Құрмалас сөйлем, түрлері, жасалу жолдары

Колледж: №1 Алматы қазақ мемлекеттік гуманитарлық-педагогтік колледжі

Пәні: Қазіргі қазақ тілі

Күні:

Оқытушының аты-жөні: Шәріпбек Ф.С.

Топ: 121

Қатысқан оқушылар саны:

Қатыспағандар:-

Сабақтың тақырыбы

Құрмалас сөйлем, түрлері, жасалу жолдары

Осы сабақ арқылы жүзеге асатын оқу мақсаттары

БҚ 7. Тілдік құбылыстар мен категорияларды салыстыруды меңгереді;

Кешенді тілдік талдау дағдысын қалыптастырады.

Сабақтың мақсаттары

Бaрлық студенттер oрындaй aлaды: Құрмалас сөйлем туралы түсінік қалыптасады.

Студенттердің көпшiлiгi oрындaй aлaды: Құрмалас сөйлемнің түрлерін бір-бірінен ажырата алады, жасалу жолдарын біледі.

Кeйбiр студенттер oрындaй aлaды: Салалас, сабақтас, аралас құрмалас сөйлемге қатысты тапсырмаларды орындай алады, синтаксистік талдау жасай алады.

Бағалау критерийлері

• Құрмалас сөйлем туралы түсінік қалыптасады;

• Құрмалас сөйлемнің түрлерін бір-бірінен ажырата алады, жасалу жолдарын біледі.

• Салалас, сабақтас, аралас құрмалас сөйлемге қатысты тапсырмаларды орындай алады, синтаксистік талдау жасай алады.

Тілдік мақсаттар

Пәнге қатысты сөздік қор мен терминдер: құрмалас сөйлем, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас, аралас құрмалас

Диалог құруға (шығарма жазуға) қатысты пайдалы тіркестер:

Менің ойымша...,себебі...,қорытындылай келе...

Талқылауға арналған сұрақтар:

Сөйлем дегеніміз не?

Жай сөйлем дегеніміз не?

Құрмалас сөйлем дегеніміз не?

Оқу дағдыларының деңгейі

Білу, түсіну, талдау

Сабақта қамтылатын құндылықтар

Ынтымақтастық, жауапкершілік

Пәнаралық байланыс

Қазақ әдебиеті,

АКТ қолдану дағдылары

Интербелсенді тақта, таныстырылым

Осыған дейін меңгерілген білім

Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Оқшау сөздер. Айқындауыш, түрлері

Жоспар бойынша орындалуы тиіс іс-әрекеттер

Сабақтың басы

І. Ұйымдастыру кезеңі

А) Сәлемдесу, түгендеу.

В) Топты түстер арқылы 3 топқа бөлу.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

1. «Шaхмaт тaқтaсы» әдісімен үй тапсырмасы сұралады.

Шaхмaт тaқтaсының қaрa шaршысындағы сұрақтарға жауап беріп, ақ шаршысына іледі

Алдыңғы тақырыпқа қатысты сұрақтар:

• Оқшау сөздер дегеніміз не? Қандай түрлері бар?

• Қаратпа сөз деген не? Қандай жасалу жолдары бар? Мысалдар келтір.

• Қыстырма сөздер деген не? Мысал келтір.

• Одағай сөздер деген не? Қандай түрлері бар? Мысал келтір.

• Айқындауыш дегеніміз не? Қандай түрлері бар? Мысал келтір.

• Бірыңғай мүше дегеніміз не? Мысал келтір.

2. Көркем шығармадан оқшау сөздерге, айқындауыш мүшеге, бірыңғай мүшеге 4 мысалдан теру.

Сабақтың ортасы

Қызығушылықты ояту.

«Алдын ала берілген атаулар» әдісі бойынша 3 термин көрсетіледі

САЛАЛАС САБАҚТАС АРАЛАС

(Бұл терминдер қандай тақырыпқа қатысты екендігін табады).

Тақырыпқа жол:

• Сонымен біздің бүгінгі өтетін тақырыбымыз қандай?

• Құрмалас деген сөздің мағынасы қандай?

• Сөйлем дегеніміз не?

• Сөйлем құрылысына қарай қалай бөлінеді?

ІІІ. Жаңа сабақ.

Мағынаны тану.

Жоспары:

1. Құрмалас сөйлем, оның зерттелуі

2. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары

3. Құрмалас сөйлемнің түрлері

1. «Қатені түзету» әдісі арқылы жаңа сабаққа кіріспе жасалады.

1. Жай сөйлем дегеніміз – екі я одан да көп жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем.

2. Құрмалас сөйлем дегеніміз – бір ғана тиянақты ойды білдіріп тұрады.

Құрмалас сөйлем схемасы: бастауыш – баяндауыш.

Жай сөйлем схемасы: бастауыш – баяндауыш / бастауыш – баяндауыш.

1. 1996 жылы еліміздің астанасы Ақмола қаласына көшірілді.

2. 1996 жылы еліміздің астанасы Ақмола қаласына көшірілді, 2007 жылы Астананың тұсаукесер тойы болды.

Жай сөйлем	Құрмалас сөйлем
Бір ғана сөйлемнен құралады	Екі немесе одан да көп сөйлемнен құралады.
Бір ғана тиянақты ойды білдіріп тұрады.	Күрделі ойды білдіреді.
Жай сөйлем аяқталған интонацияға ие болады.	Құрмаластың алғашқы сөйлемі байланыстырғыш қызметке де ие болып, интонация жағынан тиянақсыз, ұласпалы қасиетті ғана сақтайды, ал тиянақты интонация тек оның соңғы сөйлемінде ғана болады

2. А.Байтұрсынов «Тіл-құрал» еңбегінде сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық:

1) ішкі мағына желісі жөніндегі жақындық

2) сыртқы қисын жақындығы барын айтқан.

Тек мағына желісі бойынша жақындасатындарды «іргелес сөйлем», әрі сыртқы қисын жақындықтары барларын «құрмалас сөйлем» деп атаған.

Құрмаластарды 2 түрге бөлген:

1) сиыса құрмаласу

2) қиыса құрмаласу

Бұндағы «сыйыса құрмаласу» деп отырғаны – «Қарабай мен Сарыбай аңға шықты» тәрізді бірыңғай мүшелі жай сөйлемдер. Қиыса байланысқан құрмалас сөйлемдерді өзара тең дәрежеде байланысса, салалас түрі деп, тең болмай, кем дәрежеде (бағына дегені) байланысса, сабақтас түрі деп қараған. Салаластарды жиылынқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы және қойылыңқы деп бес түрге бөлген. 

Проф. Қ. Жұбанов құрмалас сөйлемдерді екі түрге бөліп қарастырған:

1) салалас құрмалас сөйлем

2) сабақтас құрмалас сөйлем.

С. Аманжоловтың жіктеуінде елеулі айырмашылық байқалады. Ол өзінің синтаксиске арналған еңбегінде құрмалас сөйлемдерді төрт түрге бөліп саралаған:

1) салалас құрмалас

2) сабақтас құрмалас

3) аралас құрмалас

4) тиянақты басыңқысыз сабақтастар.

Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді С. Аманжолов пен Н.Т.Сауранбаевтың «Қазақ тілінің грамматикасында» біршама тәуір сипаттаған. Бұнда құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас және аралас деп үш топқа бөлінген. Салалас құрмалас сөйлемдерді қазақ тіл білімінде жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлу тарихы да осы оқулықтан басталған.

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем мәселелері бойынша Қ.Жұбанов, Х.Басымов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев және М.Балақаевтармен қатар, С.Жиенбаев та елеулі еңбек атқарады.

Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары:

1. Интонация арқылы байланысады: Сырбайдың қыш кесектен соққан үш бөлмелі үйі бар екен, соның біреуі қонақ жайына арналған екен.

2. Жалғаулық шылаулар арқылы байланысады: Сырбай қонақтарын сол далаға онша көңілді қалыппен басқарып апара жатқан жоқ, себебі биылғы егін шығымы әлсіздеу.

3. Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемнің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, келесі жай сөйлеммен ұласып, құрмаласа байланысады: Құрымбайдың оқуға кетуі шын болса, ол өз ісін ойламаған жерден істеген екен.

Құрмалас сөйлемнің 3 түрі бар:

1. Салалас құрмалас сөйлем – құрамындағы жай сөйлемдер өзара тең дәрежеде байланысып, әрқайсысының баяндауыштары тиянақты тұлғада жұмсалатын құрмаластың түрі.

2. Сабақтас құрмалас сөйлем – құрамындағы алғашқы жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, екіншісіне бағына байланысқан құрмаластың түрі.

3. Аралас құрмалас сөйлем – кем дегенде үш жай сөйлемнен құралып, құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен өзара салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмаластың түрі.

ІV. Жаңа сабақты бекіту, пысықтау.

Тапсырмалар:

1. 1. «Кім жылдам?» ойыны

Сөйлемдерді оқып шығып, олардың жай я құрмалас сөйлем екендігін ажыратыңыздар.

1-топ:

1. Мектептің асханасын аяқтау керек болды да, күні-түні құрылыс басынан аттап шықпадық.

2. Еңбек адамды көрікті етеді, ойды тазартады.

3. Әр жұмыстың өзіндік қызығы болатынын білесіз.

4. Үй салудың да сондай қызықтары болады.

5. Әсіресе іргесі көтеріліп бөлме-бөлмеге бөлініп күннен-күнге биіктеп келе жатқанын көргенде, құрылысшы қуанбай тұра алмайды.

2-топ:

1. Кейде мен өз өнерімді суретшілікке ұқсатамын.

2. Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың.

3. Суретші бір нәрсені көркемдеп шығару үшін суреттің барлық көрінісімен қатар көлемін де, бояуын да — бәрін де ойлап есепке алады.

4. Бұл үшін бойда бар барлық өнерін жұмсайды.

5. Үйші де сол сияқты.

3-топ:

1. Егер бір кірпіш орнын таппаса яки сәл қисықтау қойылып кетсе, бүкіл үйдің сәнін бұзады.

2. Сізді ешкім шақырмады, сондықтан сіз жиналысқа бармайсыз.

3. Ең аяғы дұрыстап сырланбаса әдемілік кашады.

4. Сондықтан да құрылысшы келешек үйдің көрінісін бірінші кірпішті қолына алмай тұрып ойлайды.

5. Көлік өз-өзінен жұлқынып қалғандай болды да , гүрс етіп топырақ та бұрқ ете қалды.

Дескриптор:

1. Жай, құрмалас сөйлемді ажырата алады.

2. Құрмалас сөйлемнің жасалу тәсілдерін біледі.

2. Сатылай кешенді талдау. Бір сөйлемге сатылай кешенді талдау жасау.

1. Айтылу сазына қарай: (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты).

2. Құрылысына қарай:

   1. жай сөйлем:

   2. құрмалас сөйлем: салалас, сабақтас

3. Екінші жай сөйлемді сөйлем мүшелеріне қарай талдау: (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш).

4. Екінші жай сөйлемдегі сөз тіркестерін байланысу тәсілдері мен түрлеріне қарай талдау.

Дескриптор:

1. Сөйлемге сатылай кешенді талдау жасай алады;

2. Құрмаластың түрлерін ажырата алады.

2. «Кім тапқыр?» ойыны.

Көп нүктенің орнына мақалдың екінші сыңарын табыңыздар. Құрмаластың түрлеріне қарай жіктеңіздер.

1-топ:
1. Қына тасқа бітеді, ... (білім басқа бітеді).
2. Атаның баласы болма, ... (адамның баласы бол).
3. Білекті бірді жығар, ... (білімді мыңды жығар).
4. Би екеу болса, ... (дау төртеу болады). 
5. Тұз астың дәмін келтіреді, ... (қыз ауылдың сәнін келтірер)
6. Жақсы байқап сөйлер, ... (жаман шайқап сөйлер).
2-топ:
1. Мыңның түсін білгенше, ... (бірдің атын біл)
2. Жалқаудың үні шықпас, ... (жаяудың шаңы шықпас).
3. Екі батыр мақтанса, ... (батырлығы мен барлығын айтар).
4. Садақпенен бірді жығарсың, ... (қаламмен мыңды жығарсың).
5. Білімдіге дүние жарық, ... (білімсіздің күні қаріп).
6. Туған жердей жер болмас, ... (туған елдей ел болмас).

3-топ:

1. Жақсы тауып айтар, ... (жаман қауып айтар).

2. Досы көпті жау алмайды, ... (ақылы көпті дау алмайды).

3. Сөз жүйесiн тапса, ... (мал иесiн табады). 

4. Жан қиналмай, ... (жұмыс бітпес).

5. Ер жігіттің екі сөйлегені өлгені, ... (емен ағашының иілгені сынғаны)

6. Еңбектің наны тәтті, ... (жалқаудың жаны тәтті).

Дескриптор:

1. Мақал-мәтелдің жалғасын таба алады;

2. Мақал-мәтелді құрмалас сөйлемнің түрлеріне қарай талдай алады.

3. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарын біледі.

3. Оқылым тапсырмасы. Мәтін таратылады. Сөйлеу дағдыларын дамыту.

1-топ: Шахмат туралы           

Шахмат  – ғылыми ақыл-ой және халық шығармашылығы негізінде пайда болған ең танымды да, қызықты  спорт ойыны. Шахмат ойынын тақта үстіндегі соғыс деуге болады. Ойын тұңғыш рет 5 ғасырда Үндістанда  шыққан. Ежелден қалған аңыздар бойынша, шахмат-ты ең алғаш болып біздің эрамызға дейін 1000 жыл бұрын Үндістандық математик ойлап тауыпты. Шахмат ойынының тұңғыш аты «чатуранга».            

Шығыста ел билеуші патшаны шах деп атайды. Ал «мат»–«өлді» деген сөз екен. Сонда «шахмат» сөзін: «Қарсыластың патшасына (короліне) өлім келсін!» – деп аударуға болады. Шахмат тақтасы ақ және қараға боялған бірдей 64 шақпаққа бөлінеді. Ойынның мәні де осында, мұнда «ақ жағы» мен «қара жағының» екі армиясы 64 шаршы-лы тақта үстінде шайқасады. Ойынды заңды түрде 2 ойыншы ойнайды.

2-топ: «Бірінші кезекте шахмат – ол күрес»

Шахмат  адамды жылдам ойлауға, шешім қабылдауға және қадам жасауға итермелейді. Ойнау логикасы зейінділікті дамытуға, әр алуан варианттарды жылдам әрі дәл есептей білуге, жеңіс-ке жетуге деген ерік-жігер-ді қалыптастыруға және басқа да моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі. Шахмат ойыны – бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптас-тыруға арналған жағдайлар негізіндегі іс- әрекеттің бір түрі. Сондықтан, адам баласының дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры, ойлау қоры дамиды, білім сауаттылығы математика, физика, химия сияқты пәндерге көп септігін тигізеді. Логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

3-топ: Жансая Әбдімәлік – 2000 жылдың 12-қаңтарында Алматы  қаласында дүниеге келген. Қазақстаннан шыққан тұңғыш шаxматшы қыз. Оның бірінші жаттықтырушысы  оның әкесі Данияр Аширов болған.

578тг - Сатып алу

Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз

Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Материал жариялау Сертификатты жүктеу

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!

Тізімді көру

Материал іздеу

Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз

Барлығы 663 959 материал жиналған

Пән

Бағыт

Сынып

Іздеу

Ұқсас материалдар

Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған

Сертификатталған тренер жасаған

01.01.2023

17 863

13 694

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған

Барлық пәндер

Барлық материалдар

Барлық сыныптар

Қазақ тілі пәні бойынша барлық материалдарды көру

Іс-шаралар кестесі

Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары

Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz