|
Басы
7
мин
|
Ұйымдастыру кезеңі
Сәлемдесіп,
назарларын сабаққа аудару. Бір-біріне «Жылы жүрек» әдісі арқылы
жақсы тілектер айтқызу.
Терминдер (Қызығушылықты
ояту)
«Терминдерді табайық»
ойыны
Ойынға қатысатын балалардың саны онша көп
болмағаны мақұл. Сонда ойын қызықты да, бақылауға жеңіл де
болады.
ТЕРМИНДЕР ТЕКСІ (Мағынаны
тану)
Коммунизм, периметр, жанасу, сыбағалы салмақ,
экватор, патриот, эквивалент, демеулік, тепе - теңдік, ойпат,
қысым, витамин, тотық, түбір, абитуриент, қалдық, материк,
бірқалыпты қозғалыс, үстеу, пионер, пропорция, полюс, булану,
сатылы бағыныңқы, радиус, жылдамдық, ансамбль, компас, валенттілік,
есімше, автономия, айырым, диффузия, арал, анықтауыш, молекула,
металлоид, магнит өрісі, шеңбер, атом, төбе, жұрнақ т.
т.
КІМ ТЕЗ ТАБАР
ЕКЕН?
1. Құрамында ф, ц, э әріптері бар әр түрлі
термин сөздер тауып
жазыңдар.
2. Г әрпіне аяқталған бірнеше термин сөздер
жазыңдар.
3. Қосар дауыссызға аяқталған бірнеше термин
сөз тауып жазыңдар.
ТЕРМИНДЕРМЕН ТАНЫС БОЛ ( Ой
толғау)
Мына сөздер қандай терминдерге жататынын
білесіңдер ме?
А)
Автограф, акт, аллегория, аллитерация, альманах, анекдот,
антология, антракт, ассонанс, афоризм. Баллада, баяндау, бейне,
беллетрестика. Вариант, гимн, дамыту, әсірелеу, драматург, жанр,
идея, ирония, комедия, композиция, комментарий, легенда, либретто,
литота, метонимия, монолог, пейзаж, портрет, поэзия, проза, пролог,
романтизм, сатира - сықақ, сюжет, трагедия, фольклор, эпиграф,
эпитет, эпос.
Ә) Екпін, езулік дыбыс, кейінді ықпал,
үндестік заңы, ұяң, үнді дыбыстар.
ермин сөздерге мына төмендегідей үш түрлі шарт қойылады. а)
Термин болу үшін сөздің мағынасы біреу-ақ болу қажет. ә) Термин
сөздердін қосымша, ауыс мағыналары болмау керек. б) Термин сөздер
нақты заттардың атауы емес, ғылымның тар аясындағы дерексіз
ұғымдардың атауы болуы шарт. Терминдік жүйесі жасалмаған, терминдік
ұғымдары қалыптаспаған тілді әлі де әдеби тіл дәрежесіне көтерілген
тіл деп айтуға болмайды.
Терминдер әрбір ғылым саласында молынан кездеседі.
Мысалы:
1.Лингвистикалық терминдер: фразеология, фонетика, лексика,
морфология, синтаксис, стилистика, метафора, идиома,
метонимия.
2. Әдеби-өнер
терминдері: проза, ко¬медия, драма, опера, сатира, поэзия, эпос,
консерватория, либретто, дирижер т.б.
3. Математика терминдері: алгебрa, аксиома, теорема, коэффициент
т.б.
4. Физика терминдері: атом, оптика, механика, энергия, ампер
т.б.
5. География терминдері: глобус, циклон, меридиан, экватор, Азия,
Африка, масштаб, тайфун, карта т.б.
Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында терминдік мәнге көшкен
байырғы сөздердің түр-түрі молынан кездеседі. Мысалы man, курес,
еқбек, жарыс, жалау, екпін (ударение), сүраным (спорс) ұсыным
(предложение), сөре (старт), мәре (финиш), т.б.
Кәсіби сөздер туралы
жалпы түсінік
Кәсіби сөздер
(профессионализмдер)- тілдің сөздік құрамының үлкен бір саласы-
кәсіби сөздер яғни профессионализмдер. Мұндай сөздер белгілі бір
мамандық, шаруашылық т.б. қатысты болып келеді, көп жағдайда
терминдермен қабысып жатады. Мәселен, Қазақстанның кен-
металлургия, көмір кәсіптерінде лава, забой, штрек, шлак, скат,
мартен пеші, проводник, кондуктор, стреолчник, шпал т.б. сөздер
орыс тіліндегідей қолданылып жүр; лебедкашы (қыз), механикалған,
темір қиқымдары, науа жолы, ұшпыршы, штрекші, крепшелер т.б. осы
сияқтылар қазақ тілі қосымшаларды қосылу арқылы
қалыптасты.
Арнаулы сөздердің бір түрі –
кәсіби сөздерге жалпы халыққа бірдей түсінікті бола бермейтін,
белгілі кәсіп я шаруашылық саласымен шұғылданатын адамдар арасында
ғана айтылып, соларға ғана түсінікті сөздер мен сөз тәркестері
жатады.
Үлкен өзен-көлі жоқ жердің
қазақтары сазан, шортан, шабақ, карас тәрізді балық
ат-атауларлардың біраз түрін ғана білетін болса, Каспий, Арал,
Балқаш, Зайсан өңіріндегі балықшылар лексикаоны аса бай. Бірақ
олардың білетіндері басқа жер тұрғындарына бимәлімдеу болғанымен,
жалпы қазақ тілі лексикасына еншілес, ортақ
байлық.
Жамбыл, Талдықорған облыстары деріндегі- қызылша,
Шымкент жағындағы- мақта өсіруге, Қазақстанның оңтүстікіндегі –
жеміс-жидек, Қызылорда төңірегіндегі күріш, қауын-қарбыз баптап
кетуге байланысты сөздер т.б. кәсіби немесе профессионалдық лексика
қатарына жатады.
Орыс тілі лексикасында да
профессионалимздер белгілі бір кәсіп өкілінің сөз қолданыстары
айтарлықтай орын алады. Мәселен моряктар тілінде көк – повар,
шахтерларда на-гора-үйіп төгіп, таудай ғып көмір өндіру; аңшылар
тілінде полено – қасқырдың құйрығы (хвост волка); бал арасын
өсірушілерде матка, трутень, рабочая плчела сияқтылар қолданылады;
жеңіл өнеркәсіп орындарында красильная, отбивная, стиральная деген
тәрізді болып келетін 10 шақты машина атауы, неміс шеберлері
лексиконында балтаның 6 түрлі ат-атауы, балғаның – 5, араның – 10
түрлі ат-атауы бар екен, орыстың ат бапкерлері (коневод) жылқының
40-тан астам түр-түсін (вороная, соловая), қазақтар жирен, қаракер,
құла т.б. деп атай береді.
Қазақ тіліндегі кәсіби
сөздерді ғалымдар үлкен екі салаға
бөледі:
1. Әр түрлі шағын кәсіпке
(ұсталық, тоқымашылық, зергерлік, т.б.) байланысты сөздер: тарақ
балта (жүзді кедір-бұдыр балта), керме ара (жүзінің ортасында
тірегіші бар ара) , шербек ара (үлкен ара), кемпірауыз (балықауыз),
атауыз (шеге суырғыш).
2. Ірі кәсіпшілікке (мал,
астық, балық, аңшылық, бу-бақша, күріш, мақта, темекі, қызылша
шарушашылығына) байланысты сөздер: қоза (мақта өсімдігі, шиіт
(мақтаның тұқымы), ақ шиіт (түгі алынбаған түбіитті шиіт), терімші
(мақта теруші), арам шақа (мақта бермейтін бұтақ), балдақ (мақтаның
сабағы), көсек (мақтаның дәнінің қабағы), өсім су (мақтаған
берілетін екінші су), ызғар су (мақтаға берілетін бірінші су), шиіт
майы (мақта майы).
Оқушылардан
оқулықтағы Жүсіпбек Аймауытовтың «Мамандықтың жаманы жоқ,
бірақ мұның кез-келгеніне икемділік қажет, бұл жай күнелту, тамақ
асыраудың ғана жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет
ететін нәрсе» деген сөзіндегі ойын ашу, мәнін сұрау, тарқату,
толықтыру.
|
https://massaget.kz/okushyilarga/jogargyi_syinyip/25695/
|
16 Қараша 2018
1873
1 рет жүктелген
