Құқық жүйесіндегі кеден құқығы

Дәріс 1.Құқық жүйесіндегі кеден құқығы. Кеден құқығының түсінігі мен ерекшеліктері.

Дәріс жоспары:

1.Кеден құқығының пайда болуы. Кеден құқығының мәні. Кеден құқығын құқықтық реттеу әдісі.

2.Кедендік құқық жүйесі.

3. Кедендік құқықтың уақыт, кеңістік және тұлғалар шеңбері бойынша қолданылуы.

4.Кеден құқығының басқа құқық салаларымен арақатынасы.

1.Қазіргі заманғы ғалымдардың көптеген еңбектерінде берілген Заңның анықтамасы келесідей естіледі:"заң-бұл қоғамның экономикалық, рухани және басқа да өмір сүру жағдайларына байланысты мемлекеттік ерік-жігерін, оның жалпы адамзаттық және таптық сипатын білдіретін міндетті, ресми түрде анықталған нормалар жүйесі; мемлекет белгілі бір нысандарда шығарады немесе санкциялайды және бұзушылықтардан, тәрбие мен сендіру шараларымен, мемлекеттік мәжбүрлеу мүмкіндігімен бірге қорғалады; қоғамдық қатынастардың мемлекеттік реттеушісі". Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бір заңның екі аспектісін білдіретін тәуелсіз категориялар. Олар мазмұны мен формасы ретінде бір-бірімен байланысты. Сонымен бірге, құқық жүйесінің құрылымы, егер оның Заңның сыртқы формасымен – заңнама жүйесімен органикалық біртұтастығын көрмесеңіз, жеткілікті түрде толық және дәл ашыла алмайды. Заңнама жүйесі - бұл мұндай актілердің жиынтығы ғана емес, сонымен қатар оның құрылымдық компоненттерінің бағыныштылығы мен үйлесімділігі қағидаттарына негізделген олардың сараланған жүйесі. Олардың арасындағы қарым-қатынас әртүрлі факторларға байланысты қамтамасыз етіледі, олардың ең бастысы-реттеу пәні және заң шығарушының құқықты ұтымды, жан-жақты құрудағы қызығушылығы.

Сонымен, реттеу пәні құқық нормаларын салалар бойынша ажыратудың негізгі, материалдық өлшемі болып табылады, өйткені ол объективті мазмұнға ие, әлеуметтік қатынастардың сипатымен алдын-ала анықталған және негізінен заң шығарушының еркіне байланысты емес. Бұл әдіс билік органдарынан келеді және қосымша, заңды критерий ретінде қызмет етеді, өйткені ол тақырыптан туындайды. Оның тәуелсіз маңызы жоқ. Алайда, тақырыппен бірге салалар мен институттарға құқықтарды қатаң градациялауға ықпал етеді. Өйткені, әлеуметтік қатынастардың әр түрлі түрлерінің болуы әлі де құқық жүйесін құрмайды. Бұл, ең алдымен, белгілі бір саланы бөлу қажеттілігін талап ететін тақырып, ал сала бөлінген кезде, реттеудің тиісті әдісі пайда болады, ол көбінесе заң шығарушының еркіне байланысты болады. Соңғысы қажеттілік аясында және реттелетін қатынастардың сипатын ескере отырып, оларға құқықтық Ықпал етудің белгілі бір әдісін таңдай алады. Бұл әдістерді әртүрлі комбинацияларда қолдана отырып өзгерте алады. Бұл әдістің субъективтілігі, оны тақырыптан ажыратады. Бірақ екеуі де құқық жүйесін құруда маңызды рөл атқарады, бір-бірімен тығыз байланысты.

Құқықтық реттеу әдісі белгілі бір құқықтық нормаларды шығару арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге байланысты. Оған, өз кезегінде, құқықтық қатынастар субъектілерінің шеңбері, құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің табиғаты мен өзара байланысы, құқықтық нормаларды қамтамасыз ету мен қорғаудың әртүрлі құралдары, бір сөзбен айтқанда, осы әлеуметтік қатынастарға құқықтық ықпал ету сипатын анықтауда үлкен маңызы бар әлеуметтік қатынастардың ерекшелігі сияқты факторлар әсер етеді.

Кеден саласының дербес кешенді саласының пайда болуы Қазақстанның дербес мемлекет ретіндегі қоғамдық және мемлекеттік өмірінің әртүрлі салаларының белгілі бір даму деңгейімен, сондай-ақ оның құрылымына мазмұны бойынша жеткілікті көлемді және сонымен бірге құқықтық реттеудің ерекше мәні мен әдісімен біріктірілген құрамы бойынша әртүрлі құқықтық материалды қосумен байланысты. Кеден саласын дамытудың бірінші кезеңі қоғамдық қатынастарды кедендік реттеумен сипатталады, бірақ оның мәні сол кезеңнің құқықтық базасының жеткіліксіздігіне байланысты біршама болды. Екінші кезеңде кодификацияланған актінің қабылдануымен құқықтық реттеу пәні қазіргі заманғы ерекшеліктерге ие болады және оның өзгеру тенденциясы әлі байқалмайды.

Қазақстанда Кеден құқығының негізгі ережелерін қалыптастыру кеден заңнамасының құқықтық институттарына негізделеді, оларға кедендік саясатты, Кеден ісін, кедендік шекара арқылы тауарлар мен көлік құралдарын өткізудің қағидаттары мен құқықтық тетіктерін, кедендік режимдерді, кедендік төлемдерді, кедендік ресімдеу мен кедендік бақылауды, кедендік құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті жатқызуға болады. Осы құқықтық институттарды дамыту және жетілдіру практикалық міндеттерді оңтайлы шешу үшін жинақталған білімді жүйелеу мақсатында кедендік құқықты білімнің арнайы саласы ретінде түсінуді талап етеді.

Кеден заңнамасы қазақстандық заңнама жүйесіндегі неғұрлым ауқымды блоктардың бірі болып табылады және әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік билік органдарының нормативтік актілерін қамтиды.

Қазақстан Республикасының Конституциясымен кедендік реттеу мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының қарауына жатқызылған, бұл кеден саласындағы заңнама негізінен жергілікті деңгеймен шектелетінін білдіреді. Конституцияның бұл нормасы барлық адамдар үшін бірыңғай сыртқы экономикалық қызмет ережелерін, тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өткізудің бірыңғай тәртібі мен шарттарын, кедендік рәсімдердің бірлігін біріктіруге мүмкіндік береді.

Кедендік реттеудің конституциялық ережелері заңдарда регламенттеледі, олардың негізгісі 2003 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Кеден кодексі болып табылады.

Кеден кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасындағы кеден ісін Қазақстан Республикасының кеден саясаты, сондай-ақ тауарлар мен көлік құралдарын Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өткізудің, кеден төлемдерін алудың тәртібі мен шарттары, Кедендік бақылау және кеден саясатын жүргізудің басқа да құралдары құрайды.

Кеден саясаты мақсаттарының бірі Кедендік бақылау құралдарын неғұрлым тиімді пайдалануды қамтамасыз ету болып табылады.

Елдің әлеуметтік-экономикалық жүйесінде болған өзгерістер кеден ісіне, атап айтқанда, кедендік бақылауға өзгерістер енгізді.

2. Кедендік құқық – кеден органдарының мемлекеттік шекараны экономикалық тұрғыдан қорғау, мемлекеттің сыртқы сауда және кеден саясатын жүзеге асыру жөніндегі қызметін тәртіптейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мемлекет шет ел тауарларының әкелімі мен өз тауарларының әкетілімін олардың мемлекеттік шекарадан өткізілуі кезінде кеден бажын салу жолымен реттеп отырады. Бұларды бақылау кеден органдарына жүктелген, олар өз қызметін де ұлттық құқықта мазмұндалған кедендік құқық нормаларын басшылыққа алады.

1. Қазақстан Республикасындағы кеден ісі (кедендік реттеу) деп Қазақстан Республикасы айрықша юрисдикцияға ие кеден одағының кедендік аумағының бөлігінде (Қазақстан Республикасының аумағында) тауарларды кеден одағының кедендік шекарасы арқылы өткізумен, оларды кеден одағының бірыңғай кедендік аумағында кедендік бақылауда тасымалдаумен, уақытша сақтаумен, кедендік декларациялаумен, кедендік рәсімдерге сәйкес шығарумен және пайдаланумен, кедендік бақылау жүргізумен, кедендік төлемдерді және салықтарды төлеумен байланысты қатынастарды, сондай-ақ кеден органдары мен көрсетілген тауарларды иелену, пайдалану және оларға билік ету құқығын іске асыратын тұлғалар арасындағы билік қатынастарын реттеу танылады.

Қазақстан Республикасындағы кедендік реттеу кеден одағының кеден заңнамасына, ал ондай заңнамамен реттелмеген бөлiгiнде Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.

М. А. Сәрсембаев кеден құқығын жеке саласы ретінде ала отырып, оған төмендегідей анықтама береді: “Кеден құқығы дегеніміз – кеден қызметі аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығын құрайтын құқық саласы”. Жалпы алғанда осы анықтамамен келісе отырып және құқықтық жалпы теориясын негізге алып, кеден құқығын өзіне тиесілі қоғамдық қатынастарды реттейтін жалпы және арнайы институттар мен құқықтық нормалардың жиынтығын құрайтын Қазақстан құқығының және кешенді саласы деп бөліп айтуға болады. Кеден құқығының түсінігін оның басқа құқық салаларымен арақатынасын ашқанда ғана толық түсінуге болады. Ең алдымен, конституциялық құқықпен арақатынасынан бастайық. Конституциялық (мемлекеттік), құқықтық құқық жүйесіндегі басымдылығы заң әдебиеттерінде әрқашанда ерекше атап көрсетіледі.

Конституцияның құқық мәселелеріне И. Е. Фарбер, А. И. Лепешкин, С. Ф. Кечекьян, М. С. Пиголкин, С. З. Зиманов, В. А. Ким, М. Т. Баймаханов, Г. С. Сапарғалиев, С. С. Сартаев, К. Ф. Котов В. В. Мамонов және т.б. еңбектері арналған. Конституциялық құқық Қазақстан құқық салаларының соның ішінде кеден құқығының да қағидаларын анықтайды.

Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы (жалпы бөлім) оқулығы авторларының пікірінше әкімшілік құқығының пәніне төмендегі қатынастарды жатқызуға болады:

– атқарушы билік органдарын ұйымдастыруға байланысты;

– басқарудағы әкімшілік-биліктік өкілеттіктерді жүзеге асыру және әкімшілік билік органдарының азаматтар, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен қатынастары барысында пайда болатын қатынастар;

– әкімшілік-деликтілік сипаттағы қатынастар.

Дәл осындай қатынастарды кеден құқығынан да байқауға болады, яғни оның жеке құқық саласы екендігіне тағы бір дәлел ретінде қарастыруға болады.

Қазақстан Республикасының құқық жүйесі туралы айта келе, әкімшілік құқықтық ерекшеліктерін көрсете отырып, оқулық авторлары мына мәселеге де көңіл бөледі: “Дуалистіліктің де позитивті жағы бар, өйткені ол құқық жүйесін ыдыратпайды, тек қана оның жаңа салаларын айқынырақ қалыптасуына ыңғайлайды”. Кеден құқығының тарихи пайда болуына келетін болсақ, оның екі кезеңнен тұратынын көруге болады. Кеден саясаты, кеден ісі бірінші кезеңде заңда айтылған түрде бөлініп, бекітілмеген болатын, солай бола тұра сол кезеңде-ақ кеден аясы анықталып және кеден органдары белгілі бір дәрежеде кеден төлемдерін алу және кеден ережелерін бұзғандарды әкімшілік жауапкершілікке тартуға байланысты өкілеттіктерді жүзеге асырған. Кеден құқығының пәні, құқықтық реттеу және құқықтық институттары толығымен қалыптасып болмаған, сонымен қатар оның пайда болғаннан бастап-ақ жеке сала болғанын айта кету керек.

Жалпы алғанда кеден органдары кедендік реттеуді жүзеге асырып отырған және сол уақыт заңдары бекіткен кеден аясының бөлімдерін біріктірген болатын.

1995 жылы 20 шілдеде Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы” Заң күші бар Жарлығының қабылдануымен кеден құқығы өзінің алдында тұрған мақсаттарды толығымен шешетіндей сапалы сипаттамаға ие болды.

Біздің ойымызша, соңғы уақытта заң шығарушы ұйымдар кодификациялық актілер жасау бағытында жұмыс істеуде. Олар біркелкі құқықтық материалдарды біріктірмегенімен, негізінен бүгінгі күннің талаптарына сай келеді. Мысал ретінде негізгі құқық саласы ретінде әкімшілік құқықтан әкімшілік іс жүргізу құқығын бөліп шығару қажеттілігі туындауын айтуға болады, өйткені құқықтық реттеу пәні өте үлкен және сапалы түрде өзгеруді талап етеді.

Қылмыстық құқық қылмыстың болуымен байланысты қатынастарды реттейді, осы жерде кеден аясы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мемлекеттің ерекше мүдделерінің бірі екенін атап өткен жөн. Және бұл салада қылмыстық жауапкершілік көзделетін әрекеттердің орын алуы анықталады. Жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қылмыстық тәртіптің нормаларын анықтап, нақты қылмыс құралдары үшін жауапкершілікті белгілейтін тек осы кодекс нормаларының ғана қолданылатынын белгіледі. Осы жерде Қылмыстық кодекс пен Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы” заң күші бар Жарлығы арасындағы сәйкессіздік туралы айта кету керек, соған қарамастан Қылмыстық кодекс нормаларының басымдылығы танылады. Президент Жарлығында да кеден ісі аясындағы болатын қылмыс (құрамдары 33-5) туралы бөлім бар, дәлірек айтсақ, мемлекеттік мүдделерге жататын мәселелер көтерілген. Өкінішке орай, бұл мәселелер жаңа қылмыстық кодексте толығымен көрініс таба алмады және де мәселе бұл нормаларды сәйкестендіруде ғана емес, кеден ісі қажеттіліктерін толығырақ ескеруде болып отыр.

Қылмыстық іс жүргізу құқығына келсек, ол өз кезегінде анықтама, жедел іздестіру қызметі, белгілі бір процессуалдық әрекеттерді жүргізуге байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі кеден органдарын қылмыстық кодекстің 209, 214, 250-баптарының белгілі бөліктері бойынша анықтама органдары қатарына жатқызады. Ал жедел іздестіру қызметін жүргізу құқығына кеден органдары 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған “Жедел іздестіру қызметі туралы” Заңға 25 желтоқсан 1995 жылы енгізілген толықтырулар негізінде ие болды.

Қаржы құқығы мен салық құқығы жалпы алғанда, бюджет кірістері мен салық түсімдеріне байланысты қатынастарды реттейді. Кеден органдарынан түсетін бюджеттік кірістер оларға жүктелген фискалдық өкілеттіктердің дұрыс орындалуына тәуелді болады. Кеден құқығына кеден төлемдері институты да кіреді, сонымен бірге кеденді төлемдер мен салықтарды есептеу, кедендік құнды анықтау әдістемесінде жасауды біріктіреді.

Кеден құқығы еңбек құқығымен де тікелей байланыста болады. “Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы” заң күші бар Президент Жарлығының қабылдануы да және 1996 жылы 19 қыркүйекте Үкімет қаулысымен бекітілген № 1119 “Кеден органдарында қызмет ету тәртібі туралы” ереженің және Акт мәтінінің қабылдануы да еңбек заңдарының жалпы ережелерін толығымен алмастыра алмайды. Осыларға қоса Қазақстан Республикасы Президентінің “Мемлекеттік қызмет туралы” Заң күші бар Жарлығы да белгілі бір деңгейде қосымша болады.

2. Кеден құқығы ұғымын жалпы алғанда, кеден аясын реттеудің пәнін, мақсатын, кағидаларын, әдістерін біріктіретін құқықтық нормалар мен институттардың жүйесі құрайды. Өз кезегінде кеден құқығының заңдық нормалары құқықтық категорияларға, институттарға біріктіріліп, кеден ісінде қолданылатын түсініктер ретінде берілуі мүмкін. Ал кеден құқығын жалпы және ерекше бөлімдерге бөлу заңға негізделе отырып құрастырылған. Оның себебін құқықтық нормалардың жалпы және арнайы немесе процессуалдық және материалдық сипатымен түсіндіруге болады. Процессуалдық нормалар мазмұны бойынша құқықтарын жүзеге асыру және міндеттер атқару процедурасын, тәртібін бекітетін болады, материалдық нормалар өз кезегінде кедендік қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін анықтап береді. Кеден құқығы кеден саласында өзіндік құқықтық реттеу режимін құрады.

Кеден құқығының жалпы бөлімінде негізінен мемлекеттің кедендік саясаты, кеден ісі секілді негіз салушы институттар, сонымен қатар, кеден органдары қызметінің құқықтық – ұйымдастырушылық мәселелері қарастырылады (процессуалдық бөлім). Ал ерекше бөлім тауарлар мен көлік құралдарын кедендік шекарадан алып өтудің құқықтық механизмдері мен кағидалары, кедендік режимдерді, кедендік төлемдерді, кедендік рәсімдеу мен кедендік бақылауды, жауапкершілікті, осылармен бірге кедендік статистика, сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасы, кедендік жеңілдіктер мен проференциялар, кеден органдары мен оның лауазымды тұлғаларының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым келтіру секілді процессуалдық және материалдық сипаттағы нормалармен анықталған ұғымдарды қамтиды (материалдық бөлім). Осы жерде атап айтатын мәселе ерекше бөлімде процессуалды нормалар да кездеседі және осы критерий бойынша бөлу шартта болып келеді.

Кеден құқығының қайнар көздері Қазақстан Республикасы Конституциясы, заңдар, Президент Жарлықтары мен Қаулылары, Үкімет актілері, Кеден комитетінің актілері, кеден ісіне байланысты Қазақстан Республикасы қатысқан халықаралық шарттар мен келісімдер.