиіс.Әйтпесе, апатқа ұшырауы ықтимал. Ал төмен түсерде тіркеменің дөңгелегіне тежегіш башмактар кигізіп қойған дұрыс.

Жүктің дұрыс тиеліп, түсірлуіне көліктің жұргізушісі жауапты. Сондықтан, улы заттарды, қопарылғыш заттарды тиеп-түсіретін болса, жүргізуші арнайы нұсқаудан өткізіледі.

Жүкті тиеп- түсіру жұмыстары барынша жарақтандырылуы тиіс. Жүк көтеру мөлшері: ересек ер адамдар үшін- 50кг , әйелдерге -20кг, 18 жасқа дейінгі жасөспірімдерге -16кг, ал осы жастағы қыздарға-10 кг.

Егер машинаға ауыр заттар тиелетін болса, оған жүргізушіні қатыстыруға болмайды, өйткені ол шаршамауы тиіс. Жүкті көтергіш механизмдермен тиегенде жүргізуші кабинадан шығып тұруы қажет. Шыны ыдыстарға құйылған заттар жәшікке, себетке, ағаштан жасалған торларға салынып тиеледі. Иісі бар заттарды брезентпен жауып қояды. Олар қозғалмауы үшін арқанмен байлап қойған дұрыс.

Тиелген жүк көліктің жүруіне кедергі жасамайтындай болуы керек. Жәшіктерді, бөшкелерді, шөпті тиегенде белгіленген мөлшерге дейін тиелуі тиіс. Мысалы: биіктігі 3,8 метрден, ені 2,5 метрден асырылмауы тиіс. Ал артына 2 метрден артық шығарылмайды.

Егер тиелген зат шанақтың ернеуінен 1 метрден артық шығарылса оның шеті күндіз жалаушамен, ал түнде жарықпен белгіленуі тиіс.

Маширнаны сүйрегенде тіркеменің ұзындығы 4 метр етіп алынады және оның да рулінде жүргізуші отыруы тиіс.

Адамдарды тасу тек қана автобустармен, жеңіл машиналармен немесе жабдықталған жүк м машиналарымен атқарылады. Жүк машиналарына орнатылған орындықтар кем дегенде шанақтың ернеуінен 150 мм төмен орналастырылады. Машина от сөндіргішпен қамтамасыз етіледі. Адам тасуға жабдықталған машиналарды жүргізу кемінде үш жылдық өтілі бар жүргізушілерге рұқсат етіледі. Олардың жүру жылдамдығы сағатына 60 км-ден аспауы тиіс.

Машина орнына қозғалар алдында жүргізуші үстіндегі адамдарға міну, түсу ережелерін және жүру кезінде қалай өздерін ұстауы қажет екендігін түсіндіреді. Машинаның шанағына және оның ернеуіне отыруға болмайды. Балаларды тасығанда «Балалар» деп жазып қояды. Аяқ жол жоқ жерлерде, жаяу адамдар жолдың сол жағымен, яғни машинаға қарсы бағытта жүруі тиіс.

Жүк көтергіш және түсіргіш механизмдер мен машиналарда жұмыс жасауға жасы 17-ге толған, арнайы оқыған және аттестатциядан өткен адамдар жіберіледі. Ал машина мен механизмдердің өзі алдын-ала тексеруден өткізіледі.

Крандарды электр желілері тартылған жерде пайдаланбайды. Жүктің астында адам тұрмауы тиіс, ал трос ілетіндер, басқа да жұмысшылар жұмыс жөнінде нұсқау алады. Жүк тиегенде жүргізуші кабинадан түседі, ал шанақта адам болмауы тиіс.

Кран айдайтын әйелдер бас киім мен шалбар киюі тиіс. Кранның жарақтылығына бақылауды Мемэнергонадзор, Мемгортехнадзор инспекторлары жасайды. Олар:

-кранды есепке алады, құжаттарын тексеріп, оның жарамдылығын анықтайды;

-кранды жұмысқа қосуға рұқсат береді;

- жыл сайын кранның жарамдылығын тексеріп, бақылау жасайды және онда қызмет жасайтын адамдарды оқытады;

- жаңа крандардың дайындалуын бақылайды;

-апат пен қайғылы жағдайларды зерттеуге қатысады –және оның алдын алудың шараларын жасайды.

№26 дәріс

Өрттен қорғау жұмыстарын ұйымдастыру

Өртті болдырмау шаралары

 

                Жану процесстері: Жану дегеніміз көп мөлшерде жылу шығу және жарық сәуле бөлінуі қоса жүретін күрделі физикалық және химиялық процесс. Жану процессі пайда болып және даму үшін 3 фазадан тұрады:

- жаңғыш;

- тотықтырғыш;

- тұтану көзі.

                Жаңғыш зат  - оттегімен қосылатн заттарды айтады, кейбір кезде заттардың жануы оттегімен ғана емес басқа да фазамен қосу арқылы болады. Мысалы: хлор, бром, күкірт. Жаңғыш зат қатты, сұйық, газ түрінде кездеседі. Әдетте жану процессі заттың газ күйінде жүргізіледі. Қатты және сұйық заттар жану процессі кезінде физикалық және химиялық реакциялар арқылы жаңғыш затқа айналады. Жаңғыш зат ауада оттегі концентрациясын 12-14 пайыз жоғары болса ғана жанады. Жану процессі басталу үшін тұтану көзінің жылу энергиясы жаңғыш зат тұтану температурасына дейін қыздыра салатындай мөлшерде болуы керек. Тұтану көзіне жалын, ашық от, ұшқын, қызған дене, химиялық реакция жану сәуле энергиясы және найзағай жарқылдануында.

                Жанғыш процессінің түрлері: от, алау, жану, тұтану, өздігінен жану, өздігінен тұтану және  жарылу.

                От алау деп – жаңғыш зат үстінде пайда болған газдың немесе будың тез жанып кетуін айтады. Заттың үстінде жиналған газ немесе бу жанатын ең төменгі температураны сол заттыңаталу температурасы деп атаймыз. От алау тмпературасы жаңғыш заттардың өрт қәуіптілігі жөнінде негізгі көрсеткіш болып есептеледі. Осыған сәйкес барлық жанатын заттар өрт қәуіптілігі бойынша екі топқа бөлінеді.

1. тез тұтанғыш сұйық

2. жаңғыш сұйықтар от алау температурасы

- жану дегеніміз – тұтандыру көзінің әсерінен туатын жану процессі.

- тұтану дегеніміз жалын пайда болған жану процессі.

- өздігінен жану деп – жаңғыш заттың сыртқы тұтандыру көзісіз пайда болған жану процессін айтады.

- өздігінен тұтану жалын пайда болатын өзінен өзі жану процессі.

                Жарылу – жылу және газ заттарын шығарып қирату процессін туғызатын өте тез жану процессін айтады. Жарылғыш заттар газ, бу, шаң түрінде болады. Бұл заттар ауада олардың тек белгілі концентрациясы болғанда ғана жарылады. Жаңғыш сұйық заттардың өрт қәуіптілігін анықтайтын факторлардың бірі температуралық шегі болып есептеледі.

- төменгі температураның тұтану шегі деп – сұйық заттың қаныққан буынның қоспасы болып табылады.

 

Өрттің шығу себептері

 

                Өрт шығып оның күшею себептері мына жағдайлардан болады:

1. жану зонасында жаңғыш затпен белгілі сандық және сапалық қатынаста болуы керек;

2. жану ортасы мен тұтану көзі өзара түйісу керек;

3. тұтандыру көзінің температурасы жану ортақ өздігінен жану температурасына дейін қыздыру керек.

4. Жаңғыш заттар бар жерде ашық отты абайсыз қолдану;

5. Жылыту жүйесін электр желісін электр қондырғыларын дұрыс пайдалану;

6. Газ, бу, шаң газ баллоны, компрессорлардың жарылуы;

7. Жаңғыш заттардың өздігінен тұтануы;

8. Жанармай, бояу материалдары және басқа жаңғыш сұйық заттарды дұрыс сақтамау;

9. құрал-жабдықтардың қатты қызуы.

 

Өртті қарсы шаралар

 

1. Жану зонасымен жаңғыш затты салқындату;   2. Жаңған затты атмосфера ауасынан оқшаулату;
3. Жану реакциясы төмендететін химиялық заттарды қолдану

4. Жану зонасына жанбайтын заттарды енгізу;    5. Жаңғыш затты жану зонасына оқшаулау.

 

Өрттің адам ағзасына әсер ететін қәуіпті факторлары

 

- ашық от және ұшқындар;
- ауа мен заттардың жоғарғы температурасы;
- жанудың улы заттары;
- түтін оттегінің төмен концентрациясы;
- үйдің құлауы және жарылыстары.

 

                Өрт болдырмау жүйесі деп - өрт шығару мүмкіншілігін болғызбауға бағытталған ұйымдастырушылық шаралар мен техникалық құралдардың комплексін айтады.

                Өрттен қорғау жүйесі деп - өрт қәуіпті факторларының әсерін адамға тигізбеуге және материалдық шығын азайтуға бағытталған ұйымдастырушылық және техникалық құралдар комплексі деп айтылады.

 

Өрттен қорғану шаралары

 

Өндірістік бөлмелердегі материалдар жанатын, жанбайтын және қиын жанатын болып 3 топқа бөлінеді.

 Жанатын материалдар деп – ыстыққа немесе отқа төзімсіз тез жанатын матриалдарды атайиыз. 

Жанбайтын материалдар деп – қызу температурасы қаншаға көтерілсе де қалпын сақтайтын, тек қана түсін жойатын материалдарды айтамыз.

Қиын жанатын материалдарға – отқа төзімді, тек көп уақыт бойы жоғары температурасын жоғалтпай бықсып, түтіндеп тұратын материалдарды жатқызамыз.

  Өндірістік бөлмелер А,Б,В,Г,Д, Е категорияларымен жіктеледі.

 

Өртке қарсы кедергілер

 

                Өрт кезінде от жалынның үй көлеміндей жайылып өрістеуін шектеу үшін әр-түрлі кедергілер орнатылады. Олар өртке қарсы жабық қабырға, қалқа, қақпа, люк, тамбурлар, шлеуіздер. Бұл кедергілер жанбайтын материалдардан жасалады.

                Өртке қарсы қабырға дегеніміз – отқа төзімділік шегі екі жарым сағатқа жанбайтын және сынбайтын бітеу қабырғалар. Өртке қарсы қабырғаларға – есіктер мен қақпалар жатады. Олардың орта төзімділігі екі сағаттан кем болмауы керек. Өртке қарсы төбе жабындары көп қабатты үйлерге арналған. Бұл жабындар жанбайтын немесе құрамы тұтас темір бетон ретінде болады.Түтін өртенген үйдің ішінен адамды шығаруға және от сөндіру жұмыстарын сөндіруге кедергі жасайды. Сондықтан өрт шалған үйлерге арнайы люктер қолдануылуы қажет.

 

Өрт сөндіру материалдары

 

Өртке қарсы су қондырғыларына қойылатын талаптар СНиП 11-31-74 құрылыс проект нормасымен анықталады.

                Өрт сөндіру үшін қолданылатын материалдар сөндіргіш заттар деп аталады. Өрт сөндіргіш заттар арзан қолданылып, қәуіпсіз материалдар мен бұйымдарға зиян келтірмейтін, аз шығындар мен жоғары сөндіргіш нәтежие беру керек. Негізгі өрт сөндіру заттар: су, су буы, тұздардың су ерітінділері, инертті газдар, минералды ұнтақтар, көбік, құм, топырақ, әр-түрлі жапқыштар.

                Су – отты сумен сөндіру ең қолайлы, өте арзан, көп қолданылатын өрт сөндіргіш зат. Оның өрт сөндіргіш қасиеттері жылу сыйымдылығымен булану жылулығы жоғары болғандықтан, бұл өрт ошағын салқындатып, жанған заттың температурасын, оның жану температурасынан төмен азайтады. Суға әр-түрлі бет активті заттарды қосса, оның от сөндіргіш қасиеттері жоғарлайды. Бірақ, ондай суды от сөндіруге көп қолдануға болмайды. Себебі: химиялық реакцияға түсетін заттарды, бағалы бұйымдар мен металлдарды, электр тогы бар қондырғыларды, тез тұтанғыш сұйық заттарды қасиеттерінен айырады.

 

Өртті көбікпен сөндіру

1. химиялық

2. ауа механикалық

Химиялық көбік – натрий бикорбанатты немесе сода ерітіндісі және қышқыл ертіндісінің арасындағы химиялық реакциядан туады.

Ауа механикалық – ауа және көбік шығаратын заттың су ерітіндісін араластырғанда пайда болады.

Көбіктердің өрт сөндіргіш қасиеттері оның меншікті салмағы аз болғандықтан жаңған заттар бетін жауып оларға ауаның оттегінің өткізбей жану процесін тоқтатады.

Инертті газбен сөндіру – оларға: көмір қышқыл газы, азот, ардон, гелий, титан және пайдаланылған газдар өрт сөндіргіш қасиетті өрт зонасында ауа оттегісінің концентрациясын азайтады. Температурасын төмендетеді және жану процессін тоқтатады.

Минералды ұнтақтар.

№27 дәріс

Тиеу және түсіру жұмыстарындағы техникалық қауіпсіздік талаптары

     Жүктерді тиеу және түсіру, автомобильде оларды және тенттерді бекіту, сондай-ақ автомобильдердің, тіркемелердің және жартылай тіркемелердің ернеулерін ашу және жабу жүк жөнелтушілердің, жүк алушылардың немесе мамандандырылған ұйымдардың (базалар, тиеу-түсіру жұмыстарын механикаландыру лектері, жүк терминалдары және басқалар) күштерімен және құралдарымен осы Ережені және техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау арқылы жүзеге асырылады.

     Тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізушілер, тасымалдау шартында қосымша шарттар болған кезде және осындай шарт ұжымдық немесе жеке еңбек шартында болған кезде ғана орындауы мүмкін.Жүргізуші автокөлік құралында жүктер мен тенттердің қойылуы және бекітілуінің мықтылығы жол қозғалысы қауіпсіздігі мен жүктердің сақталуын қамтамасыз ету талаптарына сәйкес келуін тексеруге, ал жүк пен тенттердің қойылуы мен бекітілуінде бұзушылықтар табылған жағдайда, тиеу жұмыстары үшін жауапты тұлғадан оларды жоюды талап етуі тиіс.Тиеу-түсіру жұмыстары, тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізетін ұйымның басшысы тағайындаған жауапты тұлғаның басшылығымен орындалады.Массасы (бір орын) еркектер үшін 20 кг және әйелдер үшін 10 кг жүктерді олардың келісімімен тиеу мен түсіруді қоспағанда, жүктерді тиеу және түсіру жүк тиеушілер ретінде автокөлік құралдарының жүргізушілерін пайдалануға рұқсат етілмейді.

    Тиеу-түсіру жұмыстары әдетте, механикалық тәсілмен, крандардың, тиегіштердің және басқа жүк көтергіш құралдардың көмегімен, ал көлемдері шамалы кезде шағын механикалық құралдармен орындалады.Массасы елу килограмнан артық жүктерді тиеу (түсіру) үшін, сондай-ақ жүктерді 1,5 м артық биіктікке көтеру кезінде механизация құралдарын пайдалану қажет.

     Доңғалақты контейнерлерді тиеу (түсіру) кезінде қозғалту үшін 500 Н (50 кг) аспайтын күш салуды қажет ететін контейнерді бір жүк тиеушіге жылжытуға рұқсат етіледі.

     Ерекше жағдайларда тиеу және түсіру тұрақты емес орындарда, автомобильдің шанағындағы массасы 60-80 кг (бір орын) жүкті қолмен тиеуді (түсіруді) кемінде екі жүк тиеуші жүргізуге рұқсат етіледі.

Ауырлықты қолмен көтерген және жылжытқан кездегі әйелдерге арналған шектік рұқсат етілген жүктемелердің мынадай нормалары (көтерілетін және жылжылатын жүктің массасына ыдыстың - ораманың массасы кіреді) белгіленеді: 
      1) ауырлықтарды көтеру мен жылжытуды басқа жұмыспен кезектестірген кезде (сағатына 2 ретке дейін) - 10 кг; 
      2) жұмыстық ауысым бойы ауырлықтарды тұрақты көтеру мен жылжыту - 7 кг.

Ауырлықтарды жиырма метрге дейінгі қашықтыққа тасыған кезде еркектер үшін мынадай барынша жүктеме рұқсат етіледі: 
      1) он алтыдан он сегіз жасқа дейін - 16 кг; 
      2) он сегіз жастан жоғары - 50 кг.

Он алтыдан он сегіз жасқа дейінгі жасөспірімдерге мынадай жүктерді: 1) үйіліп тиелетін (қиыршық тас, балшық, құм, астық, көкөністер); 
      2) жеңіл салмақты (бос ыдыс, таяз ыдыстағы жемістер); 
      3) майда даралы (кірпіш, блоктар); 
      4) кесілген материалдар (тауартірек, жұқа тақтай).

.Тиеу-түсіру жұмыстары жүргізілетін орындарда жүк көтергіш тетіктерге қызмет көрсету аймағында, бұл жұмыстарға тікелей қатысы жоқ тұлғаларға болуға рұқсат етілмейді.

Тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізу үшін жауапты тұлға жұмысты бастау алдында жүк көтергіш тетіктердің, такелаждық және басқа тиеу-түсіру мүкаммалының жарамдылығын тексеруі тиіс.

     Жарамсыз тетіктер мен мүкәммалды пайдалануға рұқсат етілмейді.

     Тиеу-түсіру жұмыстары жүргізілетін орындар тиісті МЕМСТ талаптарын ескере отырып анықталынады.

Жүк көтергіш тетіктер, строптаушылар, такелажшылар мен жүк тиеушілер жұмыс істейтін орындарда тайғанаудан сақтану үшін траптар (төсеме тақталар), платформалар, өтетін жолдар тазартылуы, қажетті жағдайларда құм немесе ұсақ күл себілуі тиіс.

Егер тиеген және түсірген кезде, осы жұмысты орындайтын тұлғалар үшін қауіп туса, онда тиеу-түсіру жұмыстарының жүргізілуі үшін жауапты тұлға жұмысты тоқтатуы және қауіпті жоюға шаралар қабылдауы тиіс.

Жүктерді қатарлап немесе үйіп жинаған кезде жүктерді үстінен ғана алуға рұқсат етіледі.

Бөшкелі домалайтын жүктерді тасымалдау үшін жіберілетін автокөлік құралдары ағаш сыналармен және қажет жағдайда ағаш төсемелермен (тақтайлармен) қосымша жинақталуы тиіс.

     . Жүк тиеушілерге түскі үзілістен басқа, олардың жұмыс уақытына кіретін демалуға арналған үзіліс беріледі.

Бұл үзілістердің ұзақтығы мен бөлінуі ішкі еңбек тәртібі ережелерімен Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңнамасына сәйкес белгіленеді.

     Темекі шегуге тек қана жұмыстағы үзіліс кезінде және бұл үшін арнайы бөлінген орында ғана рұқсат етіледі.

      Автокөлік құралдарымен тасымалданатын жүктер массасы бойынша үш санатқа, ал тиеу, түсіру және тасымалдау кезіндегі қауіптілік дәрежесі бойынша төрт топқа бөлінеді.

     Жүктер массасы бойынша мынадай санаттарға бөлінеді: 
      1) 1-санат - массасы (бір орын) 80 кг кем, сондай-ақ сусымалы, майда даралы, үйіп тасымалданатын; 
      2) 2-санат - массасы 80-нен 500 кг дейін; 
      3) 3-санат - массасы 500 кг артық.

      803. Қауіптілік дәрежесі бойынша жүктер: 
      1) 1 - аз қауіпті (құрылыс материалдары, тамақ өнімдері); 
      2) 2 - өз өлшемдері бойынша қауіпті; 
      3) 3 - шаңдатқыш немесе жанғыш (цемент, минералды тыңайтқыштар, асфальт, битум); 
      4) 4 - тиісті МЕМСТ талаптарын ескере отырып, жіктелетін және таңбаланатын қауіпті жүктерге бөлінеді.

     Қауіпті жүктерді автокөлік құралдарымен тасымалдау "Қауіпті жүктерді автомобиль көлігімен тасымалдау жөніндегі кейбір мәселелер туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 12 наурыздағы N 316 қаулысымен бекітілген Қауіпті жүктерді автокөлік құралымен тасымалдау, олардың Қазақстан Республикасының аумағы бойынша өтуі және қауіпті жүкті тасымалдайтын автокөлік құралдары мен жүргізушілерге қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 12 наурыз 2004 жылғы N 316 қаулысымен бекітілген ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

     Бірінші санатты жүктерді қоймадан тиеу орнына дейін немесе түсіру орнынан қоймаға дейін тасымалдау, егер көлденең бойынша қашықтық жиырма бес метрден аспаса, ал сусымалы жүктер үшін (үйіп тасымалданатын) - үш жарым метр болса, қолмен ұйымдастырылуы мүмкін.

Қашықтық үлкен кезде мұндай жүктер тетіктермен және құралдармен тасымалдануы тиіс.

     Екінші және үшінші-санатты жүктерді тасымалдау, тиеу және түсіру барлық тұрақты және уақытша тиеу-түсіру алаңдарында (пункттерде) механикаландырылған болуы тиіс.

Автомобильдің шанағына жүкті ақтара тиеген кезде, ол шанақтың ернеуінен (стандартты немесе өсірілген) аспауы тиіс және шанақтың бүкіл ауданы бойынша біркелкі салынуы тиіс.

Шанақтың ернеуінен асып тұрған даралы жүктерді берік ақаусыз такелажбен (арқанмен, жіппен) байлау қажет, бұл ретте металл арқан мен сымды пайдалануға рұқсат етіледі.

Жәшікті, бөшкелі домалағыш және басқа даралы жүк аралықсыз тығыз қойылуы, қозғалыс (күрт тежеген, орнынан қозғалған және оқыс бұрылыстар) кезінде шанақтың едені бойынша жылжи алмайтындай етіліп бекітілуі немесе байлануы тиіс. Жүк орындары арасында аралық болған кезде, олардың арасына берік ағаш аралық төсемелер мен тіреулер қойған дұрыс.

Бөшкелі домалағыш ыдыстағы жүктерді бірнеше қатарға қойған кезде, оларды бүйір бетімен сырғауылдар бойынша домалатады. Сұйық жүгі бар бөшкелерді тығынын жоғары қаратып қояды. Әрбір қатар тақтайлардан жасаған төсемелерге, барлық шеткі қатарлардың астына төселу арқылы қойылуы тиіс. Сыналардың орнына басқа заттарды қолдануға рұқсат етілмейді.

Бөшкелі домалағыш жүктерді қолмен домалату жолымен артуға (түсіруге) рұқсат етіледі. Егер алаңның едені мен шанақтың едені әр түрлі деңгейлерде орналасса, онда бөшкелі домалағыш жүктерді, бір орынның массасы 80 кг аспаған кезде екі жұмысшы қолмен сырғауылдар бойынша артуы (түсіруі) тиіс, ал массасы 80 кг артық кезде жүктер берік арқандардың көмегімен немесе тетіктердің көмегімен тиелуі (түсірілуі) мүмкін.

     Жәшікті жүкті жылжытқан кезде қолды жарақаттаудан сақтану үшін әрбір жәшікті алдын ала тексеру қажет. Шығып тұрған шегелер мен жәшіктердің металл қаптағышының шеттері қағылуы тиіс.

Шаңдататын жүктерді, жапқыштармен және тығыздағыштармен жабдықталған автокөлік құралымен (ашық шанақтарда) тасымалдауға рұқсат етіледі.

     Шаңдататын жүктерді тасымалдаумен, тиеумен және түсірумен айналысатын жүргізушілер мен қызметкерлер шаң өткізбейтін көзілдірікпен және тұмсыққаппен, ал улы заттарды тасымалдайтындар - газқағармен қамтамасыз етілуі тиіс.

Күн сайын арнайы киімнің шаңы қағылуы немесе залалсыздандырылуы тиіс.

     Тұмсыққаппен немесе газқағармен жұмыс істеген кезде жұмысшыларға, оларды босату арқылы мезгіл-мезгіл демалыс берілуі тиіс.

Тұмсыққаптың сүзгісі ластанғанына қарай, бірақ ауысымына бір реттен сирек емес ауыстырылуы тиіс.

     Автокөлік құралының көлемдік өлшемдерінен асатын ұзындығы бойынша 2 м және одан артық жүктер (ұзын көлемді жүктер), жүктер оларға мықтап бекітілуі тиіс ұзартылма тіркемелері бар автомобильдермен тасымалданады.

      Ұзын көлемді даралы жүктерді (рельстер, құбырлар, арқалықтар, бөренелер) тиеу және түсіру механикаландырылған болуы тиіс. Қолмен түсіру берік сырғауылдарды қолдануды қажет етеді. Бұл жұмысты кемінде екі жүк тиеуші атқаруы тиіс.

Ұзындығы әр түрлі ұзын көлемді жүктер бір уақытта тасымалданған кезде, қысқалау жүктер жоғарыда орналасуы тиіс.

Ұзын көлемді жүктерді (құбырларды, рельстерді, бөренелерді) ұзартылма тіркемесі бар автомобильге тиеген кезде автомобильдің кабинасының артында орнатылған қалқан мен жүктің тік жағының арасында, бұрылыстар мен айналыстарда жүк қалқанға жанаспау үшін саңылау қалдыру қажет. Тежеу және ылдимен қозғалу кезінде жүктің алға жылжуын болдырмау үшін жүк мықтап бекітілуі тиіс.

Тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізу алдында панель тасығыш тіркеменің рамасының астына, оның шалқайып кетуінен сақтану үшін әр жағынан бір-бірден екі тіреуіш қойылуы тиіс.

Шалқайып кетуін болдырмау мақсатында жартылай тіркемелер алдыңғы бөлігінен бастап тиелуі, ал артқы бөлігінен бастап түсірілуі тиіс.

Қауіпті жүктер мен олардан босаған ыдыс, Қауіпті жүктерді тасымалдау ережесіне сәйкес тасымалдауға қабылданады және тасымалданады.

     Қауіпті жүктер бар барлық жүк орындарында, жүк қауіптілігінің түрін, ораманың үстін, орамада сынғыш ыдыстардың барын белгілейтін жапсырмалар болуы тиіс.

Автоцистерналарды толтыру және құйып алу белгілі бір заттарға арналған сорғыларды қолдану жолымен жарамды шлангалар немесе құбырлар арқылы айдаумен жүргізілуі тиіс.

Жеңіл тұтанатын сұйықтықтарды автоматты жүйемен құйған кезде жүргізуші құюды авариялық тоқтату пультінің жанында болуы тиіс, ал цистерналарға аммиакты суды құйған кезде жүргізуші жел жағынан тұруы тиіс.

     Қауіпті жүкті автокөлік құралына тиеу және оны автокөлік құралынан түсіру, автокөлік құралында орнатылған және оның қозғалтқышымен іске қосылатын сорғының көмегімен жүргізілетін құю және құйып алу жағдайларын қоспағанда, қозғалтқыш өшіп тұрған кезде ғана жүргізілуі тиіс. Жүргізуші бұл жағдайда сорғыны басқару пультінің жанында болуы тиіс.

      Тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізу және жүктерді тасымалдау кезінде: 
      1) жарылыс қаупі бар жүктерді тиеу, түсіру және тасымалдау кезінде темекі шегуге және ашық отты пайдалануға; 
      2) жүкті байлау үшін металл тросты немесе сымды пайдалануға; 
      3) жүкті сыналау үшін ағаш сыналардың орнына басқа заттарды қолдануға; 
      4) бөшкелі домалағыш жүктерді, олардың салмағына қатыссыз арқаға (иыққа) салып тасуға; 
      5) домалап келе жатқан бөшкелі домалағыш жүктердің алдында немесе сырғауылдарға домалатылып жатқан жүктердің артында тұруға; 
      6) жүктерді көлденең жазықтық бойынша, оларды шетінен итеріп домалатуға; 
      7) ыстық жүктерді ағаш шанақтарға артуға; 
      8) шеттері автомобильдің бүйірлік көлемдерінен шығып тұрған жүктерді тасымалдауға; 
      9) автомобиль кабинасының есіктерін жүкпен қалқалауға; 
      10) ұзын көлемді жүктерді кониктердің тіреулерінен асырып артуға; 
      11) ұзын көлемді жүкті немесе кониктерді, оның үстінде тұрып бекітуге; 
      12) шыны ыдыстағы жүкті, қозғалыс кезінде төменгі қабатты сынудан сақтайтын тиісті аралық төсемелерсіз бір-бірінің үстіне (екі қатарға) қоюға; 
      13) қауіпті заттар мен тамақ өнімдерін немесе жем-шөп жүктерін бірлестіріп тасымалдауға рұқсат етілмейді.

      Қауіпті жүгі бар автокөлік құралын амалсыз, оның ішінде техникалық ақаулықтан тоқтатқан кезде жүргізуші автокөлік құралының артында 30-40 м қашықтықта Жол қозғалысы ережесіне сәйкес авариялық тоқтау белгісін немесе жыпылдақ қызыл шам қоюға және егер қауіпті жүкті тасымалдау шарттарында көзделсе, автокөлік құралын жолдың шегінен тыс көшіруге шаралар қабылдауға және де егер техникалық ақаулықты өз күштерімен жою мүмкін болмаса, дереу техникалық көмек шақыруға міндетті.

№28 дәріс

Қозғалмалы құрамды жөндеу және техникалық қызмет көрсету кезіндегі техникалық қауіпсіздік ережелері.

Тракторларға және күрделі ауылшаруашылық машиналарға күтім жасау мен жөндеу жүргізу арнайы шеберханаларда, көтергіш құралдары бар қажетті аспаптармен, құралдармен жабдықталған орындарда атқарылуы тиіс. Стендтер, аспаптар, басқа да құралдар жарамды, қауіпсіз болуы қажет. Машиналардың жұмысшы мүшелерін ауыстырғанда олардың астына тіркеу қойылуы тиіс. Станоктарда жұмыс жасаған кезде төмендегідей ережелер сақталуы тиіс:

-станоктар жерге жақсы бекітілген болуы керек;

- станоктарды орналастырғанда олардың арасынан адам еркін өте алатындай болуы керек;

- жұмыс орны таза болып, металл қалдықтары шашылмауы тиіс;

- станоктың қайысты, шынжырлы берілістері қоршалуы қажет;

-станоктар металл жаңқаларының ұшуынан сақтайтын қорғану экрандарымен жабдықталуы тиіс;

-жұмыс алдында станоктың майы, суы, жерге тұйықталуы тексеріледі;

-айналып тұрған патронға қол тигізуге, тетікті өлшеуге болмайды;

-станокты жүргізуші бас киіммен, арнайы киіммен жұмыс жасауы тиіс;

-автомашиналарға техникалық қызмет жасап, жөндеу кезінде әр машинаның арасында 1,2 м ашық жол болуы тұрған орындарында астын көретін шұқыр және көтергіш құралдар болуы тиіс.

Автомобильдерді жөндеу алдында тазартып жуу керек. Қозғалтқыштың түтінін далаға шығару үшін құбырлармен жабдықталады.

Ресорларды, баллондарды ауыстырғанда машинаны көтеріп, тиянақты тіреуге қою керек. Самосвалдардың қорабын көтеріп, тіреуіш қою қажет.

Жөндеуді бітіріп, машинаны жүргізер кезде оның астын және жан-жағын жақсылап қарап, адам, яки басқа заттардың болмауын қадағалау қажет.

Металдарды пісіргенде одан зиянды газ, бу, сәуле энергиясы және майда шаң бөлініп шығады. Мұның бәрі адамға зиян. Сондықтан пісірушілер қараңғы көзәйнекпен, дулығамен, брезент киіммен, қолғаппен жұмыс істеуі тиіс. Пісіру жұмыстары жасалатын жер бөлек қоршалады және тартқыш-желдеткіш шатырлармен жабдықталады.

Пісіргіш агрегатты жерге тұйықтайды, ал кабельдің ішінің оқшаулағышы бүтін болуы тиіс. Құбырлардың, бактардың ішіне кіріп жұмыс істегенде пісіруші ток өткізбейтін кебіс пен төсеніш пайдаланады. Пісіруде ацетелен балонынан метр, газогенератордан метр жақынға от жағуға, шылым шегуге болмайды.

Қара майды бөшкелерде, цемент, гипс, әктерді жабық ыдыстарда сақтау керек.

Жұмыс істейтін барлық машиналар мен механизмдерді дыбысты сигналмен жабдықтау керек.

Арналарды түрлі өсімдіктерден тазарту жұмысын көктемде, күзде атқарады. Арна тазартқыш машиналардың жанына адам жақын тұруға болмайды.

№29 дәріс

Статикалық электр тогы

Статикалық электр тогы дегеніміз – электр зарядының объектілерде түзілуі. Статикалық электртогы құтқарушы тікұшақтарға қауіп келтіреді.

Статикалық электр зарядтарының пайда болу шарттары және олардың қордалануының қауіптілігін бағалау
Статикалық электр зарядтары, заттардың сығылуы, майдалануы (шашырауы), денелердің, сұйық қабаттардың немесе түйіршік материалдардың өзара түйісуі, салыстырмалы қозғалысы, олардың кристалдануы және булануы кезінде пайда болады. Статикалық электрдің қауіпті мөлшерінің қордалану мүмкіндігі, оның пайда болу жиілігімен, сонымен қатар, зарядтар қозғалысының шарттарымен анықталады. Технологиялық жабдықтарда зарядтардың пайда болуы, ондағы өңделетін заттардың, жабдықтардың бөлшектерінің материалдарының, технологиялық процестің физикалық-химиялық қасиеттерімен анықталады. Зарядтардың ағынының пайда болу процесі, негізінен өңделетін заттардың, қоршаған ортаның және жабдықтардың материалдарының электрлік қасиеттерімен анықталады. Меншікті көлемдік кедергісі 10⁵ Ом/м мөлшерінен төмен болатын заттар мен материалдар, егер олар шашырамаса немесе себеленбесе электрмен зарядталмайды.
Өңделетін заттардың және металл емес материалдардан жасалған бөлшектерінің электрленуінің дәрежесі, қауіпті қоспалардың тиісті санаттары мен топтарына жарылыстан қорғалған ретінде жарамды деп танылған аспаптармен өлшенеді.
Жылжымалы аспаптардың бергіштері электрстатикалық ұшқынға қарсы қолданылатын қауіпсіздік талаптарына сай таңдалынады. Егер, аспаптың бергішіне металл электродтан потенциалы 50 кВ және сыйымдылығы 60 - 100 пф ұшқын разряды түскен кезде, аспап тұрған қоспаның тұтану мүмкіндігі 10^-3 мәнінен (бұл разрядтардың энергиясы қоспаның тұтануының ең кіші энергиясынан 2,5 есеге дейінгі мәні (осы Талаптардың 1-2-ші қосымшаларына сәйкес) аспаса, онда аспаптың бергіші электрстатикалық ұшқынға қауіпсіз деп саналады.
Егер зарядтың беттік тығыздығының, беттік кернеуінің немесе оның кез-келген бөлігінің потенциалының өлшенген ең көп мөлшері, осы зарядталған заттың және қоршаған ортаның шекті рұқсат етілген мөлшерінен аспаса, онда заттың бетінің электрленуінің дәрежесі қауіпсіз деп саналады.

Зарядтың беттік тығыздығының, беттік кернеуінің немесе оның потенциалының шекті рұқсат етілген мөлшері деп, берілген заттың бетінде пайда болған разрядтың ең көп мүмкін болатын энергиясы қоршаған ортаның тұтану энергиясының ең кіші мәнінің ¹/₄ бөлігінен аспайтын мәнін айтады.
Тез тұтанатын және жанғыш сұйықтықтардың қоршаған ортасының тұтанғыштығы, негізінен сұйықтықтардың буларының қасиеттеріне байланысты анықталатындықтан, бұл сұйықтықтардың зарядталуының шекті рұқсат етілген мәні болып, олардың беттік тығыздықтарының, беттік кернеулерінің немесе олардың потенциалдарының, сұйықтық буларының ауамен қоспасының тұтану энергиясының ең кіші мәнінің ¹/₄ бөлігінен аспайтын мәнін айтады.
Егер статикалық электр разрядтарының пайда болуы жойылса немесе пайда болған разряд энергиясы ортадағы жанғыш қоспаның тұтану энергиясының ең кіші мәнінен 2,5 есе кем болса, аппаратуралар немесе технологиялық жабдықтар электрлік ұшқынға қауіпсіздік талаптарын қанағаттандырады деп саналады.

Статикалық электрден қорғану шаралары
Өндірістегі жабдықтарда, өңделетін заттарда, адамдардың үстінде электр разрядының қауіпті ұшқындарының пайда болуының алдын алу үшін, өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып, пайда болған статикалық электр зарядтарының қауіпсіз ыдырауын қамтамасыз ететін келесі шаралар қарастырылады:

1) жабдықтар мен коммуникацияларды жерлендіру арқылы зарядты ауытқыту, адам денесін тұрақты түрде жерлендіргішпен электр арқылы түйістіруді қамтамасыз ету;
2) меншікті сиымдылықты және беттік электрлік кедергіні азайту арқылы зарядтарды ауытқыту;
3) радиоизотопты, индукциялы және басқа да бейтараптандыруларды қолдана отырып зарядтарды ыдырату.
Статикалық электр зарядының пайда болу жиілігін азайту үшін:

1) барлық, технологиялық мүмкін жерлерде, жанғыш газдарды түйіршікті сұйық және қатты бөлшектерден, ал сұйықтықтарды – ерімейтін қатты және сұйық қоспалардан тазалау;
2) өндіріс технологиясы қажет етпейтін жерлерде шашырау, майдалау, бүркіп шашуды болдырмау;
3) аппараттар мен тасымалдау магистралдарындағы материалдардың қозғалу жылдамдығын, жобада көрсетілген мөлшерлерден аспайтындай етіп таңдау керек.
Пайда болған зарядтардың бейтараптануын қамтамасыз ету мүмкіндігі болмаған жағдайда, аппараттар ішіндегі ортаның разряд ұшқынынан тұтануын болдырмау үшін, олардың ішінде жарылыс қауіпті ортаның пайда болмауын қамтамасыз ететін жабық жүйелерді пайдалану қажет немесе аппараттарды, ыдыстарды, жабық тасымалдау жүйелерін және басқа да жабдықтарды, олардағы тез тұтанатын сұйықтықтарды, майдаланған және түйіршік материалдарды пневмотасымалдау және жабдықтарды іске қосар алдында үрлеп тазалау үшін инертті газдарды пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет.
Статикалық электр заряды пайда болуы мүмкін жарылыс қауіпті өндірістерде технологиялық және тасымалдау жабдықтары (аппараттар, ыдыстар, машиналар, коммуникациялар және тағы басқалары) электр кедергісінің меншікті сыйымдылығы 10⁵ Ом/м мөлшерінен артық емес материалдардан жасалады.
Егер заттарды шашпай және бүркіп сеппей өңдеу және тасымалдау кезінде, электр кедергісінің меншікті сыйымдылығы 10⁵ Ом/м мөлшерінен кем болатын материалдардан жасалған электрлі өткізгіш жабдықтар қолданылған болса, онда бұл жағдайда статикалық электрден қорғану шараларын қарастырмауға болады.

№30 дәріс

Электр тогына түскен адамға дәрігерге дейінгі алғашқы көмек. 

Адамның электр тогымен зақымданған кездегі алғашқы медициналық көмек көрсету тәсілдері:

1.        Токтан ажырату (таратушы тақтадағы тумблерді ажырату) керек.

2.        Электр тогын өткізбейтін қолда бар  құралдарды пайдаланып,  зақымданған адамды ток әсерінен босату керек.

3.        Дәрігерді (мектептегі медпункттен, 03 жедел жәрдем телефоны бойынша  немесе жақын жердегі емдеу мекемесінен) шақырту керек.

Зақымданған адамды  мұқият қарап шығып, зақымдану дәрежесіне  қарай оған көмек көрсету керек.

Электр тоғы жергілікті және жалпы әсер етеді. Тоқтың әсер еткен орнында айналасу қызарусыз және ауырмай күйік пайда болады. Жеңіл түріндегі жалпы реакция қорқынышта, қозуда немесе тоқталып қалуында, жүрек соғында, артимияда білінеді. Ауыр электржарақатында ми, жүрек, тыныс алу қызметі бұзылады, олар тоқтағанша және өлімге дейін болуы мүмкін.
Электр тоғын соққан кездегі көмек
Ең алдымен, зиян кешкенді тоқ көзінен босатып алыңыз – зиян  кешкеннен құрғақ ағаш (тұтқа, швабра, оқтау), резеңке кілемше немесе басқа да изолирлеуші материал көмегімен электр сымын итеріп жіберіңіз. Өз қауіпсіздігіңіздің шаралары туралы ойлаңыз! 
Егер жүрек қағысы сақталсағ ал тыныс алу болмаса - өкпенің жасанды вентиляциясын бастаңыз (ауыздан ауызға немесе ауыздан мұрынға). Жүрек қағысы болмаса - өкпенің жасанды вентиляциясымен үйлесе жүрекке тура емес массажды бастаңыз (2 дем беру 15 кеудені басу). Ережедегідей, кеуденің орта кезіне қатты басу және жүректің сыртқы массажын жасауды жалғастыра жүрек жұмысын жалғастыруға болады (Кенеттен өлім кезінде көрсетілетін алғашқы жәрдемді қара). Жүрекке дұрыс массаж жасаудың көрсеткіші ұйқы артериясындағы тамыр соғулары, қарашықтың кішіреюі және өздігінен дем ала бастауы болып табылады. Жүрек қғысы мен дем алысы басталғаннан кейін науқасты ауруханаға жеткізу керек. 

АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ / ЭЛЕКТРОЗАҚЫМДАНУ (электротравма).

Электротогымен зақымдану пайда болады:

1.       Екі ашық электросымды үстау.

2.       Бір сымды үстап суда немесе ылғалда тұрсаңыз.

 

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1.       Бөлмеде электр қуатын түгел айырып, тоқтан шнурды айырып қою керек.

2.       Егер бұл мүмкін болмаса:

       Өзінді токті өткізбейтін материалға (резинадал жасалған коврик, құрғақ ағаш тақтайға, қалың қағаздар) тұрып сақтау.

       Электр тогын өткізбейтін материалды қолданып, жарақаттанған ауруды алып шығу.

       Жарақатталған адамды қауіпсіз жерге алып кету.

3.       Егер ток адамға әлі әсер етіп жатса ағаш тақтайға немесе құрғақ киімге тұру керек, қолды құрғақ матаға орап, қалған матамен жарақаттанған адамды шығару керек.

4.       Содан кейін егер жарақаттанған адам ессіз болса, оның жағасын, түймесін ағытуы керек.

5.       Нашатыр спиртпен иіскету.

6.       Жедел жәрдемді шақыру.

  Қауіпсіздік техникасы.

   Үйден тыс жерлерде де электр энергиясын пайдаланады. Статистикалық мәліметтерге қараңғанда электр жарақатының үштен біріне жуығы адамдардың салбырап тұрған немесе үзілген өткізгішке жаңасуынан болады. Үзілген немесесалбырап тұрған өткізігішке жанасу, сондай-ақ желіден үзіліп жерге түскен өткізгішке 5-8 метірдей жақындаудың да қауіпті екендігін есте сақтаған жөн.

   Егер электр сымы үйдін шатырына тиетін болса, өзін жөндеуге әрекет етуге болмайды. Мұндайда дереу электрмонтерді шақырып, ол келгенше қауіпті учаскеге күзет қойған жөн.

   Электр берілісінің аспалы желісінің үстіне ешқандай құрылыс салуға, материалдар қоюға, радио мен телевизиялық антенналар орнатуға болмайды. 

   Кейбір жас жүргізушілер немесе слесарь-жөндеуші мамандығын алған кезде электр қауіпсіздігі жөнінде оқыған азын-аулақ білімін жеткілікті деп есептеп, электр өткізгіштін немесе электр аппаратураларының ақауын өздері түзетуге әрекет етеді. Мұндай ойлау өте қате электр қауіпсіздігі жөніндегі ережеде электр қондырғыларына қызмет көрсету өте қауіпті жұмыс деп саналады, сондықтан кез келген электр қондырғыларының ақауын түзету, жөндеу оны жеке білетін электрмонтерлерге ғана жүктеледі.   

№31 дәріс

Электр қауіпсіздігі

Электр қондырғылардың бірнеше түрі мен жүмыс істеген кезде ереже бүзып, немесе ток жүретін қондырғының ашық жеріне тиіп, кеткен жағдайда адаммын өміріне қауіп төнуі мүмкін.

Адам ағзасына ток тиген кезде, есінен танып қалуы, демалу органдары жүмыс істемеуі жэне жүйке жүйелерінің бүлінуі мүмкін.

Бүдан басқа электр тогы адам денесінің ашық жерлерін күйдіруі мүмкін жэне күюдің ауырлық жағдайы токти  ың шамасына байланысты болады.

Адам ағзасының өтіп жатқан тоққа кедергісі бірнеше факторларға байланысты, түрақты токпа жоқ ауыспалы ток па? Адам шаршаған болса, қанша көлемде ток тартқан ауыспалы токтың соғуына теріс байланысты. Адам ағзасынан ток қанша көлемде өтсе, ток тарту сонша көлемде өтеді. Адамды ток тартқан кезде, 30 секундта денесі 25% төтеп береді, ал 90 секундта — 70% күйіп қалады. Адам ағзасы үшін түрақты ток та ауыспалы ток та қауіпті, бірақ түрақты токтың қауіпсіздігі 3-5 рет аз, ауыспалы тоқтан. Түрақты ток 50МА-ге дейін, ал ауыспалы ток ІОМА-ге дейін қауіпті.

Ток күші 0,05А болса, адамға қауіпті, ал 0,1 А — адам өмірін қияды. Ток өткізудің екі түрі бар:

1) электрлік соғулар — олар адамның ішкі ағзасын жарақаттайды, жүйке жүйелерін, көкірек клеткаларын жарақаттайды.

2) электрлік жарақаттар — олар адамның сыртқы терілерін жарақаттайды.

Электр кауіпсіздігінің техникалъщ үйымдастыру шаралары жүмыс

орнын ұйымдастыру. Электр қауіпсіздігінің техникалық үйымдастыру шаралары 3-ке бөлінеді. Бүларды орындайтын жүмысшылар электр қондырғыларын іске қосқанда өте білімді жауапты маман болуы тиіс.

1) оперативтік персонал — кезекші электротехникалық персонал — бүкіл қарамасындағы электр қондырғыларын қосып жэне соған жауап береді.

2) жөндейтін персонал— бүлар электр қондырғыларын жөндеу, 
реттеу, монтаждау сияқты жүмыстарға жауап береді.

3) оперативтік жөндеу персоналы — бүлар эрі жөндеу, реттеу, монтаждау 
мен қоса бүкіл, Электр қондырғыларын іске қосып, эрі жауап береді.

Электр қондырғыларын жөндейтін, эрі іске қосатын жүмысшылар, денсаулықтары мықты, ешқандай науқас емес жәые білікті, білімді болуы керек, эрбір жүмысшы электрлік жүмысқа барар кезде электр қауіпсіздігі туралы емтихан тапсырып, білімін тексереді. Электр қауіпсіздігі жөнінде курстық сабақтар өтіп, жүмыс орнында квалификациялық комиссиялар жүмысшыларды тексереді.

Комиссия жүмысшылардың біліміне қарай оқу дэрежесін жоғарылатады, сөйтіп білімін жэне дэрежесін көрсететін куэлік беріледі.

Жүмыс орнын үйымдастыру электротехникалық жабдықтарды қолданарда техникалық қауіпсіздікті сақтау екі түрге бөлінеді:

1) оперативтік электр қондырғыларды іске қосып тексеру, жеңіл 
жүмыстар істеу, қорғаныс жабдықтарын ереже бойынша қарап шығу, 
қауіпсіздігін қарау, еңбекті қорғау;

2) электр қондырғыларында өндірістік жүмыс істеу дегеніміз — жөндеу, 
монтаждау, қүрылыс жүмыстарын жэне т.б. жүмыстарды орындау - 
электр қондырғыларында.

Пайдалынылатын электр қондырғыларын еңбек қауіпсіздігі шараларымен қамтамасыз ету.

Электр қондырғыларының еңбек қауіпсіздігі шаралары немесе электр тоғынан қорғану шаралары:

1) ток өткізгіш бөліктерді қауіпсіз жерге орналастыру;

2) изоляцияны бақылау (ашық қалған жерлері болмау);

3) қорғаныстық жерге қосқыш;

4) қорғаныстық нөлдік сым;

5) автоматтық ажыратқыш;

Қорғаныстық жерге қосқыштың 2 түрі бар: кэдімгі жэне жасанды.

Кәдімгідей қорғаныстық жерге қосқышқа кез-келген металл қүрылмалы ғимараттар жер астындағы металл труба еткізгіштер, кран жолдары жатады.

Ал, жасанды қорғаныстық жерге қосқышқа металл стержендер немесе трубалар 25-50мм, үзындығы 2-Зм, бүрыштық болат 50х50х5мм жэне металл ленталар 40х4мм өлшемдегі.

Автоматтық ажыратқыш — аппаратын ішіне орналасқан, ол электр күбырлардың немесе электр қондырғылардың (1000 В-қ) ішіне орналастырады қауіпті жағдайда ол өздері токтан ажыратады.

Пайдаланушылар үшін еңбекті цоргаудын және техникалыц цауіпсіздігін, цоргану цүралдары.

Қорғану қүралдары 2 түрге бөлінеді:

1) Негізгі қүралдар: изоляцияланған өлшем штанглері, ток өлшейтін қысқыштар, кернеу көрсеткіштері изоляцияланған күрылғылар, сатылар монтерлық қүрал-жабдықтар изоляцияланған үстатқыштары бар траптар, алаңдар.

2) Қосымша қорғаныс қүралдарына 1000 В кернеулік электр қүрылғыларда: диэлектрикалық қолғаптар, дорожкалар жэне де изоляцияланған подставкалар, резина фартуктар.

Қоршаулы қорғаныстарға: щиттар уақытына қорғаныстық жерге қосқыш, уақытша алып жүретін жерге қосқыштар, сосын қорғаныс плакаттары.

Қорғаныс қүралдары жүмысшыларға қорғаныс көзілдірігі арнайы қолғаптар жанбайтын матадан жасалған қорғайтын монтерлық белдіктер, қорғаныс халаттары жэне т.б.

Жоғарыдан түсу үшін монтерлық белдіктер, тырнақшалар, ременьмен телескоптық қондырғылар, сатылар.

Белдіктер 225кг салмақты, ал тырнақшалар — 135кг салмақты 5 минуттай үстап түра алады. Қорғаныс плакаттары 4-ке бөлінеді:

1) қорғану плакаттары: «тиіспе қауіпті», «жоғары кернеу», «өміріңе қауіпті» жэне т.б.

2) өткізбейтін: «адамдар жүмыс істеп жатыр — қосуға болмайды», «желілерде жүмыс жүріп жатыр — қосуға болмайды».

3) рүқсат беру: «осы арада жүмыс істеу», «осы араға міну», «жүмыс істеуге нүсқау».

4) ескерту; қолданылған шаралар туралы ескерту. Резеңке 
колғаптар, қорғаныс қүралдары жабық шкафтарда және жэшіктерде қүрал- 
саймандардан бөлек, майдан, бензиннен, жэне басқа заттардан аулақ, ал 
қолдану алдында қағып, тазалап алу керек.

№32 дәріс

Қауіпсіздік техникасы

Электромонтажды жұмыстар кезіндегі техника қауіпсіздігі

Қауіпсіздік техникасы — еңбекті қорғаудың бір түрі; жұмыс атқарушыларға қауіпті өндірістік факторлардың әсер етуіне жол бермейтін ұйымдастырушылық және техникалық шаралар мен құралдардың жүйесі; еңбекті қорғау қағидаларының кұрамдас бөлігі.

Жұмыскерлердің денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін өндіріс жағдайларының алдын алудың ұйымдастырушылық-техникалық шаралары мен құралдарының жүйесі.

Қауіпсіздік техникасы жөніндегі шаралардың жүзеге асырылуы, сондай-ақ қауіпсіздік техникасы техникалық құрамдарының жасалуы мен қолданылуы нормативтік-техникалық құжаттаманың — стандарттардың, ережелердің, нормалардың, нұсқаулардың негізінде жүргізіледі.
      Кернеулі жабдықтардың оқшаулаушы электр қорғау құралдарын пайдаланусыз жақындауға тыйым салынды.
     ӘЖ мен БӘЖ жалғау және ажырату учаскелерінде (сымдарды, тростарды) осы учаскелердің әлеуетін түзету керек. Әлеуеттерді түзету осы учаскелердегі сымдарды жалғаумен немесе бір жерге тұйықтағышқа (жерге тұйықтау құралына) қосылуымен ажыратылудың (мүмкін болатын ажыратылудың) екі жақтарынан қосылуды орнатуды жерге тұйықтау жолымен жүзеге асырылады.
     Электр қорғау құралдарын (оқшаулаушы штангалар, қыспақтар, электр өлшейтін штангалар мен қыспақтар, кернеу көрсеткіші) пайдалана отырып, жұмыс істеу кезінде адамның тоқ өткізгіш бөліктерге жақындауы құралдардың оқшаулаушы бөліктерінің ұзындығына сәйкес болады.
     АТҚ мен ӘЖ арақашықтығының қиылысында сымдарды (тростарды) ауыстыру кезінде және кернеулі сымдардан (тростардан) төмен тартылған оларға қатысты оқшаулаушы мен арматура тізбектердегі ауыстырылатын сымдар арқылы сымдардан жоғары тартылған тізбектегі кескіндерді алдын алу синтетикадан жасалған арқандардан жасалады. Арқанды екі жерден лақтыру керек – екі жағын қиылысқан жерден олардың ұштарын зәкірге, конструкцияларға байлау керек. Сымдарды (тростарды) көтеру ақырын және асықпай жүзеге асырылады.
     Сымдарда жұмыс істеу кезінде кернеу қатысындағы сымдардан жоғары тартылған оларға қатысты оқшаулаушыда, арматураларда сымдардың түсіп кетуінің алдын алу мен тума кернеуден қорғау үшін шаралар орындалады. Осы жұмыстар кезінде қиылысқан сымдарды кернеуді өшірмей сымдарды (тростарды) ауыстыруға болмайды.
     Персонал электр қондырғыдан кернеудің жоқ болып, содан кейін ескертусіз қайта берілетінін есінде сақтауы керек.
Тәуліктің түнгі уақыттарында жұмыс учаскелері, жұмыс орындары мен жолдар жарық болуы керек. Жарықтандыру біркелкі болады, жұмыскерлердің көздеріне дұрыс әсерін тигізуі керек. Қараңғы жерлерде жұмыс істеуге тыйым салынады.
      Найзағайдың жақындаған кезде ӘЖ, БӘЖ, АТҚ, ЖТҚ ұшпақтары мен ӘЖ учаскелеріне қосылған ӘЖ, КЖ желілерінің ажыратқыштарында, сондай-ақ байланыс тораптардың үй-жайлардың БӘЖ кірмелерінде жұмыстар тоқтатылады.
     Электр станциялардағы, қосалқы станциялардағы КЖ 1000 В-қа дейінгі электр қондырғыларында кернеумен жұмыс істеу кезінде мыналар:
      1) жұмыс орындарының жанында орналасқан кездейсоқ тиіп кетуі мүмкін кернеу қатысындағы басқа да тоқ өткізгіш бөліктерін қоршау;
      2) диэлектрлік галоштар киіп немесе оқшаулаушы тіреулердің үстінде не резинадан жасалған диэлектрлік кілемдердің үстінде тұрып жұмыс істеуі;
      3) оқшаулаушы ұстағыштары (бұрағыштарда, бұдан басқа өзекті оқшаулау) құралдарды пайдалану;
      4) осындай құралдар болмаған кезде диэлектрлік қолғаптарды пайдалану қажет.
      Қысқа жеңді немесе түрілген жеңді киіммен жұмыс істеуге, сондай-ақ пышақтарды, егеулерді, металл сызғыштарды және басқа да құралдарды пайдалануға болмайды.
      Кәсіпорындардың немесе басқа да ұйымдардың персоналының жұмысшысына (іссапардағы персонал құқығымен) кезекшінің рұқсатымен есептеуіштер мен ТҚ және басқару қалқандарында орнатылған өлшеу құралдарының көрсеткіштерін жазып алуына рұқсат етіледі. Жергілікті кезекші персонал болған кезде, осы жұмыскер II топтағы, ал жергілікті кезекші персонал болмаған жағдайда ол III топтағы жұмыскер болуы керек.

№33 дәріс

Пайдалану жұмыстары кезіндегі техника қауіпсіздігі

«Арнайы жұмыстар» қауіпсіздігі бойынша қосымша талап қойылатын жұмыстарды орындауға жіберілетін адамдардың біліктілік куәлігінде жазу болуы тиіс.
      Арнайы жұмыстарға мыналар жатады:
      1) жоғары өрмелейтін жұмыстар;
      2) тоқ жүретін бөліктердегі кернеуі бар жұмыстар: тазалау, оқшаулағыштарды ауыстыру, жуу және қыспақтарды жалғау, тростарды майлау;
      3) құдықтарда, шурфтарда, қазылған жерлерде және тереңдігі 2 метрден асатын қазан шұңқырлардағы жұмыстар;
      4) қысым қатысында жұмыс істейтін ыдыстарды жөндеу: жоғарылатылған кернеу жабдықтарын (мегаомметрлермен жұмыс істеуден басқа) сынау.
      Электр станцияларының және қосалқы станциялардың жұмыс істеп тұрған электр жабдықтары бар (басқару, релейлік және соған ұқсас қалқандарды қоспағанда) үй жайларда, жабық тарату қондырғыларында (бұдан әрі – ЖТҚ) және ашық тарату қондырғыларында (бұдан әрі – АТҚ), құдықтарда, туннельдерде және орларда болатын, сондай-ақ ӘЖ қызмет көрсетуге және күрделі жөндеуге қатысатын барлық персоналға қорғаныс каскаларын пайдалану қажет.
      1000 В-тан жоғары электр қондырғыларындағы кезекші жұмыскерлер немесе электр қондырғыларына жеке өзі қызмет көрсететін жедел-жөндеу персоналына және ауысым бойынша аға жұмыскер IV топты, қалғандары ІІІ топты иеленуі тиіс.
      1000 В-қа дейінгі электр қондырғыларындағы кезекші жұмыскерлер немесе электр қондырғыларына жеке өзі қызмет көрсететін жедел-жөндеу персоналы III тобын иеленуі қажет.
      Электр қондырғыларында кернеулі қоршалмаған тоқ жүретін бөлшектерге адамдардың, жүк көтергіш машиналарының, механизмдердің осы Қағидалардың 4-қосымшасының 1-кестесінде көрсетілген аз ара қашықтықтан жақындауына тыйым салынады.
      Электр станциялары мен қосалқы станцияларындағы электр қондырғыларын кезекшіліктен немесе жедел-жөндеу персоналы кезекшілікте тұрған III топтағы бір адам ғана немесе әкімшілік-техникалық персоналына V топтағы жұмыскер де қарауды жүргізе алады.
      Осы электр қондырғыларға қызмет көрсетпейтін жұмыскерлерді тек 1000 Вольттан жоғары электр қондырғыларындағы IV топтағы немесе 1000 Вольттағы кернеуліктегі электр қондырғыларындағы III тобы бар кезекші мен жедел-жөндеу персоналының не жеке өзінің тексеруге құқығы бар жұмыскердің бірге жүруімен ғана жіберуге болады.
      Бірге ілесіп жүруші электр қондырғыларына жіберілген адамдардың қауіпсіздігін қадағалап отыруы қажет және Қағидалардың 4-қосымшасының 1-кестесінде көрсетілген аз қашықтықтағы тоқ жүретін бөліктерге оларды жақын келмеуі туралы ескертуге міндетті.
     1000 В-тан жоғары электр қондырғыларын тексеру барысында қоршаумен немесе тосқауылмен жабдықталмаған бөлмелердегі тоқ өтетін бөлшектерге осы Қағидалардың 4-қосымшасының 1-кестесінде көрсетілгеннен аз ара қашықтықта жақындауға тыйым салынады. Қоршалған жердің есігін ашуға және тосқауылдан немесе қоршаудан асуға тыйым салынады.
      1000 В-қа дейінгі электр қондырғыларын тексеру барысында қалқандардың, басқару пульттерінің және басқа да қондырғылардың есіктерін ашуға болады. Тексеру барысында кез келген жұмыс түрлерін орындауға тыйым салынады.6-35 кВ электр қондырғыларында жерге тұйықталу барысында жерге тұйықталған 4 метр ара қашықтықта жақындау, ал ЖТҚ 8 метр ӘЖ жақындау тұйықталуды жою немесе кернеуге түскен адамды босату мақсатында жедел қосып-алуға ғана рұқсат беріледі. Бұл ретте электр қорғау құралдарын қолдану керек.
      1000 В-тан жоғары ажыратқыштарды, бөлгіштерді қол жетекпен қосып-алу жұмыстарын диэлектрикалық қолғаптар киіп орындау керек.
Сақтандырғышты алу немесе қайта орнату жұмыстары тек кернеуді ажыратқаннан кейін ғана орындалады.
      Кернеуде, бірақ жүктемесіз жалғауларда тұрған сақтандырғышты алуға немесе орнатуға, егер схемада кернеуді алып тастауға мүмкіндік беретін коммутациялық аппараттар жоқ болғанда жол беріледі.
      Екінші тізбектерінің, жарықтандыру желілерінің және кернеу трансформаторларының сақтандырғышын жүктемемен ауыстыруға болады.
     Кернеудегі сақтандырғышты орнату мен алу барысында мыналарды:
      1000 В-тан жоғары электр қондырғыларында диэлектрикалық қолғап киіп оқшаламалаушы қармауышты және қорғау көзілдіріктерін; 1000 В-қа дейінгі электр қондырғыларында оқшаламалаушы қармауыш, қорғау көзілдіріктерін және диэлектрикалық қолғаптарды пайдалану қажет.
Коммутациялық аппарат жоқ болғанда, 1000 В-қа дейінгі жинақтар мен қалқандарда тік орналасқан фаздарға жалғанған сақтандырғыштарды жүктемеде алуға және орнатуға болады. Бұл жағдайларды көз қорғау құралдарының орнына, бетті қорғайтын құралдар пайдаланылады.
Электр қондырғылардың, камералардың, қалқандар мен жинақтардың, есіктерін жұмыс жүргізіліп жатқан камералардың есіктерінен басқа, құлыппен жабу керек.
      Қосалқы станциялардағы, қайта тұйықтау пункттеріндегі және басқа құрылғылардағы қоршауы, ағытқыш жетектері жоқ мачталық трансформаторлық қосалқы станциялар трансформаторлары, сондай-ақ қызмет көрсету алаңдарында стационарлық баспалдақтар құлыппен жабылуы тиіс.
     1000 В-тан жоғары электр қондырғыларының (ЖРҚ, КТҚ, АТҚ камералары мен бөлмелері), сонымен қатар 1000 В-тан жоғары электр қондырғыларынан тыс орналасқан 1000 В-қа дейінгі жинақтар мен тарату қалқандарының кілттері кезекші персоналдың есебінде болуы керек. Жергілікті кезекшісі жоқ электр қондырғыларында кілт әкімшілік-техникалық персоналда болуы керек.
      Кілттер бекітілетін жәшікте сақталады. Кілттің бір жинағы қосалқы болады.
      Кілт мыналарға:
      1) барлық үй-жайлардан жеке тексеруге құқы бар жұмыскерге;
      2) рұқсат беру кезінде жұмыс жедел-жөндеу персоналдарынан жіберілген тұлғаға, басшыға және жұмыс істеу қажет үй-жайдан қадағалайтын жұмысты өндірушіге қолхатпен беріледі.
Тексеру немесе жұмыс аяқталғаннан кейін кілт қайта қайтарылуы қажет. Жергілікті кезекшілік персоналынсыз электр қондырғыларында жұмыс істеу барысында келесі жұмыс күнінің аяғында тексеру немесе толық жұмыс уақыты аяқталғаннан кешіктірмей кілттер қайтарылуы тиіс.
      Электр желілер кәсіпорындарындағы ТҚ жедел қайта тұйықтауға құқығы бар персоналға, сондай-ақ жедел-жөндеу мен өзі тексеруге құқы бар әкімшілік-техникалық персоналға кілтті ұзақ мерзімге беру қажеттігін кәсіпорынның техникалық жетекшісі айқындайды.
      Кілттерді беру мен қайта алу еркін нысанда немесе жедел журналда жазылуы қажет.
Жазатайым жағдайлар барысында зардап шегушіні электр тоғының әрекетінен босату үшін алдын-ала келісусіз кернеуді дереу алады.

№34 дәріс

Электроқозғалтқыштар мен генераторларды пайдалану кезіндегі электр қауіпсіздігі

Электр қозғалтқыштардың жұмыс істеу кезінде немесе тоқ өткізгіш бөлшектеріне қатысты механизмдерін қозғағанда электр қозғалтқыштың кернеуі ажыратылады.
Электр қозғалтқышта жұмыс істеп жатқанда жерге тұйықтауды ТҚ жалғанған кез келген кәбілдік желі учаскесіне орнатуға болады. Механизмдердегі айналып жатқан бөлшектеріне қатысы жоқ жұмыстарда, егер де жалғанған муфта ажыратылған жағдайда кәбілді желіні жерге тұйықтау талап етілмейді.
      Егер өшірілген электр қозғалтқышта немесе бірнеше күн жұмыс жүргізілмей тұрса, одан ажыратылған кәбілдік желіні электр қозғалтқыш жағынан жерге тұйықтау керек. Егер қимасы тасымалды жерге тұйықтауға келмейтін болса, пайдалануға электр қозғалтқыш кернеуі 1000 В-қа дейінгі кәбілді желісті қимасы кәбілдің қимасынан кем емес мыс өткізгішпен жерге тұйықтауға болады. Мұндай жерге тұйықтау тасымалды жерге тұйықтау ретінде жедел құжаттамаға жазылуы тиіс.
Сорғылардың, түтінсорғылар мен желдеткіштерінің электр қозғалтқыштарына жұмысқа жіберу алдында жалғанған механизмдері электр қозғалтқышты айналдырмау үшін олардың ысырмалары мен шиберлерін құлыптау керек, сонымен қатар электр қозғалтқыштардың роторларын тежеуге шаралар қолдану керек.
     Электр қозғалтқыштардың габариті бойынша жақын біртипті жанында орнатылған электр қозғалтқышта жұмыс жүргізіліп жатса, «Тоқта! Кернеу» деп жазылған плакаттар ілінуі тиіс.
Жұмыс кезінде электр қозғалтқыштардан қоршауды алуға тыйым салынады.
     Электр қозғалтқыштардың қолмен қосатын аппаратураларын диэлектрлік қолғаптар кию арқылы қосып және ажырату керек.
Ысырманың электр жетектерінен, электр жетектері шиберлерімен жалғанған атқару механизмдерінен және басқа да құрылғыдан сынақ алу жұмыстарын жүргізуге бригаданың және технологиялық цехтың ауысым бастығының рұқсатымен орындалады.
      Сынау жұмысын жүргізуге рұқсат беру және рұқсат алу туралы жазбаны цехтың оперативтік журналына жазу керек.
Атқару механизмдеріне жалғанбаған ашып жабатын арматура мен органдарын реттейтін электр жетектердің электр схемасын баптау мен жөндеу жұмыстары нұсқау бойынша жүргізіледі. Сынауға рұқсатты нұсқау берген жұмысшы береді. Жазба нұсқауды тіркеу кезінде жазылады.
Жұмыстарды толық аяқтағанға дейін сынақтан өткізу үшін электр қозғалтқышты қосу тәртібі мынадай:
      1) жұмыс өндірушінің наряды бойынша жұмысты орындау кезінде (осы Қағидалардың 2-қосымшасы) 3-кестегесәйкес жұмыс аяқталуын ресімдейді және наряд береді;
      2) нұсқау бойынша жұмысты орындағаннан кейін жұмыс тоқтатылады және бригада таратылады.
      Сынау жүргізілгеннен кейін (осы Қағидалардың 2-қосымшасы)  3-кестеге сәйкес қайта жіберу ресімделеді.
      Нұсқау бойынша жұмысты орындағаннан кейін қайта жіберуге қайта нұсқау беріледі.

№35 дәріс

Еңбек қорғау саласындағы басшылар мен мамандардың міндеттері мен құқықтары

Еліміздің халық шаруашылығында еңбек қорғау жұмыстары жоспарлы түрде және еңбек қорғау заңдылықтары негізінде жүргізіледі.

Кәсіпорындар мен мекемелердің басшыларына төмендегідей міндеттер жүктеледі:

- кәсіподақ ұйымымен бірлесе отырып еқбек қорғау мен еңбек жағдайын жақсартудың шараларын жоспарлауды;

- еңбек қорғау шаралары жайлы көсіподақ комитетімен келісімшартқа отыруды;

- еңбек қорғау шараларын ақшамен жөне материалдық жабдықтармен қамтамасыз етуді;

- белгіленген мөлшерде арнайы киімдермен, қорғану құралдарымен, аяқкиіммен, сабынмен қамтамасыз етуді;

- санитарлық-тұрмыстық бөлменің жұмысын ұйымдастыруды;

- мекемедегі қауіпсіздік ережелерінің және өндірістік санитария талаптарының орындалуына бақылау жасауды;

- мекемедегі жұмысшы-қызметкерлерді еңбектің қауіпсіз жолдарына оқытудың оларға тиісті (инструк­таж) нұсқау берілуін жөне олардың білімін тексеруді ұйымдастыру;

- жұмыс орнын қажетті плакаттармен, қауіпсіздік техникасы жайлы әдебиеттермен қамтамасыз етуді;

- еңбек қорғау шараларын жүргізуге бөлінген қаржының игерілуі жайлы есеп беруді.

Бас мамандар көсіпорынның әрбір саласы бойынша еңбек қорғаудың жайына жауапты және оларға төмендегідей міндеттер жүктеледі:

- жұмысына жаңадан түсетіндермен еңбек қорғаудың кіріспе нұсқауын жүргізеді;

- өндірістік үдерістерді автоматтандыру жөне қауіпті аймақтарды қоршауды ұйымдастырады;

- бу қазандарының, су қыздырғыштардың, түрлі аспаптардың, жүк көтергіш құралдардың сынақтан өткізілуін және есепке алынуын ұйымдастырады;

- жарамсыз механизмдер мен жабдықтардың іске қосылмауын және еңбекшілердің денсаулығына зиянды жерлерде жүмыс істемеуін қадағалайды;

еңбек қорғаудың заңдылықтарының ережелері мен нормаларының бұлжымай орындалуын қадағалайды;

- өз салалары бойынша өндірістік қайғылы оқиғалардың себептерін зерттейді.

Бөлім басқарушылары, ферма меңгерушілері, шеберхана меңгерушілері, гараж меңгерушілері, механиктер мен бригадирлер төмендегідей жұмыстарды атқаруға міндетті:

- жұмыс орнындағы нұсқауды жүргізу, журнал жүргізу және оның орындалуын қадағалау, еңбек тәртібінің орындалуын бақылау;

- тракторларды, комбайндарды және басқа машиналарды басқаруға тиісті құжаты жоқ адамды жібермеу;

- машиналардың және жеке қорғану құралдарының түгел жөне жарамды болуын бақылау;

- техникаларды бір жерден екінші жерге ауыстырғанда жүру ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету;

- механизаторлар мен жұмысшылардың демалатын орындарын белгілеп, ол жерді жабдықтау;

- өндіріс орнының демалыс бөлмелерінің санитарлық жайын қадағалау;

- қауіпсіздік техникасы талаптарының орындалуын бақылау, қайғылы оқиғаларды дер кезінде жоғарғы органға хабарлау.

Ұжымшарларда еңбек қорғау жұмыстарына жауапкершілік басқарма мүшелерінің біріне, әдетте басқарма төрағасының орынбасарына жүктеледі.

Өндірістік практикада жүрген оқушышар үшін жауапкершілік - оны басқарушы мүғалімге жене сол кәсіпорынның басшысына жүктеледі.

300-ден 500-ге дейің жұмысшылары бар көсіпорындарда - еңбек қорғау қауіпсіздік техникасы және өрттен қорғауды ұйымдастыру жөніндегі инженер, ал егер жүмысшының саны 500-ден асса аға инженер штатын ұстауға рұқсат етіледі. Олар ауыл шаруашылығы департаментінің бұйрығымен алынады және шығарылады. Бірақ кәсіпорын басшысының басшылығымен жұмыс істейді. Еңбек қауіпсіздігі ережелері бұзылған жерде олар жұмысты тоқтатуға құқылы. Сондай-ақ, кәсіподақ комитетімен бірлесе отырып ол жүмысшыларды оқытуды ұйымдастырады, еңбек қорғаудың іс бөлмесін ашады, қайғылы оқиғаларды зерттеуге қатысады.Жұмыс орынын тиімді ұйымдастыру. Жұмыс орынын ұйымдастыру еңбек үдерісін ұтымды жүргізудің және еңбек құралдарын тиімді пайдаланудың шараларын іске асыруды қажет етеді.

Жұмыс орны дегеніміз - жеке жұмысшының немесе жұмысшылар тобының еңбек ететін аймағы. Онда технологиялық үдерістің операцияларын орындауға қажетті материалдық-техникалық өндіріс құралдары орналастырылады.

Жұмыс орнын тиімді ұйымдастыру жұмыстары өндірістік санитария мен еңбек қауіпсіздігінің стандарттар жүйесінің талаптарына сай жүргізілуі тиіс. Бұл ретте жұмыс орнын жоспарлап жүйелеу, оны қажетті жаңа жабдықтармен жабдықтау, өндіріс кұралдарын кеңіс орналастыру, жабдықтардың тиімді өрленуі мен нормаға сәйкес жарықтандырылуы қажет.

Жұмыс орнын жоспарлап жүйелеу төмендегідей шараларды қамтиды:

а) жұмыс кезінде адамның кедергісіз еркін қозғалуына мүмкіндік жасау;

ә) өндірістік жерді үнемді пайдалану және заттың тасымалдау жолын барынша ықшамдау;

б) жабдықтарды технологиялық үдерістің тізбектілігіне сәйкес орналастыру, оператордың қауіпсіз еңбек етуіне жағдай жасау.

Жұмыс орнында жабдықтарды дұрыс орналастыру арқылы жұмысшының өзіне қолайлы жұмыстық қалыпта еңбек етуіне жағдай жасалады. Жұмысшылар жұмысты көбінесе отырып немесе тұрып жасайды. Әдеттегі жұмыстық қалып деп дененің алға қарай еңкеюі 10-15° аспайтын, артқа немесе қапталға қисаюды талап етпейтін жұмыс қалпын айтады.

№36 дәріс

Тасымал көліктері мен жүк көтергіш машиналарды пайдаланудағы еңбек қауіпсіздігі

а)Өнеркәсіптерде жүктің орнын ауыстыру үшін әр түрлі механизмдер, жүк көтергіш және жүк тасымалдау машиналары қолданылады.

Бұл айтылған механизмдер мен машиналарда жұмыс істеуге жастары 18 – ге толған, денсаулықтары жақсы, мамандығына байланысты білімдері және аттестациядан өткен адамдар жіберіледі. Жүк көтеру механизмдерін пайдаланылғанда күнделікті ілгек, сым арқан, строптарды қарап, тексеріп отыру қажет және жұмыс негізінде қолғап, каска және басқа қорғау құралдарын пайдалану қажет.

Әр кран, лифт, көтергіш мемлекеттік тау – кен техникалық бақылау органдарында тіркелуге міндетті. Мекемеде, әр жылдағы тексеру барысын жазып отыратын журналдар болуы қажет. Көтеру механизмдерін жылына бір рет тексеріп, куәландырады. Куәландыру барысында құрылғылар-Стати-калық сынақ және Динамикалық сынақтан өтеді

б) Жүк тасымалдаушы механизмдер – конвеерлер мен транспортерлер.

Өндірісте конвеерлердің аспалы (монорельс) шнекті, шынжырлы және элеваторлы (жоғары төмен жүретін, тік орналасқан) түрлері пайдаланылады. Олардың жітегінің айналып тұрған қозғалмалы бөліктері, тісті немесе ременді берілістері қақпақтармен жабылуы қажет. Конвейерлердің басы мен аяғында және әр 10 метр ұзындықта тоқтату түймелері болуы қажет. Конвейерді майлау, жөндеу үшін жетекті өшіріп, оны тоқтату қажет.

Конвейердің жылдамдығы 0,1-0,5 м⁄с аспауы керек.

Транспортерлердің үстінен адамдар өтетін жерлерді арнайы көпірлермен жабдықтайды. Көпірдің екі жағы ені 1 метр болуы керек.

Аспалы және көлбеу орналасқан конвейерлерді жұмыс істеушілер бастарына каска киюлері керек.

в) Жүк көтеруші машиналардың (лифтер, көтергіштер, крандар) бәрін қорғау құралдарымен жабдықтайды-олар жүкті жоғары шектен тыс көтергізбейтін, электр двигатель өшкенде жүкті төмен түсірмей ұстап тұратын тежегіштер. Көтергіш механизмдермен жұмысты бастамас бұрын, жүк көтергіш шынжыр, арқан, ілгек, тіреуіш бөлшектерінің мықтылығын тексеріп алу керек. Сондықтан мекеме оларды дұрыс пайдалануға, жөндеуге жауапты бір адам болуы керек. Ол адам жұмысшылардың білімдерін тексеріп, уақытымен жөндеу, байқау жұмыстарын жүргізіп, машиналарды уақытымен сынақтан өткізіп, куәлендіріп отырады.

г) Өздігінен жүретін көтергіш-түсіргіш машиналарда жұмыс істеуге жасы 18-ден асқан, қолында куәлігі бар мамандар жіберулері керек. Іштен жану қозғалтқыштарымен жүретін автокөтергіштерді бөлме ішінде пайдалануға болмайды. Түтіні адам денсаулығына зиян. Сондықтан бөлмелердің ішінде электрмен жүретіндері пайдаланылмайды.

4. Өндіріс жарақатымен күресті жүргізу үшін осы заманғы ескерту қорғау құралдарын пайдаланған тиімді .

Қ а у і п т і а й м а қ дегеніміз машинаның маңайындағы әрдайым немесе уақытша кездесетін зиянды және қауіпті жағдайларды туғызатын аймақ .

Еңбек қауіпсіздігін төмендететін құрал – жабдықтар болады :

1. Қорғаныш құрылғы – адамның болмаса оның киімінің бөлшектерін машинаның қауіпті аймағына түсіп қалуына кедергі , қоршау ретінде жасалады. Олар үш түрге бөлінеді : тұрақты ,алмалы – салмалы , жылжымалы .

2. Сақтандырғыш қорғау жабдықтары қауіпті факторларды қас қағым сәтте тоқтатады .

3. Тосқауылшы құрылғылар адамның қауіпті аймаққа баруын болдырмайды , не болмаса қауіпті факторлардың әсерін жоғалтады . Олар механикалық , электрлі ,фотоэлектрлі , гидравликалық , ауа қысымымен істейтін және құрама болып әр түрге бөлінеді .

4. Б е л г і беруш і : а ) дыбыс арқылы , ә ) түрлі – түсті жарықтар арқылы ,б ) қауіпсіздік белгілері .

5. Қашықтықтан басқару ( алыстан басқару ) .

№37 дәріс

Өндірістік экология

Қазақстан Республикасының экологиялық  қауіпсіздігі мәселесі бірініші қатарлардың  бірінде тұр. Жоғарғы индустриалдық  қоғам пайда болғалы бері адамзаттың табиғат тіршілігіне қауіпті  араласқаны кенеттен күшейіп кетті, бұл араласудың көлемі де ұлғайды, ол  әралуанды болды және қазір адамзат үшін ғаламдық қауіп ретінде төніп тұр.

Қазіргі таңда қоршаған ортаны аса  көп ластайтын көзі өнеркәсіп  өндірісі екені баршаға мәлім. Атмосфераны  өндіріс объектілерімен ластау «қышқыл  жаңбырлардың» пайда  болуына әкелуі мүмкін, ал оның өзі су мен топырақ жағдайына әсер етуі мүмкін.

Қоршаған ортаның ластану деңгейінің жоғарылығы сонша, таяу арадағы экологиялық  жағдайды нашарлататын көптеген процестердің қайтымсыз болып қалуына қауіп  төніп тұр. Ең алуан және маңызды  ластану ол  ортаның өзіне тән емес химиялық заттармен химиялық ластануы болып табылады.

Олардың ішінде өнеркәсіптік  - тұтынудан пайда болған газообраздық және аэрозольдық ластағыштар. Сонымен қатар атмосфералық ауада көмір қышқыл газдың көбеюі де ұлғайып жатыр. Сонымен қатар экологтарды Қазақстандағы  су объектілерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы тоқтамай жалғасып жатқаны да алаңдатып отыр. Мұнаймен ластануы гидросфера мен атмосфера арасындағы газ және су алмасуының елеулі ауытқуларына әкелуі мүмкін. Жалпы алғанда ластағыш қасиетке тән барлық қарастырылған факторлар биосферада болып жатқан процестерге елеулі әсерін тигізіп отыр.

Сондықтан экологиялық жағдайдың  түбегейлі жақсаруы бола қойған жоқ  және қоғамның өмір сүруіне лайық, биосфераның  тұрақсыздануына, оның қоршаған орта сапасын  қалыпты деңгейде қамтамасыз ету  қасиетінен айыруға әкелу жолындағы  табиғи жүйелердің нашарлауымен сипатталады. 

Адамзат  пен табиғат арасындағы  қарым-қатынастарының негізгі   ұғымдар мен  материалдық  қажеттіліктерді өтеу барысындағы  туындайтын қарама-қайшылықтармен және табиғи жүйелердің даму заңдылықтары, қоршаған орта ресурстарының және  оларды пайдалану  ерекшеліктерінен болатын құбылыстармен танысу.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде.Сонымен қатар, адамның денсаулығы мен оның материалдық жағдайы  қоршаған ортаның жай-күйінің сапасына тәуелді. Сондықтан қоршаған орта туралы ілім пәнін меңгеру  антропогенді және табиғи жағдайларды , адамдардың биосферадағы ролі және  орны жайлы  экологиялық көзқарастарын қалыптастыруда  маңызды орын алады.

Өндірістік экология — өнеркәсіптік нысандардың тірі организмдерге және қоршаған орта жағдайларына әсерін зерттейді.

Ғаламат  жаңалықтармен бірге  өндірістің жедел дамуы, зауыттардың еселеніп салынуы, жер  құнарының тас-талқанын  шығарған 1953-1962 жылдардағы  тың игеру , қазақ жеріндегі  сынақ алаңдары  күнделікті тіршілікке  араласып, жетістігімен қатар апатын да ала келді.Қазіргі  кездегі  шаруашылық іс-әрекеттердің  қоршаған ортамен  қарым – қатынасының күрделене түсуі, атмосфераның, құрлық, су экожүйелерінің беткі қабаттарының, олардың сипаттарының  өзгеріске ұшырауы, энтермиялық қаруланудың күшеюі, өндірісте  қажетті материалдардың шамадан  тыс өндірілуіне  байланасты көптеген  заттардың қалдық түрінде  қоршаған ортаға  бөлініп шығуы, яғни қатты, сұйық  және газ тәріздес  қалдық заттардың   мөлшерінің жоғарылап  кетуі және  басқа да  айтулы  факторлардың  әсер ықпалына тікелей байланысты.

 Бұл  аталған  проблемалардың  негізі  адамзаттың   шаруашылық  іс-әрекеттер  кезінде, табиғи  ресурстарды  үнемі пайдалану  қажеттіліктерінен  туындап отыр.

АҚШ, Англия,Франция, Германия, Жапония сияқты   бірқатар өркениетті елдерде  ірі  өндіріс орындарын  салмастан бұрын оның қоршаған ортаға  әкелетін  экологиялық  шығынын есептей отырып,  сол жердегі халақтың денсаулығына  тигізетін әсерін  ғылыми түрде  тұжырымдап  барып жүзеге асырады. Біздің ірі өндіріс  орындарының барлығында  жоғарыда аталған  экологиялық шарттар  ескерілмеген.

Ірі өндіріс орындарынан шығатын  улы газдар, ауыр металдар  өндіріс орындарынан  шыққан лас су көздері, өндіріс орындарының айналасындағы халықтың денсаулығына , топырақтың, ауаның құрамының  өзгеруіне үлкен әсер етуде.

Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторға байланысты:

1. Шикізат көзі. 2.Адам күші. 3.Су ресурстары.

Осы үш фактордың арақатынасын сақтамай ірі енеркәсіп орындарын  дамыту мүмкін емес.

Елімізде қазіргі кездегі қалыптасқан экологиялық мәселелерге байланысты бірнеше өнеркәсіптік аймақтардың экологиялық жағдайына тоқтала кетейік.

Өндірістік үдеріс - кәсіпорында өнімді дайындау және жөндеу үшін кажетті адамдар мен еңбек құралдарының барлық іс-қимылдарының жиынтығы.

Еңбек үдерісінің негізгі  элементтері, демек, Өндірістік үдеріс — адамнын нысаналы қызметі немесе еңбектің өзі, еңбек заттары мен  құралдары. Ішкі құрылым мен мазмұны  жагынан Өндірістік үдеріс біртекті емес, көптеген ішінара (күрделі және қарапайым) үдерістерден құралады, олардың  негізгі құрылымдық өлшемі - өндірістікоперация.

3. Қазақстан территориясының өндірісітік аймақтары

 

Өндірістік үдеріснің  еңбек затының дайын өнімге айналуымен байланысты технологиялық жағы орындаушылардың технологиялық үдерістерді жүзеге асыру әрекеттерінің жиынтығы болып табылатын еңбек жағы бар.

Технологиялық жағы негізгі, яғни технологиялық және көмекші  үдерістерге бөлінеді.

Батыс Қазақстан өнеркәсіптік экологиялык  аймағына - Каспий маңы, мұнай өндіру мен өңдеу, металлургия, қүрылыс  материалдары және тағы басқа да салаларға  маманданған Атырау, Маңғыстау, Орал, Ақтөбе облыстары кіреді.

 Бұл аймақтағы негізгі мәселелер  - табиғи ортаның мүнаймен ластануы, радиактивті қалдықтармен ластануы  адамның денсаулығына және экожүйелерге  әсер етіп, шөлдену процестерінің  жүруіне, биокөптүрліліктің жойылуына  әкелуде. 

Сондай-ақ мұнда тыныс алу жолдарының қабыну аурулары мүнай өндіретін аудандарда, орташа саны басқа облыстармен салыстырғанда жоғары.

Концерогенді көмірсутектердің концентрациясының  жоғары болуы бүл аймақта қатерлі  ісік ауруы, басқа аймақтармен салыстырғанда 2—4 есе жоғары екен. Жас балалардың өлімі 1000 адамға шаққанда 37 адамды құрайды. Бұл еліміз бойынша ең жоғарғы көрсеткіш болып отыр.

Батыс аймақта Маңғыстау облысы эколгиясы ауыр аймақтардың алдыңғы  катарына жатады.

Қауіпті нүктелердіц топырақ қабаттарын тексергенде бүл өңірді Семей, Аралдан  кейінгі үшінші орынға қоюға болады. Маңғыстау облысында жергілікті тұрғындарға қасірет төндіріп түрған Қошқар ата улы көлінің су астында 104 млн. тонна улы қоспа жатыр.

Қазір уран өндірілмейді, ал су буланып, жаға ашық қалған. Әбден кепкен топырақ шаң болып өңірге тарайды. Одан адамдар арасында түрлі аурулар пайда болуда. Әсіресе инсульт ауруы елді түгелдей жайлап болды.

Актөбеде көп жылдардан бері Ақтөбе ферробалкыту зауыты мен Ақтөбе хромды қосындылар зауыттары жұмыс  істеп келеді.

Бұл зауыттар Ақтебе қаласының солтүстік-батысында қала халқы коп шоғырланған аймақтан 1000 м, қала тұрғындарының бақша-саяжай усачкелерінен 700 м ғана қашықтықта орналасса, зауыттардың бір-бірінен орналасу ара қаш9ықтығы 300-400 м.

Қазіргі уақытта кәсіпорын аймағының  табиғаты алты валентті хром қосындыларымен, солтүстік-батыстан соғатын желдердің  әсерінен кәсіпорындардан шығатын  зиянды заттармен, оның кұрамында шаңды  хром қосындылары және т.б. зиянды заттармен  өте белсенді түрде ластануда. Бүлардың мүражайларынан улы заттар қоршаған ортаны бүлдіріп қана қоймай адамдар денсаулығына елеулі залалын тигізуде.

Жергілікті сарапшылардьщ берген мәліметтеріне қарағанда тыныс-қолка  жолдарының ауруы қалада қалыпты  деңгейден 3,5 есеге дейін жеткен. Сол сияқты жүрек-қан тамыры жүйесі мен коз аурулары 1,8 жөне 2 есеге  шейін артқан.

Атырау еңірінің ауасының экологиялық  жағдайы мұнай-газ өндіруші, энергия-коммуналдық, көлік кешені және тағы басқа мекемелердің ауаға шығаратын лас затгардың  көлемі мен олардың жеке түрлеріне  тікелей байлапысты. Өткен он жыл ішінде Атырау облысы бойынша орта есеппен әр жыл сайын ауаға 164,65 мың тонна түтін шыққан екен.

Оның негізгі өндірушілері облыстың өр түрлі кәсіпорындары. Негізгі облыс бойынша шығатын лас түтіндердің 72,5 % түрақты мүржасы бар өндіріс мекемелерінің үлесіне тиеді. Оған қоса облыста ауаны автокеліктердің 'түтінмен ластау да орын алады.

Мысалы, 1990-1995 жылдары облыс аумағына ауаға шығатын түтіндердің 24-48 %-ы  автоколіктердің үлесінде болды. Сонымен қатар Атырау облысында ластанған аймақтарды қалпына келтіру жүмыстары да жүргізілуде.

Мұнда мүнаймен ластанған топырақ  жамылғысын тазалаудың биологиялық  жолмен тазалау қүрылғысы (отвал) салынды, бұл пайдаланып отырған жаңа технология ластаушы заттарды 80 %-ға дейін тазалауға  мүмкіндігі бар.

Шығыс Қазақстан өнеркәсіптік аймаққа - Шығыс Қазақстан облысының аудандары  жатады. Қазақстан Республикасы өнеркәсібі жоғары дамыған, түсті және қара металлурғия, энергетикалық кешені, полиметалл кендері шоғырланған аймақ.

Бұл аймақтағы экологиялық мәселелер - қоршаған ортада өндірістік қалдықтардың жиналуы, атмосфералық ауаның ластануы, ормандардың деградацияға ұшырауы айқын көрінуде!

Тек, Өскемен қаласы бойынша әуе  кеңістігіне тарайтын залалды заттардың 60 %-і осы түрлі-түсті металлургия  кәсіпорындарының үлесіне, ал соның  ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының еншісіне зиянды заттардың 30 %-і тиеді.

Ертіс бассейнінің ластануы шектен шығьш отыр. Оның кішігірім сағалары Үлбі, Глубокое, Тихая өзендерінің Ертіске қүятын түстарында мыс пен мырыштың мөлшері шекті қалыптан бірнеше есе көп. Яғни, 30 РЗШ-ден 300 РЗШ-ға дейін барады.

Шығыс Қазақстан облысында орман  отау, кесу фактілері орын альш отыр. Соның кесірінен жасыл желекпен көмкерілген жер келемі облыс  бойынша 150 мың га кеміп кетті.

Солтүстік Қазақстан өндірістік аймағына республикамыздың солтүстігі Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай облыстары кіреді. Бұл аймақта  мұнай өңдеу, азық-түлік және жеңіл  өнеркәсіп маңызды орын алады.

Ауыл шаруашылығының зиянкестеріне  қарсы күресте биологиялық және агрохимиялық әдістерге баяу көшуіміз кері әсер етуде. Соның салдарынан арам шөптер қаптап, ол аз болса, улы химикаттар зиян келтіруде.

Көкшетау қаласынан солтүстікке  қарай 8,5 км қашықтықта "Васильковский  ГОК" кен орны орналасқан. Васильковский кен орны 1979 жылдан бастап жүмыс істеп келеді. Васильковский алтынды - кварц-мышьякті рудалар кен орнына жатады.

Мұнда алтын қосындылары бар  рудалардың ғана өндірістік маңызы бар. Васильковский ААҚ қүрамында негізгі атмосфера ластаушы көздер үш аланда орналасқан. Бірінші, қазылған тау рудниктері және үймектеу учаскелері, екшші, автономиялық уақытша қазандықтар, үшіншісі -алтын айыру фабрикасы.Мұндағы дәстүрлі зиянды заттар шығару көздері асфальтқоспалары қондырғылары, дизельді қондырғылар, қазандықтар. АЗС-дан, цехтардан зиянды газдар шығарылады.Ал, дәстүрлі емес зиянды заттар шығару кездеріне инертті материалдардың ашық қоймалары, мұнай өнімдерін  сақтау орындары, көліктерге арту, түсіру жүмыстары, тасымалдау жұмыстарын жатқызуға  болады.Бұл ластаушы көздерден атмосфераға 29 түрлі зиянды заттар шығарылады. Олардың ішінде органикалық емес шаң көлемі 0,3 және 0,5 мг/м³ шекті мөлшерден астам. Органикалык емес шаң атмосфераға жылына 4002,715 тонна мөлшерінде шығарылады.Атмосфераның ластану дәрежесі 1, 2-ші алаңдардың санитарлық қорғау аймағы (СЗЗ) мен жақын арадағы ауылдар  Қонысбай, Красный Яр, Көкшетау қаласы мен Қопа көлі аумағына зиянды заттардың  шығарылуы мен олардың таралуына 

қарай бағаланады.

№38 дәріс

Еңбек және демалыс режимі

Өндірістік үдерістерді жүргізудің ұтымды жағдайын сауға бағытталған шаралардың ішінде жұмысшының еңбек ету және демалу режимі маңызды рөл атқарады.

Делме-дәл сақталған еңбек режимі адам ағзасының қалыпты жүмыс істеуіне мүмкіндік туғызады. Бірқалыпты еңбек еңбекшіні шаршатпайды, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ал, керісінше, жұмыс ырғағының бұзылуы еңбекшінің еңбек етуге қабілетін төмендетеді жөне тез шаршатады.

Жұмыс күні ішінде адамның еңбек ету қабілеті өзінің жоғарғы дәрежесіне бірден жетпейді.

Жұмыстың ерекшелігіне қарай әдепкі 0,5-1,5 сағат аралығында қалыптасу, машықтану мерзімі, одан кейінгі 1,5-3,0 сағат аралығында жұмысқа жоғары тұрақты қабілеттілік мерзімі, одан кейін тағы да шаршауы себепті еңбек қабілетінің төмендеу мерзімі туындайды. Сондық-тан өнімді еңбек ету мерзімінде жұмыс ырғағының бұзылуы немесе амалсыз үзіліс жасалуы адамның көп энер­гия шығындауына, шаршауына әкеліп соқтырады. Мұның өзі енбекшінің жарақаттануына қолайлы жағдай тудырады. Алайда, еңбекшінің еңбек етуге қабілетінің төмендеген мерзімінде берілетін қысқа мерзімді үзілістер де олардың шаршағанын басып, еңбек етуге кабілетін қайтадан қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Денсаулық сақтау органдары жұмыс уақытының әдепкі 2,5 сағаты өткеннен кейін өндірістік гимнастика жасау үшін 10 минут, 4 сағаттан кейін 40 минуттық түскі үзіліс, одан кейін 2 сағат өткесін дене шынықтыру жаттығуларын жасау үшін 10 минуттық үзіліс жасауды ұсынады.

Дәрігерлік алдын алу шараларын ұйымдастыру

Еңбек талабына сәйкес жұмысқа жаңадан қабылданатын адам алғашқы және одан кейін белгіленген мерзімде дарігерлік байқаудан өтуі тиіс.

Мерзімді (профилактикалық) байқау жалпы аурудың бастапқы белгілерін анықтап, оның алдын алу үшін жасалады. Мұндай байқаулар емханаларда немесе емдеу-алдын алу мекемелерінде жүргізіледі.

Дәрігерлік байқаудан өтуге тиісті контингентті және байқауды жүргізу мерзімін санитарлық-эпидемиологиялық станция ережеге сөйкес белгілейді. Олардың мерзімі жұмыстың түріне қарай үш айда, жарты жылда, жыл сайын немесе екі жылда бір рет болып белгіленуі мүмкін.

Оған қосымша көлік жүргізушілері рейске шығарда немесе рейс соңында күнделікті дәрігерлік байқаудан еткізідеді.

Кәсіби науқастанудың алдын алуға емдеу-профилактикалық тамақтандырудың маңызы зор. Оның тәртібін де емдеу мекемелері белтілейді. Минералды тыңайтқыштармен, пестицидтермен және басқа зиянды заттармен жұмыс жасайтындарға тегін сүт пен қорғаныс майлары берілуі тиіс.

Еңбек жағдайының ауырлығы мен күрделілігіне қарай кәсіпорындарда демалу бөлмесі,

емдік дене шынықтыру бөлмесі, физиотерапия бөлмесі ұйымдастырылады. Өндірістік гимнастикаға үлкен көңіл бөлінеді.

Жұмыс уақыты және демалыс уақыты - бұлар еңбек құқығының өзара  байланысты түсініктері. Қызметкерлердің  еңбек кызметінің ұзақтығы жұмыс  уақыты арқылы анықталады.

Жұмыс уақыты және оның ұзақтығы жұмысшылар қозғалысы тарихындағы ең негізгі  талаптардың бірі болды. Адамзат  тарихында еңбек уақыты ұзақ уақыт  бойы заң шеңберімен шектелмеді және жұмыс беруші еңбек міндеттерін  орындау уақытының  ұзақтығын  өз қалауынша белгілейтін.

Әдетте, бұл  кіріптарлы жағдайларда жүзеге асырылды және жұмыс уақытының ұзақтығы барлық шектерден асып, тәулігіне 14-16 сағатқа  дейін жетті.

XIXғасырдың басындағы жұмысшылар  қозғалысы негізгі талаптардың  бірі ретінде жұмыс уақытын  қысқартуды талап етті.Бірқатар  мемлекеттерде жұмысшылар көшелерге  шығып, жұмыс уақытының ұзақтығына  белгілі бір шек қоюды талап  етті.Жұмысшылар қозғалысының нәтижесінде  XIXғасырдың ортасында әйелдер  мен балалар үшін жұмыс уақытын  қысқарту туралы заңдар қабылданды. Кейінірек бұл ереже ер адамдарға  да таралды.1897

жылы Ресейде жұмыс уақытын  11,5 сағатқа дейін, ал әйелдер  мен балалар үшін - 10 сағатқа дейін  қысқарту туралы заң қабылданды.Алайда,бұл заңның ешбір тиімділігі  болмады, себебі, мұнда мерзімнен  тыс жұмыс істеуге тыйым салынбады.1917

жылы Кеңестік биліктің Декретімен  Ресейде алғаш рет ұзақтығы

8сағаттық  жұмыс уақыты енгізілді. Бұл  Декреттің күші Қазақстанның  аумағына да таралды. Яғни, осы  күнді Қазақстанда ұзақтығы

8сағаттық  жұмыс уақытының енгізілген күні  деп санаған жөн болар.

Қазақстан Республикасы азаматының еңбек  етуі мен демалысына байланысты негізгі  мәселелердің құқықтық регламенттелуі «Еңбек туралы » ҚР Заңына негізделеді. ҚР «Еңбек туралы» заңында жұмыс уақыты мен демалыс уақытының реттелуі жетінші тарау (жетпіс алтыншы баптан тоқсан бірінші бапқа дейінгі аралық кіреді) мен сегізінші тарауға (тоқсан екінші баптан жүз он төртінші бапқа дейінгі аралық кіреді) сәйкес келеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының жиырма төртінші бабында қызметкерлердің жұмыс уақыты тынығу уақытымен тығыз байланыста деп  белгіленген. Аталған бапта «Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша жұмыс істегендерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығын, демалыс және мереке күндерінде, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі» делінген.

ҚР еңбек туралы заңындағы бірінші  тарауының бірінші бабында келтірілген  анықтамада былай деп айтылған: «жұмыс уақыты - қызметкер жұмыс берушінің актілеріне және еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт, сондай-ақ осы Кодекске сәйкес жұмыс уақытына жатқызылған өзге де уақыт кезеңдері».

Еңбек құқығында демалыс  уақыты ретінде қызметкердің еңбек  міндеттерін орындаудан бос уақыты танылады. Бұл уақытты олар өз қалауы бойынша пайдалана алады. Заңдарда қызметкерге демалу және тамақтану  үшін үзіліс белгіленген. Жыл сайынғы төленетін  еңбек демалысы, нормативтік  құқықтық актілермен, еңбек, ұжымдық келісім-шарттар  мен жұмыс берушінің  актілерінде қосымша күн қарастырылмаса, жиырма төрт күнтізбелік күнге беріледі.

Жыл сайын төленетін  еңбек демалыстарының ұзақтығы еңбек демалысы кезінде болатын  мейрам күндері есепке алынбай, қабылданатын режимдер мен жұмыс  кестесінен тыс беріледі.      

Жыл сайынғы еңбек  демалысының жалпы  ұзақтығын есептеген  кезде қосымша  жыл сайынғы еңбек  демалысы негізгі  жыл сайынғы еңбек  демалысымен есептеледі. Осыған орай, жыл  сайынғы еңбек  демалысының жалпы  ұзақтығының максималды шегі анықталмаған.

Республика  Президентінің жыл сайынғы демалысының  ұзақтығы – 45 күнтізбелік күн (Конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасының  Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  жарлығы, 29- бап)

 

Жұмыс уақытының түсінігі мен түрлері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында қызметкерлердің жұмыс  уақыты тынығу уақытымен тығыз байланыста деп  белгіленген. Аталған бапта  «Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек  шарты бойынша жұмыс істегендерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының  ұзақтығын, демалыс және мереке күндерінде, жыл сайынғы ақылы демалысқа  кепілдік беріледі» делінген. 

Жұмыс уақыты – қызметкер жұмыс берушінің актілері мен жеке еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт. Еңбек туралы заңның 45 – бабына сәйкес қызметкердің жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауға тиіс. Жеке еңбек шартында тараптардың келісімі бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы белгіленген нормадан азырақ көзделуі мүмкін.

Қызметкер жеке еңбек шартында белгіленген еңбек міндеттерін  жұмыс уақыты ішінде орындауға міндетті, дегенмен бұл уақыт нақты жұмыс  істелген уақытымен сәйкес келе бермейді. Нақты жұмыс істелген уақыты дегеніміз - жұмыс уақытын есепке алу тізімінде  көрсетілген жұмыс уақыты. Еңбекке  ақы төлеу нақты жұмыс істелген уақытқа төленеді.     

Жұмыс уақытына мыналар жатады:     

1)Дайындалу-қорытынды жұмыстар (тапсырма алу, материалдар, құралдар, техникалармен, құжатамамен танысу, жұмыс орнын дайындау және тазалау, дайын өнімді өткізу және басқалары);     

2)Технология, еңбек ұйымы, еңбекті нормалау және қорғау ережелерінде қарастырылған үзілістер, жұмыс орнындағы немесе жұмысшының өз уақытын дұрыс қалыптастыра алмағандағы күту уақыттары, мейрам және демалыс күндеріндегі кезекшілік;     

3)Еңбек, ұжымдық келісім-шарт, жұмыс берушінің актілерімен немесе Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен анықталған үйде кезекшілік ету және басқа да кезеңдер.

2001 жылғы өндірістік күнтізбелікке  сәйкес жұмыс уақытының қалыпты  ұзақтығы аптасына 40 сағат болып  белгіленген қызметкерлер үшін  жұмыс күннің ұзақтығы:

5 күндік жұмыс аптасында  – 5 күн – 8 сағаттан

6 күндік жұмыс аптасында  – 5 күн – 7 сағаттан, ал бір  күн – 5 сағаттан болып белгіленген  (Қазақстан Республикасының Еңбек  және халықты әлеуметтік қорғау  министірлігінің 2000 жылғы 18 желтоқсандағы  № 05 – 2 (8008 хаты).

Жұмыс уақытының түрлерін айтатын болсақ, олар:

А) Қысқартылған жұмыс уақыты.  жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін қорғау, оқу мен өндірісті оңтайлы ұштастыруға жағдай жасау, өндіріске кәмелетке толмаған жетекшілерді және еңбекке қабілеттіліктері төмендеген тұлғаларды тарту мақсатында белгіленген. Еңбек туралы заңнамаға сәйкес қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы:

−14 жастан 16 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына 24 сағаттан, яғни 6 күндік жұмыс аптасында – 4 күн – 5 сағаттан, 1 күн – 4 сағаттан;

−16 жастан 18 жасқа дейін – аптасына 36 сағаттан, яғни 6 күндік жұмыс аптасында – күніне 6 сағаттан, ал 5-күндік жұмыс аптасында – 4 күн 7 сағаттан 15 мин. (7,25 с) және 1 күн – сағаттан аспайтын;

Ә)   Ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгіленеді.

Ауыр дене жұмыстары деп қызметкерлердің ауыр заттарды көтеруге немесе орын ауыстыруға байланысты қызметкердің түрлері не 300 ккал /сағаттан астам күш-қуат жұмсайтын басқа да жұмыстарды айтады. Зиянды (өте зиянды) еңбек жағдайларына белгілі бір өндіріс факторларының әсер етуі қызметкердің жұмыс қабілеті төмендеуіне немесе ауыруына, оның ұрпақтарының денсаулығына теріс ықпал етуіне әкеп соғатын еңбек жағдайлары жатады. Қауіпті (өте қауіпті) – белгілі бір өндіріс факторларының әсер етуі еңбекті қорғау ережелері сақталмаған жағдайда қызметкер денсаулығының кенеттен күрт нашарлауына немесе жарақаттануына, не оның қайтыс болуына әкеп соғатын еңбек жағдайлары.

Жұмыс ісеу жұмыс уақытының  ұзақтығын қысқартуға құқық беретін  өндірістердің кәсіптер мен қызметтердің тізімін, содан-ақ еңбек жағдайлары зиянды (өте зиянды) және ауыр (өте  ауыр), қауіпті (өте қауіпті) жұмыстардың  тізбесін еңбек жөніндегі уәкілетті  мемлекеттік орган белгілейді.

Б) Толық емес жұмыс уақыты:

− толық емес жұмыс күні   

  − толық емес жұмыс аптасы

    − күнделікті жұмыс уақытының нормасын бір мезгілде азайту (жұмыс ауысымы) және жұмыс аптасындағы жұмыс күндерін қысқарту.

Толық емес жұмыс күні. Үй шаруасындағы әйелдердің, оқшаулардың, мүгедектердің, зейнеткерлердің және тағы басқа азаматтардың жағдайларын ескере отырып, олармен жеке еңбек шарты толық емес жұмыс күніне жасалуы мүмкін. Қысқартылған жұмыс күнінен толық емес жұмыс  күнінің айырмашылығы мынада: егер алғашында жұмыс күні жалақы азайтылмай қысқартылатын болса, толық емес жұмыс күнінде қызметкер жалақысын жұмыс істеген уақытына немесе шығарған өнімнің көлеміне қарай алады.

 Толық емес жұмыс  уақыты жағдайында жұмыс істеген  қызметкерлердің еңбек құқықтарының  көлемі ешқандай шектелмейді.

В) Түнгі уақыттағы жұмыс. 22 сағаттан бастап таңғы сағат 6 – ға дейінгі уақыт болып есептеледі. Жұмыс уақытының кемінде 50 пайызы түнгі уақытқа келетін ауысым түнгі ауысымға жатады Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министірлігінің 2000 жылғы 10 желтоқсандағы № 493 бұйрығымен бекітілген « Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу жөніндегі әдістемелік нұсқаулрды» 20-тармағы).

Жүкті әйелдерді түнгі  уақытта жұмыс істеуге тартуға  олардың келісімімен ғана жол  беріледі. Түнгі уақытта жұмыс  істеуге 18 жасқа толмаған адамдар  мен түнгі уақытта жұмыс істеуге  тыйым салынатын медициналық  қорытындысы болған жағдайда өзге де адамдар жіберілмейді.

Г) Үстеме жұмыстар:     

Әрбір жұмысшы үшін тәулігіне екі сағаттан, ал ауыр жұмыстарда, қауіпті (аса қауіпті) және зиянды жұмыстарды атқаратын қызметкерлерге тәулігіне бір сағаттан аспауы тиіс.     

Айына он екі сағаттан және жылына жүз жиырма сағаттан аспауы тиіс.      

Үстеме жұмысқа жұмылдыру  тек жұмысшынының жазбаша келісуі  арқылы, басқа жағдайда Еңбек Кодексі  бойынша жүзеге асырылады.      

Жұмысшының келісімінсіз үстеме жұмыс мына жағдайда беріледі:      

1)Елдің қорғанысына қажетті жұмыстарды өндіруде, сонымен қатар төтенше жағдайлар, табиғи апаттар мен өндірістік апаттардың алдын алуға немесе оларды жоюға байланысты жұмыстар кезінде;     

2)Суқұбырлары, газқұбырлары, жылуқұбырлары, энергияқұбырлары мен басқа да жүйелердің қалыпты қызметін бұзатын басқа жағдайларға жол бермеу;      

3)Ауысымдағы қызметкер келмеген жағдайда, егер жұмыс міндетті түрде адам ауыстыру арқылы үзіліссіз жүруді талап етсе жұмысты жалғастыу кезінде.     

Үстеме жұмысқа мына тұлғалар жатпайды:     

−жүкті әйелдер;     

−он  сегіз жасқа толмаған қызметкер.      

Жұмыс уақытына мыналар кіреді:      

−күнделікті жұмыс уақыты (жұмысшының өтеген және өтелмеген  уақыттары кіреді);     

−үстеме жұмыстар, түнгі  уақыттағы жұмыстар, демалыс күндері, мейрам күндері, іссапарлар.     

−төленетін және төленбейтін  уақыттар, сонымен қатар жұмысшының немесе жұмыс берушінің кесірінен  жұмыс уақытынан айырылу.

−жұмыс уақытында жұмысшыны  басқа орында қызметке жұмылдыру, сол  уақыт мерзімін бекітілген еңбек  келісім-шартына сәйкес есеп құжаттарына  толық жұмыс уақыты ретінде белгілеу. 

Күнделікті жұмыс уақыты (жұмыс ауысымы):     

Бес күндік жұмыс аптасы кезінде – 40 сағаттық апталық норма  бойынша 8 сағаттан аспауы тиіс, 36 сағаттық апталық норма кезінде 7 сағат 12 минуттан және 24 сағаттық апталық норма кезінде 5 сағаттан аспауы тиіс.     

Алты күндік жұмыс аптасында  – 40сағаттық апталық норма кезінде 7 сағаттан, 36 сағат апталық нормада 6 сағаттан және 24 сағат аптаоық норма  кезінде 4 сағаттан аспауы тиіс.     

Өнер және мәдени саланың кәсіби ұйымның шығармашылықпен айналысатын қызметкерлеріне, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне, спортсмендер, жаттықтырушыларға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен, жұмыс берушінің актілерімен, ұжымдық және еңбек келісім-шарттарға сәйкес басқа жұмыс уақыты бекітіледі.

Демалыс уақытының түсінігі мен түрлері

Демалыс уақыты - қызметкердің еңбек міндеттерін орындаудан бос  және оны өз қалауы бойынша пайдаланылатын уақыты. Оның еңбек заңдарына сәйкес мынадай түрлері бар:

1)    Демалуға және тамақтануға арналған үзіліс;

2)    Күн сайынғы демелыс;

3)    Демалыс күндері;

4)    Мереке күндері;

5)    Демалыстар;

Демалуға және тамақтануға  арналған үзіліс. Күнделікті жұмыс (ауысым) ішінде қызметкерге демалу және тамақтану үшін жинақтап алғанда ұзақтығы бір сағаттан кем болмайтын үзіліс беріледі. (Еңбек туралы заңның 53-бабы). Заңда үзілістің тек төменгі ұзақтығы ғана белгіленген. Үзілістің мейілінше ұзақтығы өндіріс сипаты мен ауысым кестесіне сәйкес белгіленеді. Бұл үзіліс жұмыс ұақытына енгізілмейді және оны қызметкер өз қалауы бойынша пайдаланады. Үзіліс беру уақыты мен оның ұзақтығы жұмыс берушінің актілерінде, жеке еңбек, ұжымдық шарттарда белгіленеді. Түскі үзіліс төрт  сағат жұмыс істегеннен кейін беріледі. Өндіріс жағдайлары бойынша үзіліс беру мүмкін емес жұмыстарда жұмыс беруші қызметкерге жұмыс уақытында демалу мен тамақтану мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті. Мұндай жұмыстардың тізбесі, демалу және тамақтану тәртібі мен орны жұмыс берушінің актілеріне белгіленеді.

Жүргізушілердің еңбек және демалыс режимі

      Автокөлік құралын басқарудың күнделікті ұзақтығы 9 сағаттан аспауы тиіс. Ол кез келген аптаның ішінде 10 сағатқа дейін екі рет көбейтілуі мүмкін (1-қосымша). Автокөлік құралын басқарудың жалпы ұзақтығы кез келген екі аптаның ішінде 90 сағаттан аспауы тиіс.

      Автокөлік құралын үздіксіз төрт жарым сағат басқарғаннан кейін, егер демалыс уақыты келмесе, кемінде 45 минут үзіліс жасауы тиіс.

      Бұл үзіліс қосындысы 45 минуттан кем болмайтындай етіп басқару кезеңі ішінде үлестірілетін, әрқайсысы ұзақтығы кемінде 15 минут үзілістермен ауыстырылуы мүмкін.

      Осы үзілістердің кезінде жүргізуші басқа ешқандай жұмыс орындамайды .Үзілістердің күнделікті демалыс кезеңдері ретінде қаралуы мүмкін емес. Әрбір 24 сағат ішінде жүргізушінің ұзақтығы кемінде 12 сағат күнделікті демалысы болады.

      Егер әрбір 30 сағат ішінде автокөлік құралын кем дегенде екі жүргізуші басқарса, онда әрбір жүргізушінің қатарынан ұзақтығы кемінде 8 сағат демалысы болады.

      Егер автокөлік құралында жататын орын болса және автокөлік құралы тұрақта тұрса, онда күнделікті демалыс кезеңі пайдаланылуы мүмкін.

      Жүргізуші бағыт учаскесінде паромда немесе темір жолмен тасымалданатын автокөлік құралын алып жүрген жағдайларда, оның жататын орны болуы тиіс және күнделікті демалысы бір реттен артық үзілуі мүмкін. Бұл үзіліс тиеуге дейін және түсіруден кейін 1 сағаттан аспауы тиіс. Бұл ретте кедендік ресімдеу жөніндегі операциялар тиеу және түсіру бойынша операцияларға кіреді, ал үзілетін демалыстың күнделікті кезеңі екі сағатқа ұлғайтылады.

      Әрбір жұмыс аптасының ішінде жүргізушінің ұзақтығы 45 жүйелі сағатты құрайтын апталық демалысы болуы тиіс. Егер демалыс автокөлік құралының не жүргізушінің тіркелген жерінде қолданылса, ол 36 сағатқа дейін қысқартылуы мүмкін, егер ол басқа жерде қолданылса, 24 сағатқа дейін қысқартылуы мүмкін. Демалыс ұзақтығының кез келген қысқартылуы үш аптаның ішінде тиісті демалыс уақытын беру арқылы өтелуі тиіс.

      Апталық демалыс, автокөлік құралын басқарудың алты күнделікті кезеңдерінен кейін, егер осы күндер ішінде басқарудың жалпы ұзақтығы басқарудың алты күнделікті кезеңдеріне сәйкес келетін ең ұзақ уақыттан аспайтын болса, алтыншы күннің соңына дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.

      Жол жүру қауіпсіздігіне қауіп төндірмеу және қолайлы тұрақ орнына қол жеткізу үшін жүргізуші автокөлік құралында бар тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті мөлшерде осы Ереженің талаптарынан ауытқуы мүмкін. Жүргізуші ережелерден ауытқудың сипаты мен себептерін тіркеу парағы мен диаграммалық дискіде көрсетуі тиіс.

Жүргізушілердің еңбек және демалыс режимін тіркеу бойынша талаптар

  Жүргізушілердің еңбек және демалыс режимін тіркеудің бақылау құрылғыларымен (тахографтармен):
      1) қауіпті жүктердің автомобиль тасымалдарын;
      2) жолаушылардың, багаждың және жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдарын;
      3) жолаушылардың және багаждың қалааралық облысаралық тұрақты және тұрақты емес тасымалдарын жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын жүк, соның ішінде мамандандырылған автомобильдер жабдықталуы тиіс.
      "Автомобиль көлігі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының  55-бабына сәйкес осы тармақтың 3) тармақшасы 2005 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.

      ЕСТР-ге қатысушы болып табылатын мемлекеттің аумағында тіркелген автокөлік құралдары Қазақстан Республикасының аумағы бойынша халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асырған кезде, егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, тахографтармен жабдықталуы тиіс.

     ЕСТР-ге қатысушы болып табылмайтын мемлекеттің аумағында тіркелген автокөлік құралдары Қазақстан Республикасының аумағы бойынша халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асырған кезде осы автокөлік құралдары жүргізушілеріне еңбек және демалыс режимінің күнделікті тіркеу парақтарын жүргізуге рұқсат беріледі.

      Тахографтармен жабдықтау мынадай автокөлік құралдарымен тасымалдарды жүзеге асырған кезде талап етілмейді:
      1) жалпы жабдықталған салмағы тіркемелердің немесе жартылай тіркемелердің салмағын қоса алғанда, 3,5 тоннадан аспайтын, қауіпті жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын автокөлік құралдарын қоса алғанда, жүк, соның ішінде мамандандырылған (жүктердің белгілі бір түрлерін тасымалдауға арналған) автомобильдермен;
      2) жолаушылар мен жүктерді, соның ішінде қауіпті жүктерді ұзақтығы 50 км аспайтын тұрақты желілерде тасымалдау үшін қолданылатын автокөлік құралдарымен;
      3) рұқсат етілген ең жоғарғы жылдамдығы 30 км-ден аспайтын автокөлік құралдарымен;
      4) қарулы күштер, азаматтық қорғаныс органдары, өрт сөндіру қызметі мен қоғамдық тәртіпті қолдау күштерінің басқаруындағы автокөлік құралдарымен;
      5) төтенше жағдайларда немесе құтқару операциялары барысында пайдаланылатын автокөлік құралдарымен;
      6) медициналық мақсатта пайдаланылатын арнайы автокөлік құралдарымен;
      7) қауіпті жүктердің өндірісі, қайта өңделуі, сақталуы, қолданылуы немесе жойылуы жүзеге асырылатын ұйымдардың аумақтары ішінде олардың технологиялық қозғалысын жүзеге асыратын автокөлік құралдарымен, егер мұндай қозғалыстар жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарына, сондай-ақ қалалар мен елді мекендердің көшелеріне, жалпы пайдаланымдағы автокөлік құралдарының қозғалысы рұқсат етілетін ведомстволық жолдарға шығусыз жүзеге асырылатын болса;
      8) қауіпті жүктерді, мұндай жүктер Қауіпті жүктерді халықаралық тасымалдау туралы еуропалық келісіммен(бұдан әрі - ҚЖХЖТ) реттелген көлемдерден аспайтын мөлшерде бөлшек саудада сату үшін буылып-түйілген және тікелей тұтынуға, тұрмыста пайдалануға, демалысқа немесе спортқа арналған жағдайда, олардың тасымалдарын жүзеге асыратын автокөлік құралдарымен;
      9) ҚЖХЖТ-ға сәйкес анықталған қоршаған ортаға, адамдардың денсаулығына әсер етуі мүмкін емес және қауіпті емес жүктердің тасымалы деп есептеуге болатын қауіпті заттардың шектеулі мөлшерін бір автокөлік құралында тасымалдауды жүзеге асыратын автокөлік құралдарымен тасымалдауды қауіпті жүкті тасымалдау емес деп есептеуге болады;
      10) Қазақстан Республикасының аумағы бойынша көлік құралдары болып табылмайтын және ішкі немесе пайдалану жабдығында қауіпті жүктері бар машиналар мен тетіктерді тасымалдауды жүзеге асыратын автокөлік құралдарымен.

      Қазақстан Республикасындағы автокөлік құралдарында қолданылатын тахографтар ЕСТР-дің талаптарына сәйкес болуы тиіс және заңнамада белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасында тахографтарды қолдануға рұқсат беретін өлшеу құралдары үлгісін бекіту туралы сертификат, сондай-ақ, олардың мемлекеттік метрологиялық бақылаудан (тексеруден) өткені туралы куәлігі немесе тексеру белгісі болуы тиіс.

4. Тахографтарды орнату мен пайдалануға
қойылатын талаптар:

     Көлік құралдарында тахографтарды орнату осы бақылау құрылғыларын орнату жөніндегі талаптарды реттейтін нормативтік құжаттарға сәйкес жүргізіледі.

    Тахограф, автокөлік құралында жүргізуші өз орнынан спидометр, жүріс есептеуіш пен сағаттың көрсетулеріне бақылау жасай алатындай етіп орнатылуы тиіс. Тахограф, жетекші элементтерді қоса алғанда, кездейсоқ сынудан қорғалуы тиіс.

      Тахограф, орнату кезінде тексерілгеннен кейін, автокөлік құралында құрылғының жанында немесе құрылғының өзінде көрінетін жерде орнатылуы туралы мәліметтері бар тақтайша орнатылуы тиіс. Әрбір тексеруден кейін, құрылғының мәліметтерін өзгерту қажет болған жағдайда, бұрынғы тақтайшаның орнына жаңа тақтайша орнатылады.

      Мерзімді тексерулер екі жылдың ішінде кемінде бір рет жүргізіледі және көлік құралдарының техникалық байқауымен бір уақытта өткізілуі мүмкін және мынадай тексерулерді қамтуы тиіс:
      1) бақылау құрылғысы жұмысының дұрыстығы;
      2) бақылау құрылғысында үлгісінің ресми бекітілу белгісінің бар болуы;
      3) орнату немесе тексеру туралы тақтайшаның бар болуы;
      4) доңғалақтар шиналарының тиімді шеңберінің нақты мәні;
      5) бақылау құрылғысы мен басқа да бөліктердегі пломбалардың бүтіндігі.

Пайдалану барысында тахографтармен өлшенетін нақты параметрлердің барынша рұқсат етілген параметрлерден ауытқуын тексеру стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті орган белгілеген мерзімдерден сиретілмей өткізілуі тиіс. Бұл сынақтар барысында орнату мәліметтері бар тақтайшаларды ауыстыру жүргізілуі тиіс.

Тахографты тексерудің оң нәтижесі оның тексеруден өткені туралы куәлікпен немесе тексеру белгісімен куәландырылады. Тахографты тексеру туралы куәлік белгіленген мерзім ішінде сақталып және бақылау органдарының талабы бойынша ұсынылады.

Диаграммалық дискілер (2-қосымша) бақылау құрылғысының қалыпты қолданылуын қиындатпайтындай, ал онда бар жазбалар өшірілмейтін және жеңіл оқылатындай болуы тиіс.

Диаграммалық дискілер өзінің көлемі мен оған түсірілген жазбаларды, дымқылдық пен температураның қалыпты жағдайларында, кемінде бір жыл бойы сақтауы тиіс.

      Жұмыс күнінің басында, тәуліктік жұмыс аяқталғаннан кейін, сондай-ақ автокөлік құралы ауыстырылған жағдайда, бір жұмыс күні ішінде әрбір жүргізуші диаграммалық дискіге тиісті жазулар жазады (3-қосымша). Жалпы алғанда, дискі үш автокөлік құралына дейін ауыстыру туралы жазуды қамтамасыз етеді.

Дискілердегі жазбалардың ең төменгі мүмкін ұзақтығы, олардың нысанына қарамастан, 24 сағатты құрауы тиіс.

№39 дәріс

Еңбекшілердің арнайы киімдері мен қорғану құралдары.

Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті бекіткен тізім бойынша қызметкерлерге тегін арнайы киімдер, арнайы аяқкиімдер жөне қорғану құралдары беріледі.

Арнайы киімдер екі топқа бөлінеді:

жұмыс киімдері

1) өндірістік: арнайы киімдер

салалың киімдер

технологиялық киімдер

2) тұрмыстық

Жұмыс киімдері барлық мамандықтарға ластанудан және жарақаттанудан сақтану үшін беріледі.

Арнайы киімдер - суықтан, ылғалдан, шаңнан, май­дан,ұшқыннан, судан, т.с.с. қорғану үшін беріледі.Салалық киімдер - әрбір министрліктің өз жұмысшыларына арнап тіктірген формалы киімдері.Технологиялық кимдер - жоғары дәлдікте жұмыс жасайтын өндірістің жұмысшыларына берілетін киімдер.Өндірістік киімдер: костюмдер, күртешелер, шалбарлар, комбинезондар, жартылай комбинезондар, плащтар, халаттар, алжапқыштар, бас киімдер, жартылай пальтолар, жеңдер, иық жапқыштар.Жұмыс киімдері дүкендерде сатылады, ал арнайы киімдер белгіленген мерзімге тегін беріледі.

ыстықтан қорғау

1) гигиеналық талаптар желден сақтану

су өткізбеу

адамның қозғалуына кедергісі болмауы

2) пайдалану талаптары киіп жүруге ыңғайлылығы

белгіленген мерзімге төзімділігі

адамның қозғалуына кедергісі болмауы

демалуына кедергі болмауы

3) гигиеналық талаптар сыртқы түрі

тігу сапасы

4) үнемділік талаптары - материалдың ең аз шығьш-далуы

Арнайы киімдер мен арнайы аяқ киімдер жеңіл, жұмсақ жөне иілгіш материалдардан жасалады. Олар қан айналымына, тыныс алуға, ас қорытуға, қозғалуға кедергі келтірмейтін, киіп-шешуге ыңғайлы, климат жағдайы мен жыл мезгіліне сөйкес келетін, жел мен ылғалдан қорғайтын болуы тиіс.

Жалпы жұмыстарда пайдаланатын арнайы киімдер (комбинезон, мақта-матадан тігілген күртеше мен шалбар-лар) балшықтан қорғауға, машиналар мен механизмдер жұмыс жасағанда жарақаттанудан сақтауға арналады.

Ылғалдан қорғайтын арнайы киімдерге жаңбырдан, қардан, жерасты судан қорғайтын плащтар, су өткізбейтін костюмдер, шалбарлар жатады.

Қысқы арнайы киімдер суықтан қорғайды. Оған мақта матадан астарлары бар күртеше мен шалбарлар, «Пин­гвин» электрмен қыздырылатын костюмдер жатады.

Қолды суықтан, механикалық зақымданудан, күйік-тен ңорғауға брезент ңолғаптар, арнайы ерітінділерді сіңірген шүға қолғаптар пайдаланылады.Арнайы аяқ киімдерге шаңнан, батпақтан, заңымданудан сақтайтын былғары немесе брезент бәтеңкелер жатады. Аяқты ылғалдан қорғауға резеңке етіктер, қыс мезгілінде байпақтар немесе былғары қыздырылатын аяқ киімдер пайдаланылады.

Жалпы қорғау жабдықтарына түрлі қоршаулар, блокировкалар, шектегіштер, қорғағыштар, тежегіштер, қашықтан басқару құрылғылары жатады.

Жеке қорғану құралдарына тыныс алу мүшелерін, қолды, басты, көзді, бетті, құлақты қорғайтын құралдар және белдіктер, сондай-ақ кремдер мен пасталар, майлар жатады.

Майда ұшқындардың көзді зақымдауынан сақтау үшін түссіз әйнек салынған ашық көзілдіріктерді, ал

тыныс алу мүшелерін шаңнан және басқа улағыштардан қорғау үшін респираторлар мен противогаздер пайдаланылады.

Ірі ұшқындардан қорғау үшін жабық көзілдіріктерді пайдаланады. Кейде көзді ірі жарқыншақтардан сақтау үшін әйнектің орнына тесіктері 0,6-0,8 мм металл торларды пайдаланады. Көзді жарқыраған жарықтан жөне зиянды сәулеленуден қорғау үшін жарық сүзгілі көзәйнек қолданылады. Металды электрмен пісірушілерге жарық сүзгілі қараңғы әйнек салынған арнайы қалқандарды пайдаланады.

18-сурет. Қорғаньші көзілдіріктері

а) қапталы жабық капрон қаңқалы қоғаныш көзілдірігі (механикалық зақымданудан сақтайды); ә) №151 цапталы жабық металл қаңқалы көзілдірік (механикалық зақымданудан сақтайды); б) №151 1/2 түссіз әйнек салынған жарты маска көзілдірік (шаңнан, цшқыннан, еріткіштерден, қышқылдардан қоргайды); в) №1879 (механикалық зақымданудан қорғайды); г) капрон қаңқалы көзілдірік (механикалық зақымданудан қорғайды); д) ПО-1 резеңке жарты маскалы саңылаусыз көзілдірік (будан, газдан, зиянды сұйықтардан қорғайды); е) №5 (желден және шаңнан қорғайды)

19-сурет. Респираторлар:

Шаңнан қорғағыштары: а) ШБ1 клапансыз респиратор; ә) «Астра-2«; б) Ф62Ш; в) У-2К; Әмбебаптары: г) РУ-60; д) РУ-60 көзілдірікпен

Респираторлар жарты маскадан және сүзгіден тұрады. Сүзгі қағаздан, мақтадан, дәкеден жасалады. Респиратордың қарапайым түрі ауыз бен мұрынға екі-үш қабат дәкеден таңғыш байлау болып табылады. Әмбебап респираторларды улағыштығы нормадан 5 есеге дейін жоғары газ жөне бу күйіндегі заттардан қорғауға пайдалануға болады.Егер ауа улы газдар мен булардың өте жоғары мөл-шерімен ластанған болса, онда МК, БК, БКФ типтегі сүзгіш противогаздарды пайдалану қажет. Сүзгіш про­тивогаз шлем-маскадан, кеңірдек түтіктен және сүзгіш қораптан тұрады.

20-сурвт. 11 pomusoeatBap:

а) ЩМЩ протифоіаадар: д) оқшаулатш противогаздар

Ауанық қүрамыида улагыш заттардын мвлшврі 2 пай-ыздая жогары болса, соидай-ақ оттвгі J 6 пайыздая томен болел намасе аиянды факторлардың түрі мен

харсаткіштері балгісіз болса, омда шлангілі кемесе оттагілі оқшауллгыш противогаздарды пай дал any кажат. Шлангілі противогаздар үэындмғы 10-20 метр квңірдак шлаягідан (ПШ-1 взі соратын) нөмвсе ұзын-дығы 20*40 матр кедірдок шлангіден, маскадан жөне ауанмд қүрамындаіы шаңды сүэетін сүзгіш кораптан түрады. Огтвгілі оқшаулагыш противогаздар адамның т ыиысялу мушеларіяатмосфорадап толық окшаулайдьь Кщ ңолдаиылатыи КИП типті противогаздар резен-К# Жйртьг*маскадаи/екі кеңірдек шлангілерден (бірйуімви тааа ауа келвді, нл екіншісімеи тыныстаған flya ішгады), оттвгі баллоныиан жене дом олу қашны-

141

ғынан түрады. Қапшықта көмір қышңыл газ дан тазар-ған ауа мен баллондағы оттегі араласады.

Есту мүшелерін шудан қорғау үшін шуға қарсы қүрал-дар пайдаланылады. Шудан қорғағыштардың ңүлаққа сыртынан киіп пайдаланылатыны болады. Қүлақтың сыртына кигізілетін шудан ңорғағыштар арасы белдік-пен немесе серпімді доғамен жалғанған маңта толтырыл-ған тостаған - бүқтырмадан және кеуекті резеңкеден түрады.

в) г) д)

21-сурет. Шудан қоргагышлгар:

а) ВЦНИИОТ-1; э) ВЦНИИОТ-2; б) ВЦНИИОТ-2 м; в) ВЦНИИ0Т-2м дулыеа қалпақ; г) ВЦНИИОТ-3 дулыеа цалпац; д) шудан қоргайтын

щлақ аспабы

Қүлақтың тесігіне мақтадан тампон салу арқылы шудан ңорғауға болады. Қазіргі кезде қүлақтың ішкі ңуысына салып пайдаланылатын ФПП-Ш-«Беруши» (қүлағыңды ңорға) материалдардан жөне полимерлік материалдардан жасалған сыналар көп қолданылады.

Жүмысшылардың бастарын ңорғау үшін ңорғаныш дулыға қалпақтар пайдаланылады. Дулыға қалпақтар

фябрадан, текстолиттен, винипласттан жасалады. қажет болған жағдайда ңалпақтар бет пен көзді қорғай-тын қорғаныш ңалңандармен жабдыңталады.

Биіктен ңүлаудан қорғау үшін сақтандырғыш белдіктер пайдаланылады.

22-сурет. Жогары өрмвлеуге арналган сацтандыргыш

белдік:

а) жалпы тцрі; ә) белдіктің мьщтылыгын сынақтан өткізудің сызбасы

Мүндай белдіктер 300 килограмға дейінгі салмақңа төзімді болуы тиіс. Оларды пайдаланғанда заңымданба-ғандығына мән беру қажет.

Электр тогының зақымдануынан корғау үшін ток өткізбейтін қолғаптар, ботылар, кеуіштер, төсеніштер ңолданылады. Бүл қорғаныш ңүралдары жоғары сапа-лы резеңкелерден жасалады және олардың көлемі мен өзі пайдалануға ыңғайлы болуы тиіс. Оларды оқтын-оңтын кернеулі сынаңтан өткізіп түру қажет. Электр қондыррыларында жүмыс жасаушылардың ңүрал-сай-мандарының саптары ток өткізбейтін материалдармен ңапталады.

143

Жоке қорғану қүралдарына тывыс алу мүшелерін, қолды, басты» кезді, бетті, қүлақты қорғайтын қүрал-tap жөяе бөлдіктер, сондай-ақ кремдер мен пасталар, майлар жатады.

Дерматологиялық ңорғану ңүралдарына теріні жүмсар-тьга, өр түрлі зиянды заттардың өсерін болдырмайтын крем-дер, пасталар, сабындар, майлар, сүйыңтар жатады. Олар мынандай талаптарға сейкес болуы тиіс:

- төріні түршіктірмеуі тиіс;

- өндірістің жагымсыз жағдайларында төріні жақсы қоргауы тиіс;

- терігө жеңіл жүғатын болуы және оның өдеттегі қызмөтін бүзбайтын болуы тиіс;

- ауысым соңына дейін твріде сақталып ңоргауы тиіс;

- сабынды сумен немесе басқа тазартқыш заттармен жуғанда жеңіл кететін болуы тиіс.

Өдетте, кремдер, пасталар, майлар таза және қүрғақ терігө жүңалал жағылады да» 1-2 минуттан кейін жүмысңа кірісуге болады.

Пасталар мен майлардың бір түрімен үыемі пайдала-нуға болмайды, ай сайын оларды әзгертіп түрған жен.

Пайдалану орындары мен қасиеттеріне қарай крем­дер, пасталар, майлар үш топқа бөлінеді:

1. Гидрофобиялық препараттар - ңалдық терісін су­ден, түздан, қышқыл мен сілтіден, басқа да химиялық заттардан сақтайды (гидрофобия - судан қорқатын пси-хикальщ аурудың бір түрі). Оған:

а) ИЭР-2 пастасы (ңүрамында парафин - 20%, цере­зин - 15%, сеператор майы - 7 65%);

ө)«Силиконовый» кремі;

б) «Защитный» кремі (қүрамдарында глицерин, кон­сервант, парфюмерлік май болады). Бүлар суда ерімейді жөне суға жуылмайды.

2. Гидрофильдік препараттар теріні бояулардың, қарамайдың, мүнай өнімдерінің, органикалық сусыз еріткіштердің өсерінен сақтайды. Бүлар суда тез ериді, тез жуылады. Оған: «Айро» пастасы, «пленкообразую­щий» крөмі, солидол қосылған жуғыш-қоргағыш паста жатады.

144

3. ТерініҢ кірін жуу, ластанудан тазарту үшін пайда-I лаяылатын тері тазартқыш препараттар болады. Олар I 4фея», «Вега», «Ралли» пасталары жөне басқа содалық ерітінділер. Олардың нормасы атқарылатын жумыстың I түріне, жағдайына байланысты.

Арнайы киімдерді мақтадан, жүннен, леннен, асбест-тен, т.с.с. материалдардан дайындап, ылғал өткізбейтін I жөве ңышқылға (кислотаға) төзімді етіп арнайы ері-I тіяділерді сіңдіреді. Сондай-ақ, арнайы киімдерді дө-I рігерлік зерттеудің қорытындысымен жөне өндірістік сөнге сәйкес дайындайды.

Арнайы киімдер белгіленген мерзімге беріліп, мерзімі біткесін қайта өткізілуі тиіс. Егер киім жүмыс-шының кінөсісіз жарамсыз болып қалса, мекеме оны акт жасал, алмастырады. Арнайы киімдер мен қорғану ңүралдары мекемеде сақталады.

Зиянды жүмыстарда нормаға сөйкес тегін сүт жөне басңа тағамдар беріледі (күніге 0,6 л). Жүмысшы сүтті үйге алып кетпей, жүмыс кезінде іпгуі тиіс. Сүттің уақ-тылы берілуіне мекеме басшысы жауапты, ал оған ба-қылау жасайтын - көсіподақ комитеті.

Қандай жүмыстарда сүт берілетіндігі мекеменің үжымдың шартында көрсетілуі тиіс.

6.4. Қайғылы оқиғалар мен көсіби науқастанулар-ды зерттеу жөне есепке алу

1. Қайғылы оқиғаларды зерттеу.

Қайғылы оқиғалардың ңайталанбауы маңсатында ме­кеме көсіподақ үйымымен бірлесе отырып оның себептерін зерттейді жөне оны келешекте болдырмаудың шараларын жасайды. Егер оқиганың салдарынан жүішс-шының жүмысқа жарамсыздығы бір күннея артың бол-са, Н-1 нысанды акт жасалады жөне ол 24 сағаттың ішінде зерттеліп бітуге тиіс. /

№40 дәріс

Қоршаған ортаны қорғау ұйымы.

Қоршаған орта мен табиғатқа адамның әсері.

Қоғам  мен  табиғат  арасындағы  өзара  байланыс  бүгінгі  таңдағы   проблемалардың  бастысы  болып  отыр.Қазіргі  уақытта  табиғатта  және  экономикалық  дамуда  экологиялық  тепетеңдікті  сақтау  міндеттері  өзара  байланысты.  Өйткені,  табиғат  байлығын  аяусыз  сарқа  пайдаланып,  қоршаған  ортаны  бейберекет  ластаумен  экономиканың  қалыпты  дамуын  қамтамасыз  ету  мүмкін  емес.  Табиғиресурстық  әлеуеттің  шектеулі  екендігін  және  ғаламдық  экологиялық  апаттың  жылжып  келе  жатқандығын   әлем  қауымдастығының   жете  түсінуі  нәтижесінде   туындаған  тұрақты  даму  идеясы   осынау   тығырықтан  шығудың  жолын  іздеуге  адамзатты  мәжбүр  етеді.Қоршаған  ортаны  сауықтыруға  ықпал  етуде  және  экономиканың  тұрақты   дамуына  жағдай  жасауда  табиғаттыпайдалануды  кешенді  және  үйлесімді  түрде  қалыптастыру  ісі  әлем  елдерінің   алдында  тұрған  маңызды  проблема   болып   табылады,  сондықтан  қоғам   мен  табиғат  арасындағы  өзара  қайшылықтардың   кедергісінен  өту-өндіріс пен  экономиканы  экологияландыру  болмақ.  Осылардың   шешімін  табу  үшін 

экономика  саласындағы  мамандардың   экономика  мен  табиғатты   пайдалануды  ұйымдастыру  және   экология  неіздерінің   ауқымындағы  білімін  талап  етеді.  Осыған   байланысты 

табиғатты   пайдалану  және  қоршаған  ортаны  қорғау  экология  пәндерін  оқытуда  сабақ 

беру  жүйесін  өзгерту  қажет. Экономика  қазіргі кезге дейін мемлекеттің байлығы туралы ғылым ретінде қаралып келді: оның  жалпы алғанда әл-ауқатты да  қамтитынын  және  сонымен қатар ағарту  ғылымы  теориясының қазіргі нысанасымен, яғни  құндылықтар туралы  ұғыммен тығыз ұштасқан  оның  елеулі  бөлігі  болып табылатынын көрсетуге тырысады. Ол  үшін  материалдар онда-мұнда шашылып жатқан  осы жаңа  ғылымның  түр-тұрпатын  кескіндеуге ұмтылыс жасалынды.  Егер,  бір жағынан,  осылай  иемдену арқылы   экономика саласы  кеңейетін болса,  басқа жағынан,  ішкі  саясат  үшін  экономикадан   туындайтын  әкімшіліктің  бастауын  бөліп алып,  оның  шектерін  қысқарту  керек деп саналады;  бұлайша бөліп алу оның  әрқайсысы дәл шекараларды айқындап  беру  тұрғысында  екі ғылым үшін  де  бірдей  тиімді. 

Халық  байлығы  теориясындағы  талпыныс  ешбір  жүйеге  тоқталмай,  қосымшадағы  ең  пайдалы  нәрселердің  бастауын  ұштастыру  болады. Осы  бастаулардың  үлкен  бөлігі  Смиттің  шығармалары  болмақ  және  оған  оның  жүйелерін  ерекше  ұстанатын  құсап  көрінетін,  талассыз  аксиомалар  дәрежесінде  енгізілген  дәлелдемелердің  айқындығымен  ерекше  міндетті; бірақ  бұл -  осы сияқты  жағдайлар  сектаның     

кез-келген  рухына    сақтықпен  қарауға   мәжбүр  етіп  отыр.  Осы  бір  құрметті 

философтың  беделі  ешбір  жерле  оған  көзсіз  бағынуға  дейін  жеткізген  жоқ  деп   батылдықпен  пайымдай  алады.  Одан  кейін  жасалынған  жаңалықтарды  пайдаланып,  түсіндірмешілерден  кеңестер алып,  сынға  құлақ  түріп;  сайып  келгенде,  оның  әрбір  бастауларын,  оның  әрбір  ережелерін  таразыға  салды.Әрбір   халықтың  жылдық  еңбегі  оған  өмір  сүруге 

барлық  қажетті  нәрсені  және  өмір  сүруге  қолайлы  өнімдерді  беретін,  ол  жыл  ішінде   тұтынатын   және  әрқашан   енемесе  тікелей  осы  өнімдерді  немесе  басқа  халықтардан  осы  өнімдерге  айырбасқа  сатып  алынатын  нәрселерден  тұратын  бастапқы  қор  болып  табылады.Сондықтан  осы  өнімдердің  мөлшерінен  немесе   оларға  айырбасқа  алатын  нәрсені  тұтынатындардың   салыстырмалы   санына  байланысты  халық  барлық   қажетті  заттармен  және

  олар  мұқтаждық  ететін  қолайлы  нәрселермен  жақсы    немесе  нашар  жабдықталған 

болып  шығады.Бірақ  әрбір  халықтағы  бұл  қатынас  әр  түрлі  жағдаймен:  біріншіден,  өнермен,  шеберлікпен  және  жалпы   алғанда  оның  еңбегінің  қалай  қолданылатынын  пайымдаумен,  екіншіден,   пайдалы  еңбекпен  айналысатындардың  және  онымен  қамтылғандардың  санымен  арадағы    қатынаспен  айқындалады.  Белгілі  бір  халықтың  аумағының  топырағы,  климаты   және  мөлшері  қандай  болмасын,  оның  жылдық   жабдықталуының   мошылығын  немесе   тапшылығы  әрқашан  осы  екі  шартқа  қатысты  болады.

Еңбек  өнімділігі  саласындағы  осы  прогресстің  себептері   және   қоғамдағы  таптар  мен  адамдар  топтарының   арасындағы  оның  өнімі   табиғи  түрде  соған  сәйкес  бөлінетін  тәртәп  осы  зерттеудің  бірінші  кітабының  нысанасы   болып  табылады.

Адамзатқа  тек  қана  атом  соғысы  қауіп  төндіріп  тұрған  жоқ.  Онда  да   қасіретті  қатерлердің   шеті  көрінді,  ол-биосфераның  өлуі,  яғни  барлық  тіршіліктің  жоқ  болуы,  

кезінде  динозаврлар неге  өліп  таусылып  еді?!  Адамзатты  да  сондай  болашақ  күтіп  тұрмасына  кім  кепіл?  Cүтқоректілердің  бәрі  өздерін “саналы  адам”  деп өркөкіректікпен атап  алса  да,  сол сананың кемдігінен  өлгелі  тұр.  Атом   ядросының құпиясын  ашуға,  компьютер ойлап табуға  адам  баласының ақылы жетті,  бірақ өздері  ойлап тапқан   заттарды  ұтымды  пайдалануға мәдениеті жетер емес.   Ғылыми – техникалық   революцияның  ондаған жылдары ішінде   біз өзіміз  өмір  сүретін ортаны,  алдымен атмосфераны аяусыз   былғауды  үйрендік.  Ал  ол  миллиардтаған жылдар  бойы   қалыптасқан.   

1.Адамзат  өміріне   қажетті  материалдық  байлықты  табиғаттан  алады.  Қоғамның  дамуы   ондағы  табиғат  ресурстарының  қорына   байланысты.  Сондықтан  адамзат  болашақта   күйзеліске(катаклизмге)   ұшырамас  үшін    табиғатпен  толық   үйлесімде  болып,   оның  байлығын  үнемді  және   қалдықсыз  пайдалануға  тиіс.Адамның  өндірістік  іс-әрекеті – қоғамдық   формация  өндіріс  неғұрлым  жылдам  дамыған  сайын   оның  табиғатқа  кері  

әсері  де  соғұрлым  өсіп  отырады.  Өндірістің  дамуы  қоршаған  орта  мен   табиғатқа  тұтастай  әсерін  тигізуде.

Қоршаған  орта  дегеніміз – бұл  адамның  шаруашылық 

іс-әрекеті  және  оның  әсерінен  өзгеріске  ұшырап  отырған  табиғат  пен  табиғи  орта. 

 Қоршаған  ортаға  өнеркәсіп   кәсіпорындары, көлік  магистральдары,  қалалар мен  ауылды  жерлердегі  елді  мекендер,  әлеуметтік  орта  және  т.б.  кіреді.Адамның  бір  қалыпты  өмір   сүруіне  таза  ауа,  ауыз  су  қажет  болса,   шаруашылықта  пайдаланатын   су  мен  табиғат   кешекдерін   қорғаудың  да  маңызы  зор.

Шаруашылықтың  әр  түрлі  салалары   қоршаған  ортаны   ластаудың  және  оны   тасымалдаудың   көзі  болып  табылады.  Өнеркәсіп -еліміздің   экономикалық  тұрақтылығын  

қамтып  қана  қоймайды,  сонымен  бірге  қоршаған  ортаны   күшті  ластаушы. 

Өнеркәсіптің  әр  түрлі   салаларын   қоршаған   ортаға  әсер  ету   бағытына    қарай - өндіруші  және  өңдеуші   өнеркәсіп  салалары   деп  екі  топқа  біріктіруге  болады.

Көмір,  темір   рудаларын,  минералды  тұздар  және  басқа  да  қазба   байлықтарын   өндіретін  кен  орындарының  жұмысы,  әсіресе  кенді  өндіру   ашық  әдіспен  жүргізілетін  болса, 

үлкен  аумақтық   ландшафтың  бұзылуына  әкеп  соқтырады.  Бұл  жерде   антропогендік 

ландшафт  қалыптасады.Антропогендік  ландшафт  дегеніміз – адамның  іс-әрекетінің

   нәтижесі.  Мысалы,  СоколовСарыбай  кен  байыту   комбинатында  темір  рудалары  жер  бетіне  таяу  орналасқандықтан,  ашық  әдіспен  өндіріледі.   Екібастұз  кен  орнындағы  көмірді  де  ашық  әдіспен  алады.Адамның  биосфераға   антропогендік  іс-әрекеті   Жер  шарындағы 

көптеген   аймақтардың  климатын  өзгеріске   ұшыратуда.  Адамдар  пайдалы  қазбаларды 

   барлаумен  және  өндірумен   қатар  олардың   саны  мен  көлемін   ұлғайту  жұмыстарымен  үнемі  айналысып  отырады.  Отын   энергетикалық   кешендері,  пайдалы  қазбаларды   көп 

мөлшерде  өндіру   және  оны  жағу  (дүние  жүзі  бойынша  10 млрд т)  атмосферада  көмірқышқыл   газының   жиналуына  әсерін  тигізеді.  Ал   атмосферадағы  

көмірқышқыл   газының   көбеюі  жер  планетасында  температураның   көтерілуіне,  яғни  ауа райының  өзгеруіне   жаппай  жылынуға  әкеп  соғады.Қазіргі  кезде  атмосферада   метанның, көмірқышқыл  газының,  азот,  күкірт  және  бірнеше  ауыр  металдардың  жинақталуы  ұлғайып  отыр.  Бұл  адамдардың  денсаулығына,  ауыл  шаруашылығына  кері  әсерін тигізеді [8,154-156б].  Табиғат  пен  адам   қоғамы  арасында  өзара байланыс  бар.  Рас,  адам  қоғамы 

өзінің  ерекше   заңымен дамиды.  Адам  қоғамы  аңдар әлемінен  саналы  еңбек арқылы   ерекшеленеді.  Аңдар да  өзіне қажеттісін  жасайды. Олар  ұя  немесе  үйшік салады,  ін  қазады.  Бірақ өзіне немесе  балаларына   тек тікелей қажеттісін 

ғана  жасайды.  Адамдар өзі шығаратын затының шамасын,  өлшемін,

  мөлшерін  біледі,  табиғи  заңдылықты  басшылыққа  алады,  әсемдікті сезінеді [9,10б].

1.1.Экология  - жаңа,  жас  ғылым  саласы.  Бұрын соңғы он – жиырма  жылға дейін тіптен  көңіл бөлінбей  келген.  Әбден табиғатымыз азып – тозғанда,  бұл ғылым саласына  бет бұрдық.  Енді  болашақта,  экология  саласында білім берудің аясын кеңейте түсу  қажет.  Ең  негізгісі, “экология”  пәнін бала  бақшаларынан  бастап  барлық 

мектептерде,  орта  және  жоғарғы оқу орындарында оқытылуын қамтамасыз  ету қажет.  Сонда ғана   ертеңгі күннің  белсенді   табиғат қорғаушыларын дайындауға  мүмкіндік аламыз [10,144б].    Тірі  организмдердің   таралуы  бірінші  кезекте   өздері  мекендейтін ортаның  жағдайымен  анықталады.  Барлық  тірі  және  өлі   объектілер,  жануарлар  мен  қоршаған  өсімдіктер,  олармен  өзара  тікелей  байланыста  болатын  мекен  ортасы  деп  аталады.

Қоршаған  орта (немесе  қоршаған  табиғат  ортасы)  терминінде   адамдардың  ықпалы  жайылатын  табиғаттың  сол  бөлігі  ретінде  түсіндіріледі.Тірі  организмдерге  әсер  ететін   ортаның  элементі  -экологиялық  факторлар  деп  аталады.  Өзінің   ықпал  ету  ерекшелігіне  қарай 

ол  үш  топқа  бөлінеді:- абиотикалық   фактор бұл  өлі  табиғаттың  тірі  организмдерге  

тікелей   немесе  жанама  түрде   әсер  етіп,  олардың  өмір  сүру  жағдайын  белгілеу  

қасиеті  (температура,  жарық  немесе  басқа  сәулелі  энергия,  ылғалдылық,  ауаның  құрамы,  атмосфералық   қысым,  жауын-шашын,  жел,  су   құрамы,  топырақ,  жер  бедері, т.б.)

- тіршілік  факторлары – бұл   тіршілік  иелерінің  бір-біріне  жер   етудің  барлық 

формалары.  Әрбір  организм  басқа  жеке  дараның   тікелей   немесе  жанама   түрдегі  ықпалын  бастан  кешіреді,  өздерінің   немесе  өзге  түр  өкілдерімен   өзара   қатынаста  болады  немесе   оларға  тәуелді   болып,  не  болмаса  өздері  әсер  етеді.

- антропогенді  факторлар организмдердің  мекен  ортасына,  табиғаттың  өзгеруіне,  олардың 

 өмір  сүру  жағдайына  тікелей  ықпал   жасайтын   адам   қызметтерінің   барлық  факторлары.  Мұндай  факторларға    жататындар:өнеркәсіп,  ауыл  шаруашылық  өндірістері,  көлік  пен   шаруашылықтың  өзге  салалары. Әсіресе,  соңғы  жылдары   антропогенді  түрде  табиғатқа   әсер  ету  көлемі  арта  түсуде.Экологиялық   факторлардың  әр  алуандылығына қарамастан   олардың организмдерге әсер  ету қасиеті мен тіршілік   иелерінің жауап беру  реакциясының   бірқатар  ортақ заңдылықтары  бар.  Организмдердің    қарқындылыққа немесе  әсер  ету күшінің факторына реакциясын  жатқызуғаболады.  Жетімсіз  немесе 

шамадан артықәсер  ету-организмдердің өміршеңдігіне кері  ықпал етуі  мүмкін.Алуан 

түрлі  тіршілік  иелерінің  әр  түрлі  жағдайда  өздеріне  өте  жақсы   сезінулері  бірдей  емес.

Мәселен,  ылғалды  жақсы   көретін     өсімдіктер  ылғалды  топырақты,  гүлді    капуста   көлеңкелі  салқынды  ұнатады, кейбірі  құрғақшылықты,  ыстықты   ұнатады.  Осы  факторлар  өсімдіктердің  өсу  жағдайына өте  маңызды   ықпал  жасайды.  Бақылау  нүктесінен  барынша   өсуі  оңтайлылық  деп  аталады.Бұл  әдеттегідей  температураның  көлеміне  жатады.   Жағымды  күш  әсерінің  факторы (мөлшері)   осы  организм   түріне  оңтайлы  зонаның 

факторы  деп  аталады.  Ең  азынан көбіне  дейін  бар  аралық  температура  кезінде  өсуге 

мүмкіндік  барды  диапазон(көлемінің)  тұрақтылығы деп  аталады.  Шек  қою 

нүктесінен,  яғни   ең  азынан  көбіне  дейін  тіршілікке  қолайлы  температура   тұрақтылығының  шегі  немесе  сол  түрдің  шыдамдылық   шегі  болады.  Осы  экологиялық  факторларға   қатысы  бойынша   шыдамдылық  дәрежесін   экологиялық    валенттілік  деп  атайды.  Организмдердің  экологиялық  валенттілігін   оның  әр  алуан  ортаға   қоныстану   қабілеттілігі   көрсетеді. Тұрақтылық   шегінің  нүктесіне  жақындау  шамасы  бойынша   егер  әрекет  ету 

факторы  азайып,  немесе  көбейсе,  тіршілік   әрекеті  төмендеп   қысымға   ұшырайды  немесетіршілік   иесінің  өлуіне   әкеп  соқтырады,  яғни  бұл   жерде  тұрақтылық   диапазоны  шеңберінде   мазасыз  күй   зонасы  туралы  айтылып  отыр.  Мұндай   ықпалды  басқа  факторлар  да  жасай  алуы   мүмкін.Әрбір   өсімдік  пен  жануарлар   түрінің   оңиайлылығы,  мазасыз   күй  зонасы   немесе  қысым   зонасы  мен  тұрақтылық  шегі(шыдамдылығы)  қоршаған  ортаның   әрбір  факторларына   қатысы  барлар  өмір  сүруде.

№41 дәріс

Қоршаған ортаны қорғауда қойылатын негізгі экологиялық талаптар

        Табиғатты қорғау концепциясының  қалыптасу тарихында бірнеше  кезекті этаптарды бөлуге болады: түрлі және қорықтық табиғатты  қорғау – ресурсты қорғау –  табиғатты қорғау – табиғи ресурстарды тиімді пайдалану – адамның тіршілік ортасын қорғау – қоршаған табиғи ортаны қорғау.Соған сәйкес табиғат қорғау іс-шараларының түсінігі де кеңейді.

         Табиғатты қорғау – атмосфераны,  өсімдік және жануарлар әлемін,топырақты,суды жәнежер асты қойнауын сақтауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс-шаралардың жиынтығы.

         Табиғат байлықтарын қарқынды  пайдалану табиғат қорғау іс-әрекеттерінің  жаңа түрінің – табиғи ресурстарды  тиімді пайдаланудың қажеттілігіне  әкеліп соқтырды.Мұнда қорғауға қойылатын талаптар сол табиғи ресурстарды қорғау бойынша шаруашылық іс-әрекеттің процесіне кіреді.

        Шет елдерде 20ғ 50 жылдарында  қорғаудың тағы да бір формасы  – адамның тіршілік ортасын  қорғау пайда болды.Бұл ұғым  қоршаған ортаны қорғау түсінігіне жақын.Бұл адамның тіршілік үшін қолайлы табиғи жағдайларды, денсаулығын және қолайлы тіршілік ортасын қалыптастыру және сақтау.

        Қоршаған табиғи  ортаны қорғау – қазіргі кезеңде пайда болған адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуіндегі жаңа форма. Ол қоғам мен табиғаттың гармониялық өзара әрекеттесуіне,экологиялық бірлестіктер және сақтауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық (технологиялық, экономикалық, әкімшіліктік-құықтық, оқу-ағарту, халықаралық) шаралардың жүйесінен тұрады.

        Соңғы жылдары «қоршаған табиғи ортаны қорғау» термині жиі қолданылады. Мазмұны мен көлемі бойынша осы ұғымға бірқатар авторлармен қабылданған «биосфераны қорғау» термині өте жақын. Биосфераны қорғау – ұлттық және халықаралық деңгейде жүргізілетін және биосфераның функционалды өзара байланысқан бөлігіне антропогендік немесе бейталды әсерлерді болдырмауға бағытталған (атмосфера, гидросфера, топырақ жабындысы, литосфераға, органикалық тіршілік ортасына) шаралардың жүйесі.

       Қоршаған табиғи  ортаны қорғау табиғатты пайдаланумен тығыз байланысты. Табиғатты пайдалану  түрлі  табиғи ресурстар мен табиғи  жағдайларды қолдану жолымен  қоғамның материалдық және мәдени  қажетін қанағаттандыруға бағытталған  қоғамдық-өндірістік іс-әрекеттер.  

  Н.Ф.Реймерс (1992) бойынша табиғатты пайдалану а)табиғи ресурстарды қайта өндіру, жаңғырту және қорғау, оларды бөліп алу және қайта өңдеуден;  б)адамның тіршілік ортасындағы табиғи шарттарды пайдалану және қорғаудан; в) табиғи жүйелердің тепе-теңдігін тиімді өзгерту,қайта қалпына келтіру және сақтаудан; г) адам саны мен адамның өнімділігін реттеуден тұрады.

    

   Табиғатты пайдалану тиімді және  тиімсіз болуы мүмкін.Тиімсіз  табиғатты пайдалану  табиғи –  ресурсты потенциалдың сақталуын  қамтамасыз етпейді, табиғи ортаның сапасының нашарлауына және тозуына әкеліп соқтырады,табиғи жүйелердің азуы мен ластануы және экологиялық тепе-теңдік пен экожүйелердің бұзылуымен қатар жүретін.Тиімді табиғатты пайдалану табиғи байлықтарын кешенді ғылыми негізбен пайдалануды білдіреді.Бұл жағдайда табиғи – ресурсты потенциалдың сақталуының мүмкіндігі жоғары және экожүйелердің өзін-өзі реттеуі және өзін-өзі қалпына келтіруі қабілетінің бұзылуы аз.

      Ю.Одум (1975) бойынша тиімді табиғатты пайдалану екі жақты мақсатты қарастырады:

• Эстетика және демалыс сұраныстарының материалдық қабілеттіліктерін қанағаттандыра алатын қоршаған ортаның жай-күйімен қамтамасыз ету;

• Тұтыну мен жаңартудың балансты циклін анықтау жолымен пайдалы өсімдіктің, жануар және түрлі материалдар өндірісінің үздіксіз өнімін алу мүмкіндігімен қамтамасыз ету.

       Қазіргі таңда қоршаған табиғи  ортаны қорғау проблемасының  даму этапында экологиялық қауіпсіздік  деген жаңа түсінік туындап  отыр. Экологиялық қауіпсіздік дегеніміз  – бұл адамның өмірлік маңызды  экологиялық,мүддесінің біріншіден оның қолайлы табиғи ортаға құқығының қорғалу жағдайы.

       Тұрғындардың экологиялық қауіпсіздігін  және тиімді табиғатты пайдаланумен  қамтамасыз ету бойынша барлық  шаралардың ғылыми негізі болып,  маңызды принциптері экожүйенің  гомеостазын ұстауға бағытталған теориялық экология саналады

        Экожүйенің антропогендік әсер  кезінде есепке алынатын экзистенцияларының  шектеулі шекаралары бар:

• Антропотолеранттық шегі – негативті антропогендік әсерге тұрақтылығы, мыс: орнитоорауна және сүтқоректілер үшін зиянды пестицидтің әсері;

• Стохетолеранттық шегі – беталды құбылыстарға қарсы тұрақтылығы, мыс: ураганды жерлердің қаркөшкіннің орман экожүйелеріне әсері;

• Гамеостаз шегі - өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі;

• Потенциалды регенеративтік шегі - өзін-өзі қалпына келтіруге қабілеттілігі;

Экологиялық реттелген табиғатты пайдалану  тек экоценоз және адам, орта арасындағы өзара байланыс және әсердің барлық түрін есепке алатын экожүйелік ықпалды  жасағанда ғана мүмкін.

       Тиімсіз табиғатты пайдалану  соңында экологиялық  дағдарысқа әкеліп соқтырды, ал экологиялық реттелген табиғатты пайдалану одан шығуға мүмкіндік туғызады.

       Глобальды экологиялық дағдарыстан  шығу – қазіргі кездің маңызды  ғылыми және практикалық проблемасы.Оны  шешу жолында мыңдаған ғалымдар, саясаткерлер және мамандар жұмыс істеуде.

     
 

   ТМД елдерінде экологиялық дағдарыстан  шығудың бес негізгі бағыттары  қарастырылған. 

 

        Бірінші бағыт ретінде – технологияны жақсарту – экологиялық технология, аз қалдықты және қалдықсыз өндірісті ендіру, негізгі қорларды жаңарту т.б.

        Екінші бағыт – қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизмін дамыту және жақсарту.

        Үшінші бағыт – экологиялық құқық бұзушылыққа заң алдында жауапкершілік шараларын қолдану.

         Төртінші бағыт – экологиялық сананың гармонизациясы.

         Бесінші бағыт – экологиялық халықаралық қатынастардың гармонизациясы. 
 

№42 дәріс

Табиғатты қорғауда басқаруды ұйымдастыру

Табиғатты қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы басқаруды ұйымдастыру мәселелері Қазақстан Республикасының қазіргі дамуы үшін мейлінше көкейтесті мәселелер болып табылады. Экономиканың аса маңызды бір саласы табиғи ресурстарды пайдалану қоршаған ортаны ластаудың тұрақты көзі және халықтың денсаулығы мен экологиялық сауаттылығына төнген қатер болып табылады. Табиғат пайдаланудың ұтымды тәртібін анықтау, табиғи ресурстарды тиімді басқару үшін оңтайлы кұқықтық негіз қалау — бұл қолданыстағы заңда көзделуі қажет міндеттер және біздің курсты оқып-үйренудің нысаны болып табылады. Экология саласындағы мемлекеттік басқару проблемасына табиғат қорғау мен табиғат пайдалану теориясының жалпы мәселелерін зерттейтін ғалым-заңгерлер, сондай-ақ экологиялық кұқықтың ресурстық салаларының өкілдері үнемі ден қойып келеді. Әрбір зерттеу елеулі түрде ғылыми құндылық болып табылды, өйткені басқарудың жалпы теориясын толықтыра және дамыта отырып, салалық заңдарда ғалымдар басқару тетігінің айрықша белгілерін — басқарудың өзіндік нысандары мен әдістерін бөліп көрсетті, бұлар осы әлеуметтік құбылыстың аса серпінді сипаттамалары болып табылады. Басқаруды ұйымдастыру мәселелері қазіргі уақытта да мемлекеттегі экономикалық қайта құрулармен, меншіктің сан-алуан нысандарымен байланысты ерекше көкейтесті сипат алып отыр. Біздің республикамызда болып жатқан өзгерістердің осы жағдайларында ол өзгерістер қоғамдық өмірдің барлық салаларын, соның ішінде басқару саласын да қамтуда. Бұдан ертеректе болған басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйе орнын барынша икемді аппарат басты, онда ықпалды басқарудың билік әдістері мен нысандары қоғамдық қатынастар субъектілерінің экономикалық тетіктерімен ауыстырылды. Меншіктің мемлекеттік емес нысандарының пайда болуы, жеке кәсіпкерліктің дамуы, біздің республикамыздың өмірін демократияландыру қазіргі басқару органдарының жүйесін, өз қызметінің сипатын өзгертуге мәжбүр етуде. Қазіргі кезеңде, басқару процесін ұйымдастыра отырып, мемлекет мемлекеттік басқарудың саласында бола отырып, жаңа экономикалық құрылымға ықпал етудің нысандарын пайдалану керек, солай бола тұрса да, мемлекетгік нұсқауларға бағынуға міндетті болуға тиіс. Сондықтан бұл экология саласында ерекше реттелуге тиіс, онда азаматтар мен мемлекеттің экологиялық мүдделерінің басымдығы сол мемлекеттің, кәсіпорынның және жеке кәсіпкерлердің экономикалық мүдделерінен жоғары тұруға тиіс. Осының бәрі экология саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық тетігінің республикадағы қазіргі ахуал айқындамасы тұрғысынан қаралуға тиіс екенін білдіреді. Сонымен, табиғат қорғау мен табиғи ресурстарды мемлекеттік басқару дегеннен нені түсінеміз. Осы мәселе бойынша ғалымдардың көзқарастарындағы айырмашылықка назар аудармай болмайды. О. С. Колбасов мемлекеттіктен нақты мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық қызметін түсінеді1. Басқа ғалымдар былай деп есептейді: мемлекеттік басқарудың мәнін сипаттау үшін алғы шарт "басқарушы жүйенің (басқару субъектісінің) басқару жүйесіне ықпалы ретінде басқару туралы ілім (басқару объектісі)"2. Г. В. Атаманчук мемлекеттік басқаруға анықтама бере келіп, билік ыкпалы қағидасын атап көрсетеді. Ол былай деп жазады: "мемлекеттік басқару — бұл ғылыми негіздеме, мемлекеттің қоғамдық жүйеге ықпалы жоспарлы, үздіксіз билік жүргізу ықпалы...". Бұл анықгама бәрінен бұрын басқарудың әкімшілік жүйесінің мәніне сәйкес келетінін аңғару қиын емес, ол бұрын біздің мемлекетімізде болған. Қоғамды қазіргі реформалау республиканың әлеуметтік және экономикалық өмірінің барлық салаларындағы демократиялық үрдістердің күшеюі "оның сипаттамасына "мемлекеттік органдардың аткарушы-өкімдік қызметін" қоса отырып, "басқару" ұғымын неғұрлым кеңінен түсіндіруге мәжбүр етеді". Бұл арада, біздің пікіріміз бойынша, осы заманғы айқындама Н. Б. Мұхитдиновтың айқындамасы болып табылады, ол бұл проблеманы тау-кен құқығына балап талдайды. Ол былай деп есептейді: мемлекеттің басқару пәрменділігін белгілеу үшін "ықпалдан" гөрі неғұрлым кең "атқарушылық-әкімшілік қызмет" терминін қолдану тиімдірек болар . Оның дәлелдері мынаған негізделген: "басқару тек қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпалды ғана көздеп қоймай, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылды да реттейді"3. Мемлекетгік басқарудың уәкілетті органдарының бұл "атқарушылық-әкімшілік" қызметі қоғам мен табиғаттың экологиялық  тұрғыдан негізді өзара іс-қимылын ұйымдастыру негізінде қоршаған ортаның қолайлы сапасын қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет қызметін іс жүзінде жүзеге асыруға бағытталған. Сөйтіп, жоғарыда аталған анықтамалардың негізінде мемлекеттік басқару ұғымын тұжырымдаймыз — бұл қоғамның өзара іс-қимылы жағдайында (қоршаған ортамен, экологиялық құқықтарды жүзеге асырумен және мемлекет субъектілерінің экологиялық міндеттерін сақтаумен) экологиялық тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік органдардың атқарушылық-әкімшілік қызметі. Экология саласындағы мемлекеттік басқару органдарының қызметі белгілі бір басшылық бастаулары негізінде жүзеге асырылады, соған сәйкес мемлекеттің экологиялық саясаты қалыптасады. Бұл басшылық идеялары, олар жиынтығында белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуде мемлекеттің мәнін, негізгі қасиеттерін, ішкі бірлігін білдіруі мемлекеттік басқарудың қағидалары деп аталады. Мемлекетгік басқарудың қағидалары белгілі бір қоғам дамуының экономикалық және әлеуметтік заңдарымен анықталады, және, әдетте, қолданыстағы заңда көрінісін тапқан. Экологиялық кодексті және өзге де актілерді талдай келіп, экология саласындағы мемлекеттік басқарудың қағидалары жүйесін анықтауға болады: — адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықгың өмірі үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау мен қалпына келтіру; — табиғи ресурстарға мемлекеттік меншік, мемлекет бақылайтын жерге жеке меншік; —  мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешу кезінде қоғам дамуының экологаялық міндеттерін теңгерімді шешу; — экологиялық тәртіпті қамтамасыз ету үшін экономикалық ынталандыруды енгізу арқылы басқарудың экономикалық әдістерін қоддану; — экономикалық проблемаларды шешуге азаматтарды, халықты, қоғамдық бірлестіктер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын кеңінен тарту және белсенді түрде қатысу. Бұл экологиялық құқық саласындағы мемлекеттік басқарудың неғұрлым айрықша қағидалары. Алайда мынаны ескеру керек: табиғат пайдалану саласында басқарудың жалпы қағидалары да: заңдылық, жоспарлылық, бағыныштылық және т.б. қолданылады. Басқару қызметін жүзеге асырудың әдістері заң әдебиетінде көпшілік қабылдаған әдістер, олар басқарудың нысандары мен әдістерін белгілейді. Мемлекеттік басқарудың нысандары үш негізгі түрде көрініс табады: 1) заң шығарушылық нысаны — мемлекетгік органдардың басқару қатынастарын реттеуге бағытталған нормативтік актілерін әзірлеу мен қабылдау; 2 ) кұқық қолданушылық — бұл нақты іс-қимылдарды қабылдау мен жүзеге асыру арқылы басқару нормативтік актілерін жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттің қызметі; 3) кұқыққорғаушылық — бұл мемлекеттік нормативтік актілерде көзделген талаптарды бұзатын немесе орындамайтын адамдарға жазалау шараларын қолдану жөніндегі ммлекеттің қызметі. Мемлекеттік басқару әдістері қазіргі уақытта меншіктің көптеген нысандарының болуы ерекшелігін ескереді және осының салдары ретінде, суьектілердің көп екенін де ескереді. Сондықтан қазіргі кезеңде мемлекетгік басқару органдары аманатты әдісті де (міндетті нұсқамалар әдісін, мемлекеттік органдардың бұйрықтарын дәлме-дәл орындауды), ұсынымдар әдісін де (қандай да бір шарттарды ескере отырып, мемлекеттік шешімдерді бірнеше нұсқада орындау кезіндегі әдісін де) пайдаланады. Экологиялық тәжірибеде мемлекеттік санкциялау әдісі кеңінен таралған, бұл әдіс жағдайында мемлекеттік емес органның шешімі оны мемлекет бекіткеннен кейін заңдық күшіне ие болады. Мұның мысалы ретінде қоғамдық экологиялык сараптаманың қорытындысын атауға болады, ол оны мемлекет бекіткеннен кейін міндетті сипатқа ие болады. Рұқсат ету әдісі мемлекеттік емес орган дербес болған жағдайда қолданылады. Барлығы үшін міндетті шешім өздерінің "ішкі" субъектілері үшін қабылданады. Мысалы, ПМК баскармасының су пайдалану мәселелері бойынша шешімі осы кооператив біріктіретін тұрғындарға міндетті болады. Басқару процесінің сипаттамасындағы орталық буындардың бірі "қызмет" ұғымы болып табылады. Қызметтік көзқарас басқару қызметінің ерекшелігі мен мазмұнына тереңірек үңілуге көмектеседі. Мемлекеттік басқару қызметі дегеннен бір-бірінен нысаны, мазмұны және басқарылатын объектілердің немесе өзінің басқару компоненттерінің сақталуы мен қайта кұрылу әдісі жағынан өзгеше мемлекеттің билік етуінің жоспарлау-ұйымдастыру және реттеу ықпалдарының объективті түрдегі шартты түрлері үғынылады.

№43 дәріс

Қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдалану

Табиғи ресурстар оларды тиімді пайдалану тұрақты дамудың негізгі аспектісі ретінде. Қоршаған ортаның оптимизациясы табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі. Жердің табиғи ресурстарының сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера. Табиғат ресурстарының классификациясы: сарқылатын, сарқылмайтын, қалпына келетін, қалпына келмейтін. Биологиялық ресурстар және өнім қауіпсіздігі. Табиғатты тиімді пайдалану, азқалдықты және қалдықсыз технология. Экожүйе мен қоғамның тұрақты дамуының компоненті ретінде энергияның альтернативті экологиялық таза көзін пайдалану мүмкіндіктері

1.Табиғи ресурстар және оларды топтау.
Адамзаттың күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетті заттар және табиғатты кездесетін жаратылыс дүниелері табиғи қорлар деп атайды.
Табиғи ресурстарды қолдану салаларына қарай бөлінеді:

1. өндірістік;

2. денсаулыққа сақтауға қажетті;

3. ғылыми;

4. экстетикалық;

Табиғаттың құрамына қарай да жіктейді:

1. жер.

2. су.

3. орман.

4. кен қазбалары.

Табиғи ресурстарды мөлшеріне қарай 3 топқа бөлінеді:

1. Қайта жаңғырмайтын.

2. Қайта жаңғыратын.

3. Таусылмайтын.

2.Табиғи ресурстар және оларды тиімді пайдалану.
Қазіргі заманғы жағдайда пайдалы қазбалар қорының тозуы, тұщы сулардың азаюы, өсімдік және жануарлар әлемінің ресуртарының азаюы, табиғи ортаның үлкен масштабта ластануы өзекті проблемаларға айналып отыр.
Табиғи ресурстардың сапасы мен санына және санына әрбір елдің экономика деңгейі мен дамуы көптен-көп тәуелді. Сондықтан табиғи ресурстарды қорғау және оларды тиімді пайдалану қоршаған ортаны қорғау жүйесінде маңызды орын алып отыр. Табиғи ресурстар әртүрлі 3 топқа бөлінеді.
Сарқылмайтын қорларға-ғарыш, ауа, су қорлары жатады.
Ғарыш қорларына-күн сәулесінің радияциясы, теңіз тартылуы мен тасуы жатады.
Ауа-райы қорларына-атмосферадағы ауа, жел энергиясы, жауын-шашын жатады.
Су қорларына-жер бетіндегі су көздері жатады.
а) Жер беті қорларының ең басты бөлігіне топырақ жатады. Топырақ құрамы өте күрделі. Онда минералдық заттар, түрлі организмді заттар, микроорганизмдер кездеседі. Жер бетінің толық ауданы 510 млн. км², құрлыққа тиесілі үлесі-149 млн. км² (29,2 %).
б) Орман қорлары сарқылатын және салыстырмалы жаңғыратын қорлар жатады. Орман ағаштарының қоршаған ортаның жақсаруына, су мен жер қорларының жақсы сақталуына тигізетін әсер мол. Жер бетіндегі ағаштар 100 млрд. тонна фитомасса түзсе, оның ішінде құрлық бетіндегі көк жамылғы 64 млрд. тонна, ал орман ағаштары 38 млрд. тонна (60%) құрайды.
в) Минералдық қорлар-мұнай, газ, тас көмір, кен көздері және жер асты сулары жатады. Бұлардың барлығы сарқылатын қор түрінде жатады. Сонымен, минералдық қорларды:
1) металл қорлары.
2) металл емес қорлар деп бөлеміз.
Кейбір минералдық заттар адам тіршілігіне ауа мен судай қажет. Мысалы, ас тұзы, ізбес, құм, фосфори, калий тұздары т. б. Бұларға қарағанда, металл және мұнай-газ кен көндерінен шикі зат өндіру қарқыны жыл сайын арта түседі. Мысалы: соңғы 100 жыл ішінде-көмір, темір, марганец және никельді пайдалану мен өндіру 200-1000 есе артты.
Бұл қорлар литосфераның 17 км. тереңдікке дейінгі қабатын алып жатыр.
г) Энергетикалық қорлардың жаңғырмайтын қатарына-көмір, мұнай-газ, торф, сутегі, гелий , литийлер, ал жаңғыратын түрлеріне-фотосинтез өнімдерінің энергиясы, гидроэнергия, булану және жауын-шашын энергиясы, жел энергиясы, жылу энергиясының түрлері жатады.
Су қорлары. Су қоры деген ұғымды, тұщы су мөлшерінің қоры деп түсінген дұрыс. Адамзат тіршілігінде көп пайдаланатыны-өзен-сулар.
Су жүйелеріндегі су мөлшерінің толық қалпына келуі немесе жаңғыру мерзімі әртүрлі.
3. Табиғи қорларды пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары.

Адамзат табиғи қорларды, олардағы шикізат көздерін зат айналым циклына қатыстырады. Табиғи қорларды пайдалану барысында тасымалдануы, өзгеріске ұшырауы- қордың айналымы немесе антропогенді айналым деп аталады.
Табиғаттағы зат айналымы тұйықталған тізбек бойымен іске асады. Ал қор айналымын немесе антропогенді тұйықталған тізбек бойымен іске асады деуге болмайды. Өйткені, теңізден буланған су қайтадан жауын-шашын түрінде қайта оралса, шахтада өндірілген көмір, қайтадан көмір түрінде шахтадағы кенге келіп қосылмайды.
Табиғи қорларды тиімді пайдалануда ғылым-техника саласындағы озық технологияны, инженерлік тиімді тәсілдерді пайдаланады.

Жалпы инженерлік шараларға төмендегілер жатады:

1. Қоршаған ортаны жүйелі түрде пайдалану және сақтау.

Қоршаған ортаға зиян келтірмеу үшін, оларды жан-жақты талдап, жүйелі түрде іске асыру қажет.Жан-жақты талдау-математика, информатика, кибернетика және т. б. ғылым салалары арқылы жүзеге асады.

2. Биосфераны оптимизациялау.

3. Табиғатты пайдалануды оптимизациялау.
   Өнеркәсіп салалары мен шаруашылыққа шикізат өнімдерін жоспарлы түрде, белгілі мақсат үшінмемлекеттік дәрежеде шешу жолдары. 

4. Шикізат өндіру қарқынынан алынатын өнім қарқынының өсуі.

5. Жаратылыс дүниелері мен техника үндестігі. Табиғат-техникалық жүйелер немесе геотехникалық жүйелер құруы.

6. Өндірісті шоғырландыру.

7. Өндірісті экологиялық қауіпсіздендіру-қалдықсыз экологияны пайдалану жатады.

4. Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері.
Қоршаған ортаның табиғи қалпын сақтау, өнеркәсіп орындары шығаратын қоқыс қалдықтарды қайта өңдеу, зиянкес заттарды залалсыздандыру-бәрі де, белгілі бір дәрежеде қаржы бөлуді, еңбек күшін жұмсауды қажет етеді. 

 Табиғатты қорғау концепциясының  қалыптасу тарихында бірнеше  кезекті этаптарды бөлуге болады: түрлі және қорықтық табиғатты  қорғау – ресурсты қорғау –  табиғатты қорғау – табиғи ресурстарды тиімді пайдалану – адамның тіршілік ортасын қорғау – қоршаған табиғи ортаны қорғау.Соған сәйкес табиғат қорғау іс-шараларының түсінігі де кеңейді.

         Табиғатты қорғау – атмосфераны,  өсімдік және жануарлар әлемін,топырақты,суды жәнежер асты қойнауын сақтауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық іс-шаралардың жиынтығы.

         Табиғат байлықтарын қарқынды  пайдалану табиғат қорғау іс-әрекеттерінің  жаңа түрінің – табиғи ресурстарды  тиімді пайдаланудың қажеттілігіне  әкеліп соқтырды.Мұнда қорғауға қойылатын талаптар сол табиғи ресурстарды қорғау бойынша шаруашылық іс-әрекеттің процесіне кіреді.

        Шет елдерде 20ғ 50 жылдарында  қорғаудың тағы да бір формасы  – адамның тіршілік ортасын  қорғау пайда болды.Бұл ұғым  қоршаған ортаны қорғау түсінігіне жақын.Бұл адамның тіршілік үшін қолайлы табиғи жағдайларды, денсаулығын және қолайлы тіршілік ортасын қалыптастыру және сақтау.

        Қоршаған табиғи  ортаны қорғау – қазіргі кезеңде пайда болған адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуіндегі жаңа форма. Ол қоғам мен табиғаттың гармониялық өзара әрекеттесуіне,экологиялық бірлестіктер және сақтауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық (технологиялық, экономикалық, әкімшіліктік-құықтық, оқу-ағарту, халықаралық) шаралардың жүйесінен тұрады.

        Соңғы жылдары «қоршаған табиғи ортаны қорғау» термині жиі қолданылады. Мазмұны мен көлемі бойынша осы ұғымға бірқатар авторлармен қабылданған «биосфераны қорғау» термині өте жақын. Биосфераны қорғау – ұлттық және халықаралық деңгейде жүргізілетін және биосфераның функционалды өзара байланысқан бөлігіне антропогендік немесе бейталды әсерлерді болдырмауға бағытталған (атмосфера, гидросфера, топырақ жабындысы, литосфераға, органикалық тіршілік ортасына) шаралардың жүйесі.

       Қоршаған табиғи  ортаны қорғау табиғатты пайдаланумен тығыз байланысты.

       Табиғатты пайдалану – түрлі  табиғи ресурстар мен табиғи  жағдайларды қолдану жолымен  қоғамның материалдық және мәдени  қажетін қанағаттандыруға бағытталған  қоғамдық-өндірістік іс-әрекеттер.  

  Н.Ф.Реймерс (1992) бойынша табиғатты пайдалану а)табиғи ресурстарды қайта өндіру, жаңғырту және қорғау, оларды бөліп алу және қайта өңдеуден;  б)адамның тіршілік ортасындағы табиғи шарттарды пайдалану және қорғаудан; в) табиғи жүйелердің тепе-теңдігін тиімді өзгерту,қайта қалпына келтіру және сақтаудан; г) адам саны мен адамның өнімділігін реттеуден тұрады.

     
 
 

   Табиғатты пайдалану тиімді және  тиімсіз болуы мүмкін.Тиімсіз  табиғатты пайдалану табиғи –  ресурсты потенциалдың сақталуын  қамтамасыз етпейді, табиғи ортаның сапасының нашарлауына және тозуына әкеліп соқтырады,табиғи жүйелердің азуы мен ластануы және экологиялық тепе-теңдік пен экожүйелердің бұзылуымен қатар жүретін.Тиімді табиғатты пайдалану табиғи байлықтарын кешенді ғылыми негізбен пайдалануды білдіреді.Бұл жағдайда табиғи – ресурсты потенциалдың сақталуының мүмкіндігі жоғары және экожүйелердің өзін-өзі реттеуі және өзін-өзі қалпына келтіруі қабілетінің бұзылуы аз.

      Ю.Одум (1975) бойынша тиімді табиғатты пайдалану екі жақты мақсатты қарастырады:

• Эстетика және демалыс сұраныстарының материалдық қабілеттіліктерін қанағаттандыра алатын қоршаған ортаның жай-күйімен қамтамасыз ету;

• Тұтыну мен жаңартудың балансты циклін анықтау жолымен пайдалы өсімдіктің, жануар және түрлі материалдар өндірісінің үздіксіз өнімін алу мүмкіндігімен қамтамасыз ету.

       Қазіргі таңда қоршаған табиғи  ортаны қорғау проблемасының  даму этапында экологиялық қауіпсіздік  деген жаңа түсінік туындап  отыр. Экологиялық қауіпсіздік дегеніміз  – бұл адамның өмірлік маңызды  экологиялық,мүддесінің біріншіден оның қолайлы табиғи ортаға құқығының қорғалу жағдайы.

       Тұрғындардың экологиялық қауіпсіздігін  және тиімді табиғатты пайдаланумен  қамтамасыз ету бойынша барлық  шаралардың ғылыми негізі болып,  маңызды принциптері экожүйенің  гомеостазын ұстауға бағытталған теориялық экология саналады

        Экожүйенің антропогендік әсер  кезінде есепке алынатын экзистенцияларының  шектеулі шекаралары бар:

• Антропотолеранттық шегі – негативті антропогендік әсерге тұрақтылығы, мыс: орнитоорауна және сүтқоректілер үшін зиянды пестицидтің әсері;

• Стохетолеранттық шегі – беталды құбылыстарға қарсы тұрақтылығы, мыс: ураганды жерлердің қаркөшкіннің орман экожүйелеріне әсері;

• Гамеостаз шегі - өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі;

• Потенциалды регенеративтік шегі - өзін-өзі қалпына келтіруге қабілеттілігі;

Экологиялық реттелген табиғатты пайдалану  тек экоценоз және адам, орта арасындағы өзара байланыс және әсердің барлық түрін есепке алатын экожүйелік ықпалды  жасағанда ғана мүмкін.

       Тиімсіз табиғатты пайдалану  соңында экологиялық  дағдарысқа әкеліп соқтырды, ал экологиялық реттелген табиғатты пайдалану одан шығуға мүмкіндік туғызады.

       Глобальды экологиялық дағдарыстан  шығу – қазіргі кездің маңызды  ғылыми және практикалық проблемасы.Оны  шешу жолында мыңдаған ғалымдар, саясаткерлер және мамандар жұмыс істеуде.

     
 

№44 дәріс

Көліктердің ластануынан және инженерлік ғимараттардың әсерінен қоршаған ортаны қорғау

Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы кімді болса да толғандыратын проблемаға айналып отыр. Адамның қоршаған ортаға әсері қауіпті сипат алуда. Болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін Қазақстанда жер мен оның қойнауларын, су ресурстарын, өсімдік пен жануарлар дүниесін қорғау және ұтымды пайдалану, ауа мен суды таза сақтау, табиғат байлықтарының молаюын қамтамасыз ету және қоршаған ортаны жақсарту үшін қажетті шаралар қолдану керектігі жөніндегі мәселелердің бір қатары бүгінгі күн тәртібіндегі ғаламдық проблемалар болып табылады.Аталмыш проблеманың пайда болуының басты алғышарты – қоршаған ортаға адамзат перзентінің антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады.

ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі – экономикалық реформалардың ерекше сипат алуына түрткі болды.Экономикалық дамудың кешенді стратегиялық бағытын таңдауға мәжбүр болған көптеген мемлекеттердің жоспарлы әрекеттері – әсіресе табиғат ресурстарының байлықтарының ысырапсыз игеру үрдістерін қалыптастырады. Соңғы жылдары шаруашылық-өндірістік нысандарында экологиялық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттерге қарамастан, антропогендік- техногендік ықпалдар – глобальді масштабты қамтып, Жер планетасының табиғи балансының ауытқуына қауіп төндіруде.Еліміздің табиғаты мен оның байлықтары Қазақстан Республикасы халықтарының өмірі мен қызметінің, оларды тұрақты әлеуметтік – экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттыруды табиғи негізі болып табылады десек, бүгінгіге дейін адамзат баласы табиғатбайлықтарына таусылмайтын пайда көзі деп қарап келгені де рас.Экология-биологияға жақын немесе соның бір бөлігі болып саналғанымен оның, табиғатқа қарасты жұмыстары қазіргі кездері көбінесе инжененрлік техникалық, химиялық-технологиялық әдістермен шешіледі.Техника-биосфера үшін жат жағдай емес,ол оның сапалы даму этапы деп түсінуге болады.Осыған байланысты экология бір ғана табиғатты қорғау ғылыми базасын зерттеумен шектелмей,сонымен бірге басқа да пәндердің бөлінбейтін құрамы болып табылады,қайсы бір мемлекет болмасың,оның экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі бағыты «Табиғи және материалдық қорларды кешенді түрде пайдалану және олардың жойылуымен,сондай-ақ,тиімсіз қолдануын болдырмау».Қазақстан Республикасының аумағы-2724,9 мың шаршы шақырым жерді алып жатыр. Қазақстан екі құрлықтың-Еуропа мен Азияның тоғысында, Шығыс бойлығының 45 пен 87 градус арасында, орналасқан. Аумағы бойынша дуние жүзінде 9 орынға ие, Ресей, Канада, Бразилия, Үндістан елдерінде ғана жол береді. Экологиялық мәселелердің халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен денсаулығына әсері орасан зор. Қазір елімізде халық шаруашылықының әр салаларының тез даму нәтижесінде табиғатқа орны толмас зиян келіп отырғанда, жастарды экологиялық жағынан тәрбиелеудің зор маңызы бар. Себебі табиғатты ластанудың шегі бар-деп айтуға болмайды.Ауа да,су да мол мөлшерде ластануда. Ал олар бұдан бұлай да осы дәрежеде ластана беретін болса,болашак ұрпактардың өмір сүруіне үлкен нұқсан келетіні сөзсіз. Сондықтанда да, табиғатты қорғау жастардың тек міндетті ғана емес, абыройлы борышы. Осындай халық шаруашылығының дамытуға керекті жұмыстарды жүргізе отырып,экология жағдайды сақтауды ұмытпаулары керек.Тек осы жағдайда ғана еліміздің табиғатын байлығын сақтап қала аламыз. Бұл жерде тағы бір айта кететін жәй: табиғат қорғау мәселерін тар көлемде бір Республика, немесе ел тұрғысын қарауға болмайды.Егерде бір елдің эколологиялық жағдайы өзгерсе, оның зиянды әсері басқа елдерге де жететін болады, оларға көптеген шығын келтіреді. Дәлірек айтқанда табиғат байлығының бір елде, немесе бір континетте зардап шегуі,барлық жер жүзінде әсер етеді. Сол себепті табиғат қорғау мәселесі комплексті қаралып, әрбір мекемеде,мектепте,орта және жоғары оқу орнында қалыптасуы тиіс. Осы тұрғыдан қарағанда кәсіптік-техникалық колледждерінде бітіретін жастарды табиғат қорғау негіздерімен таныс болып қана қоймай,оны тәжірбиеде қалай жузеге асыру жолдарын қорғау негіздерімен таныс болып қана қоймай,оны тәжірбиеде қалай жүзеге асыру жолдарын үйренуі басты міндеттің бірі. Себебі табиғат қорының қазіргі жағдайы табиғат ресустары сарқылмайды деген психологияны және табиғатка деген көзқарастағы тұтынушылық тұрпайлықты түп-тамырымен жою бағытын табанды түрде жүргізуді қажет етеді. Сондықтанда ертең омірге жолдама алатын агроном,зоотехник,механизатор,инженер тағы басқа сол сияқты мамандар туған ел табиғатын бүгінгідей бай,берекелі қазынаға айналдыру жолында өз үлестерін қосқан болар еді. Соңғы жылдары «инженерлік экология», «өндірістік экология»,техникалық экология т.б көп жайылып кетті.Мысалы инженерлік экология дегеніміз, ол дамыған өндірістік өнімді жасау жағдайында қоршаған ортаның сапасын сақтауға арналған инженерлік-экология шаралардың жүйесі. Дегенмен іс жүзінде екі түрлі жұмыс тобы бар екені белгілі: экологиялық міндеттер және инженерлік жұмыстар,сондай-ақ,еске сала кететін жағдай біріншісі көмегімен шешіледі. Бұдан шығатын сөз экология дамуының жаңа бағытының пайда болғаны туралы сөз болып тұрған жоқ (экология техникалық ғылымға емес,биологиялык ғылымға жатады), ал сөз болса болса қоршаған ортаны инженерлік қорғау немесе табиғатты инженерлік қорғау туралы болып тұр. Дегенмен, экологиялық мәселелерді әдістермен толық шешуге болады,бірақ ол үшін маман өзінің шығаратын өнімін экологиялық позияциядан бағалай білуге тиіс. Қазіргі таңда бүкіл адамзат табиғатпен қалай болса,солай,немқұрлым қарым-қатынас жасау нәтижесінде тіршілік ортасының деградцияға қаупі төніп тұр. Экология проблемалардың жаһандық сипатта болуы, осы проблемаларды шешуге әр түрлі қоғамдық топтардың, әлеуметтік-экономикалық жүйелердің мүдделерінің бір-бірімен қарама-қайшылыққа,теке-теріске түсуіне алып келуіне байланысты. Сондықтан бұл мүдделер әлемге деген көзқарастардың қақтығысы, идеологиялық және күрестердің обьекті болып табылады. Экологиялық мәселелер айналасындағы болып жатқан тартыстар уақыт өткен сайын таза ғылыми шеңберден шығып әлемдік қауымдастықтың назарын аударуда.Халық шаруашылығының барлық салаларының негізінде іргелі экологиялық принциптер болуы керек. Бұл өз кезегінде барлық өндірістік күштердің дамуына және Жер бетінде тіршілік ететін бүкіл адамзат қоғамға жетерлік жоғары сапалы өнімдер алуды қамтамасыз етеді. Қазақстан халқының қауіпсіздігі үшін негізгі экологиялық проблемалар су ресустарын пайдалануға, радиация әсеріне және қалдықтарға байланысты. Экология (табиғат қорғау) заңды орындамағаны үшін кінәлілер экологиялык құқық бұзудың түріне байланысты жауапкершілікке тартылады. Экологиялық құқық бұзушылық-бұл табиғат қорғау заңының тигізетін құқыққа қарсы іс. Тұлғаның экологиялық зандарға кайшы келетін әрекеттері экологиялық құқық бұзудың белгілері болып табылады. Қоршаған ортаға тигізетін зардап деп,қоршаған ортаның сапасыны жағымсыз өзгерту алып келген әсерлердің жиынтығын айтады.

Зардаптың екі түрлі формасын ажыратады:

-залал (табиғи ортаның ресустардың,саңдық немесе сапалық кемуі,яғни экологиялық залал);

-шығын (табиғат пайдаланушы үшін экономикалық тиімсіз салдардар).

Экологиялық құқық бұзғандар әкімшілік, азаматтық-құқықтық, диспилинарлық, материалдық (мүліктік), жазаларға тартылады.Экология сапласы бойынша мамандар 1997жылы 15 маусымда қабылданған «Қоршаған табиғи оратаны қорғау» Заңның басшылыққа алады.Бұл заң бойынша мемлекеттік меншікке келтірген зиянды үшін әртүрлі мөлшердегі айыппұлдар төленеді. Қазақстандағы экологиялық жағдайға әсер ететін мәселердің бірі-радиоактивті жағдай болып отыр.Қазіргі таңда халық санының күрт өсуі мәселелері жеке мемлекеттерге ғана емес, жалпы халықаралық қатынастарға да әсері өсіп жатыр. Әлемде проблемалардың түрі коп – ядролық соғысты болдырмау,дамушы елдердің артта қалуын жою,азық-түлік және энергетикалық проблемалар,қатерлі ауруларды жою,қоршаган ортарның ластануы және басқа да көптеген мәселелердің ішінде демографиялық проблемалардың орны ерекше. Өйткені бұл мәселе басқа да ғаламдық проблемалардың пайда болуына тікелей әсер етеді.БҰҰ-ның бағалауы бойынша 2015 жылы жер бетіндегі халықтың саны 8 миллиардқа жетеді. Өз кезегінде бұл ғаламдық экологиялық проблемаларға алып келуі мүмкін. Мысалы соңғы 50 жылда «планетаның өкпесі» жаңбырлы ормандардың жартысынан көбі құрыған. Нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлардың жүздеген түрлері жойылып кетті. Сондықтан ғаламдық экологиялық проблемалар туралы айткан кезде демографиялық мәселелер туралы сөз қозғамау мүмкін емес.Әлемдегі халық санының тұрақтылығы-тұрақты экологиялық-экономикалық дамуға көшудің негізгі шарттарының бірі. Дүние жүзі бойынша халық санынң өсуі табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты. Табиғи орта сапасының нашарлауы салдарынан жергілікті халықтың денсаулығына қауіпті төтенше экологиялық, әлеуметтік-экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық жағдайда қалыптасады. Арал ондағы тұргындардың экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Экологиялық дағдарысты жергілікті аймақтың және ғаламдық деп бөлуге болады.Бір немесе жақын орналасқан бірнеше көздер әсерінен ластану денгейінің жоғарылауын (химиялық,жылу,шу электромагнитті және т.б)жергілікті экологиялық дағдарысқа жатқызуға болады. Біздің цивилизацияның шаруашылық кызметі-адамзат үшін аса қауіпті табиғи ортаның планеталық масштабта проблемалар-әлемді тұтас қамтитын табиғи немесе антропогендік құбылыстар.

Бұл бағытта еліміз келешекте экологиялық қауіпсіздік мүддесіне үміт артып, «Қазақстан-2030» даму стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарына сәйкес және ХХІ – ғасырдағы күн тәртібінің негізгі ережелері мен Қоршаған орта және даму жөніндегі 1992 жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын, сондай-ақ Иоханнесбургте өткен (2002 жыл) тұрақты даму жөніндегі дүниежүзілік саммиттің шешімдерін ескере отырып, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған Экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасын бекітуі.