Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық көзқарастарындағы руханият мәселесі

ӘОЖ 94(574)

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық көзқарастарындағы руханият мәселесі

Тлеубекова Г.Б.¹, Исаханов А.А.²

^1,2 «Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу университеті» КЕАҚ, Талдықорған қ., Қазақстан

tleubekova@mail.ru, ya_alisher@mail.ru

Аңдатпа

ХІХ ғасырдың соңында тұлғалық қалыптасу кезеңдерінен өтіп, ХХ ғасыр басында тарих сахнасына шығып, далалық өлкеде жүріп жатқан күрделі саяси-əлеуметтік, дүниетанымдық өзгерістерге тікелей араласып, туған халқымен бірге өтпелі кезеңнің ашы-суығын бірге татқан қазақ зиялыларының бірі Ш. Құдайбердіұлының философиялық ой-пікірлерінің тарихи контексін ашып көрсету болып табылады. Адам мəселесімен шұғылданған ойшылдар ішінде этикалық, моральдық өлшемдерді ар-ождан философиясының деңгейіне көтеріп, ар білімін білім атаулының төбесіне қойған ғұлама – Шəкəрім болды. Шəкəрімнің қазақ оқығандарының алдына қойған атақты бес сұрағы түгелімен адам жаратылысын, тіршілігін, келешегін, өлшемін, өзгеруін саралап, қазақ түсінігіндегі философиялық антропология ілімінің жүйесін реттеген бағдарлама іспеттес болды. Зерттеу барысында Шəкəрімнің қазақ философиясындағы адамның рөлі мен орны зерделенді.

Кілт сөздер: Шəкəрім, дүниетаным, адам, ар-ождан, тұлға.

Аннотация

Ш. Кудайбердиев сформировался как мыслитель в конце ХІХ века, когда в степном крае проходили сложные социально-политические изменения. Он является одним из тех представителей казахской интеллигенции, которые вместе с народом прошли все сложности этого культурно-исторического периода. Исторические реалии этой эпохи нашли отражение в его философских изысканиях. В центре философского наследия Шакарима Кудайбердиева проблема человека, изучение этики, морали, совести. Поставленные Шакаримом пять знаменитых вопросов охватывают такие феномены, как природа человека, смысл жизни, жизненные приоритеты и ценности. В казахской философии учение Ш. Кудайбердиева является одним из наиболее ярких антропологических дискурсов.

Ключевые слова: Шакарим, мировоззрение, человек, совесть, личность.

Abstract

Sh. Kudaiberdiev began to take shape as a person at the end of the nineteenth century, came on the stage of history in the early twentieth century, while in the steppe region were complex socio-political change, and that is one of the representatives of the Kazakh intelligentsia, which, together with native people went through all the hardships of the transition period and who was engaged in philosophical studies in the context of the historical realities. Shakarim Kudaiberdiev is intellectual, which, along with other thinkers, to deal with a man raised to a certain level of ethical, moral and conscience. Analyzing the set Shakarima fi ve famous questions that completely cover such phenomena as the nature of man, his life, the future, the measure of his life, we can conclude that it is a teaching anthropology at the Kazakh interpretation. And in the course of their research Shakarim studied the place and role of man in the Kazakh philosophy.

Key words: Shakarіm, world view, man, conscience, personality.

Кіріспе

Қазақ философиясының ерекшелігі дәстүрлі түрде оның интроверт бағыты, адам экзистенциясы мәселесіне бағдарлануы, адам болудың мағыналық негіздерін рухани ізденісі болып табылады. Бұл үрдіс қазақ ақындарының шығармашылығында және ортағасырлық кезеңнің де, қазіргі заманның да ойшылдарының кәсіби философиялық ізденістерінде айқын көрінеді. Ұлттық философиялық сананың рухани бағдары ХХ ғасырдың басында, ең алдымен Абай Құнанбаев пен Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты қазақ философиялық-этикалық ойының көрнекті қайраткерлерінің шығармашылығында сақталады.

Шәкәрім – теологиялық идеяларды, синкретизм мен мистицизмді, озық ғылыми және антропологиялық білімді біріктіретін философиялық рефлексияның бірегей құбылысы. Шәкәрім философиясының негізгі пәні – адам, ойшылдың рухани ізденістері мен ойлары оған дейін азаяды. Философ адамның рухани қалыптасу жолын іздейді, бұл мақсат адамның экзистенциясының негізгі мазмұнымен, оған абсолютті салынған рухани заңдарға сәйкес дамитын университетте адамның болуын негіздеумен анықталады.

Материалдар мен әдістер

Мақала философия тарихы бойынша дәстүрлі методологиялық негіздерге сүйенген. Атап айтқанда, жұмыста абстрактылықтан нақтылыққа өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі принциптері қолданылды.

Ғылыми зерттеудің теориялық негізін құраған философия тарихын объективті тұрғыда қарастыруынан туындаған шығармалары болды. Мақалада тарихи-салыстырмалы, салғастырмалы әдіс, сипаттама әдісі, жинақтау, қорыту әдісі қолданылды. Жасалған тұжырымдар теориялық жағынан негізделіп дәйектелді. Сондай-ақ, Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерін саралай келіп, тарихи - философиялық талдауға қатысты тікелей және жанама жазба деректерді салыстырмалы талдау әдістері кеңінен қолданылды.

Негізгі бөлім

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық-этикалық ойларының орталығында Жаратушының идеясы мен жанның өлместігін мойындау тұр. Қазіргі қазақстандық философ О.А. Сегізбаевтың пікірінше, Ш. Құдайбердіұлының философиясы теологиялық гуманизмді білдіреді, өйткені ол «адамды ізгілендіру қажеттілігінің теологиялық негіздемесін беруге бағытталған» [1]. Өзінің рухани ұстазы және тәлімгері Абай Құнанбаевтан кейін Шәкәрім Құдайбердіұлы исламның діни ілімін, ағартушылық пен жасампаз еңбекке деген ұмтылысты адамның адамгершілік жаңғыруының құралы ретінде қарастырады.

Ш. Құдайбердіұлы адамның мәнін, оның табиғаты мен мақсатын білімде, ең алдымен шындықты білуде анықтайды, бұл адамның алынған қасиеті. Ақиқатты білу тек ұтымды біліммен ғана шектелмейді, өйткені ғылыми білімнен басқа, моральдық принциптің енуі, ізгілікті білу қажет. Ақиқатты білу философтың пікірінше, «ғылымдар мен түрлі діндердегі хабардарлық», ақыл-ойды босату және бейтараптық, бұл кез-келген ғылыми тұжырымдама мен діни ілімді дұрыс ойлау және сыни бағалау арқылы беріледі.

Ш. Құдайбердіұлының философиясы толеранттылықпен, кез-келген тұжырымдаманы қабылдаумен, дүниетанымның әр түрін сыни тұрғыдан түсіну арқылы шындықты іздеумен, өз сенімдеріне сәйкес келетін ойлау түрін, жоғары идеалдарға деген сенімге негізделген жеке құндылық кодын таңдаумен сипатталатын ойлау әдісін ұсынады. Философтың интеллектуалды икемділігі бар, ол догматизмді жоққа шығарады, оны арканалық байланыстырумен салыстырады. Ойшылдың пікірінше, тәуелділік адамның ақыл-ой әрекетін шектейді, оның дүниетанымын біржақты және бір өлшемді етеді [2]. Осылайша, руханият Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының басты мәселесі болып табылады. Руханилықты ол адамды ізгілендіретін негіз және қоғамдық дамуға ізгілендірілген бағыт беретін шарт ретінде анықтайды. Адам мен қоғамның рухани қалыптасу жолдарын қазақ ойшылы ағартушылық, тәрбие мен мәдениеттің күшінен көрді, олардың жарығы адамның санасын гуманистік құндылықтармен рухтандырады, әлеуметтік адамды адамгершілікпен сауықтырады, қоғамдық прогреске ықпал етеді, өйткені ол көбінесе қоғам мүшелерінің санасының даму деңгейімен, тұтастай алғанда адам факторымен анықталады.

Ш. Құдайбердіұлының өзі өзінің «Үш анық» еңбегінде Жаратушы мен жанның өлместігі идеясының «оң» және «қарсы» себептерін зерттей отырып, әр түрлі мектептер мен бағыттардың, жаратылыстану мен эзотеризмнің философиясын білетіндігін көрсетеді, өйткені зерттеуші әр түрлі діндер мен ғылымдарда хабардар болуы керек, бұл туралы не білуі керек бір немесе басқа ғалым айтты [3]. Жаратушының идеясын логикалық негіздеу үшін Шәкәрім осы жұмыста бұрын айтылғандай себептілік категориясын қолданады. Ол әлемнің алуан түрлілігі мен шектен тыс себептерін қарастырады. Ештеңе өздігінен пайда болмайды немесе дамымайды деген ғылыми тұжырым жасай отырып, әр құбылыс пен процестің пайда болу мен қозғалыстың өзіндік себебі бар, оның даму шарты ретінде ойшыл бүкіл әмбебап себеп-салдарлық байланыстар тізбегін шексіз жеткізу мүмкін емес деп санайды.

Шәкәрім Құдайбердіұлының әртүрлі ілімдер мен дүниетанымдарды тануға, ғылымның, философияның, діннің, эзотеризмнің шындықты іздеудегі бірлігіне, адамгершілік пен руханилықты адам өмірінің ең жоғарғы заңдары ретінде ақтауға деген ұмтылысында философиялық сананың ерекше стилі көрінеді. Ш. Құдайбердіұлының философиясында адам мен болмыс мәселесін тұтас қарастырумен, өзіне тән жан-жақтылығы мен тереңдігі бар бірегей іліммен сипатталатын дүниетаным.

Ш. Құдайбердіұлы ақиқат тек сезімдермен ғана танылмайтынына, олар құбылмалы және алдамшы екеніне сенімді. Шынайы білім тек ақыл-ойды береді, өйткені «адам шындықты тек көзімен ғана емес, ақыл көзімен де көреді және қабылдайды». Ақыл-ой адамгершілік ерік-жігермен бірігіп, мінез-құлқы парасаттылық пен моральмен ерекшеленетін адамды береді. Философ ізгілік туралы білім адамның іс-әрекетімен сәйкес келуі керек деп санайды, бұл даналықты құрайды, өйткені «ақылдылықтың даналығы мен ақыл-ойы туралы, күштінің күші туралы, шебердің шеберлігі туралы біз олардың істері бойынша бағалаймыз». Қарастырылып отырған қазіргі философтың Шәкәрімнің өзі үшін Жаратушы мен жан туралы мәселе «жеке адамның да, жалпы адамзаттың да тағдыры шешімге байланысты деп санайтындықтан, оның түбегейлі маңызы болды» деген тұжырымы, біздің ойымызша, шешімнің әмбебап маңыздылығы жағдайында бұл түсінікке әкеледі бұл дүниетанымдық проблема рухани мазмұнды қамтитын белгілі бір әмбебап мағыналардың болуын білдіреді, одан тыс адам өзінің жалпы адамгершілік қасиетін жоғалтады.

Ш. Құдайбердіұлы Жаратушының идеясы мен жанның өлместігін жақтайтын және оған қарсы барлық дәлелдерді қарастыра отырып, жеке адамның да, жалпы адамзаттың да тағдыры осы мәселені шешуге байланысты деп санайды, өйткені оның негізінде адам табиғатындағы моральдық принциптің басымдылығын тану мәселесі жатыр. Жаратушы идеясы мен жанның өлместігі мәселесін шешу адамды Ш. Құдайбердіұлының пікірінше, Жаратушы үшін емес, өзі жасаған әлем мен адамның өзі үшін жасаған іс-әрекеттерінде жақсылыққа басшылық етуге бағыттайды.

Қазақ ойшылы Жаратушының идеясын дәлелдей отырып, себептіліктің философиялық категориясымен жұмыс істейді. Ш. Құдайбердіұлы материяның сақталу заңын қолдана отырып, «егер сіз ғылымды ұстанатын болсаңыз, онда бар нәрсенің ешқайсысы өздігінен жасалмайды және қозғалмайды. Бұған себеп керек, түпкілікті себепсіз себеп болуы керек және бұл себепсіз және Жаратушы». Егер табиғаттың барлық заттары, құбылыстары мен процестері себепті шартталған болса, онда олардың бастапқы жаратушысы болуы керек, өйткені ештеңе жоқ жерден пайда болмайды. Егер бәрі өзінің түпкі мақсатын көздейтін өзінің даму логикасына сәйкес қозғалса және өзгерсе, онда ойшыл Жаратушыны түсінетін әлемдік мақсаттылықтың бастапқы көзі болуы керек. Теологияның осы тұжырымдамасын және бар нәрсенің пайда болуын алға тарта отырып, философ сөзсіз теологиялық позицияларда тұр.

Барлық материалдық денелер себепті шартталған, яғни олар жаратылған. Барлық нәрсенің түпкі себебі – бәрін орындылық, үйлесімділік және өлшем заңдарына сәйкес жасайтын Жаратушы. Ақырлы шексіздік арқылы білетін адам, яғни. ғаламның заңдары оларды өзінің санасы арқылы сындырып, біртұтас және дана болады. Ш. Құдайбердіұлы теологияның жақтаушысы ретінде әрекет етеді.

Сонымен бірге, ақиқатты іздеуде ойшыл материалистік дүниетанымның пайдасына сенімді дәлелдер келтіре отырып, материалистік тұжырымдаманы ұсынады. Үш ақиқаттағы ойшыл Пифагор, Эпикур және Демокриттің ежелгі мұрасынан дәлелдер келтіре отырып, атомистік ілімді, сондай-ақ физика сияқты ғылымның соңғы жаңалықтарын баяндайды. Материалистік тұжырымдаманы қарастыра отырып, философ әлемнің циклдік даму заңы, табиғатта заң бар деген дарвинистік теория сияқты күшті дәлелдер келтіреді, оған сәйкес «таңдау жасалады, өсуге, дамуға және кемелдікке ұмтылуға қабілетті ең жақсы таңдалады».

Ойшыл материализмнің пайдасына дәлелдер келтіре отырып, биологиялық организмдердің туыстық тұжырымдамасын келтіреді, оған сәйкес Жердегі тіршіліктің барлық алуан түрлілігі теңіз арқылы туады; тірі және материалдық денелердің алуан түрлілігі эволюциялық даму мен қоршаған ортаға бейімделу нәтижесінде пайда болады. Сенсорлық қабылдау – бұл адам танымының қайнар көзі.

Алайда, Ш. Құдайбердіұлы материалистік тұжырымдаманың пайдасына келтірген дәлелдерінің барлық сенімділігіне қарамастан, зайырлы ғылым адамның рухани саласына аз көңіл бөледі, ал жанның өзі мидың қызметімен байланысты деп санайды. Материалистік тұжырымдаманың басты кемшілігі философ адамның өз денесін өзінің жеке басы ретінде қабылдауын қарастырады, демек оның өзін-өзі қамтамасыз етуі мен өзін-өзі қанағаттандыруы, өзінің болмысын дене және материалдық ретінде түсіну, одан азғындық пен руханиятсыздық пайда болады. Ш. Құдайбердіұлыа, ғылым адамның рухани-адамгершілік құндылықтардың қажеттілігіне деген сенімін алып тастайтын, жансыздандыратын технократтық ойлаудың арқасында адамның бойында жақсы бастама құрып, дамыта алмады.

Нәтижелер мен талқылаулар

- Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына ықпал жасаған замана қайшылығы мен әлеуметтік жағдай жаңа замандық көзқараста талданып, оның ойшылдың шығармашылығына қалай арқау болғандығы және өзіндік санасының қалыптасуына қаншалықты әсер еткендігі көрсетілді;

- Шәкәрім Құдайбердіұлының тарихи санасының қалыптасу негізі оған ықпал жасаған рухани қайнар көздер көрсетіліп, ол қайнар көздердің ойшылдың дүниетанымына қай жағынан ықпал етіп, кейін Шәкәрімнің шығармашылығындағы көтерілетін философиялық мәселелердің аясында олардың идеялық мағына жағынан қалай дамығандығы айқындалады;

- Шәкәрімнің философиялық дүниетанымы ойлау мәдениетінің ерекшелігі туралы мәселе арқылы қаралып, адамның дүниеге шығармашылық көзқарасының мәні ашылды;

- Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымындағы философиялық мәселелер «Үш анық» шығармасының желісінде зерттеліп, дәстүрлі философия тарихы арқылы ойшылдың тарихи-философиялық көзқарасындағы адамға қарай бетбұрыстың мәні анықталды;

- ойшылдың дүниетанымы адам мен қоғамдық қатынастар арасындағы диалектикалық байланыстар тұрғысынан зерттеліп, оған деген Шәкәрімнің көзқарасы айқындалды. Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасы қоғамдық қатынастардың адамды емес, адамның қоғамдық қатынастарды жасаудағы ролі ерекше деген идеяның негізінде кұрылғандығы анықталды;

- мақалада ойшылдың дүниетанымы арқылы шығармашылықтағы санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту қажеттілігі туралы мәселе көтеріліп, Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымының қазіргі замандағы маңызына түсініктемелер беріледі.

Қорытынды

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық шығармашылығындағы Жаратушы, жан мен ар-ождан идеясын адамзаттың жалпыадамзаттық табиғатына байланысты рухани мағыналар ретінде анықтау қазақ ойшылының философиясын зерттеудегі жаңалық болып табылады. Атап айтқанда, Шәкәрім философиясына жан-жақты зерттеу берілген О.А.Сегізбаевтың «ХV-ХХ ғасырдың басындағы қазақ философиясы» атты еңбегінде философ «Жаратушының бар екеніне және жанның өлместігіне деген сенімнің болмауы адамдарға зиянды әсер етеді және оларды жақсы емес, азғын, зұлым етеді» деп көрсетілген [1]. Сондай-ақ, Жаратушының бар екендігі туралы сұраққа жауап талқыланған «Шәкәрім Құдайбердіұлының пікірінше, адамды әділ мінез-құлық пен игі істерге бағыттау керек, Жаратушы үшін емес, өзі жасаған әлем мен адамның өзі үшін». Жанның субстанциялық негізін және оның бастапқы қажеттілігін құрайтын қазақ философының іліміндегі ар-ожданға келетін болсақ, ойшыл О.А. Сегізбаев оны адамгершілік зұлымдықтан тазартып, әділ өмір жолына қоя алатын ақиқат ретінде анықтайды.

Философтар У.К. Алжанова мен К.К. Бегалинованың Шәкәрім іліміндегі ар-ожданның ғаламның субстанциясы мен негізі ретіндегі анықтамасы, өйткені ол «бастапқы, адамға дейін бар, ғарышқа тең және жарыққа шыққан кезде адам осындай ар-ұжданмен байланыста болады, оны өзіне сіңіреді» [4]. Ар-ожданның бұл сапасын Шәкәрімнің өзі реинкарнация процесінде жанмен бірге жүретін және оның көтерілуіне ықпал ететін Мәңгілік зат ретінде түсінуінен туындайды. Ар-ожданның мәңгілік зат және адамның рухани күйінің қажетті атрибуты ретінде танылуы оның табиғатын жақсартуға және жеке тұлғаның материалдық-дене аспектісін басымдықтан босату нәтижесінде жоғарылауға ықпал етеді. Ар-ұждан қандай да бір рухани идеал ретінде, Шәкәрімнің іліміне сәйкес, адамның санасы мен мінез-құлық әрекеттеріне сәйкес, оның ақылға қонымды, моральдық және жауапты болмыс ретінде болғандығы туралы айту мүмкін емес дегенді білдіреді.

Ш. Құдайбердіұлының «Үш анық» еңбегін талдау Жаратушының, өлмес жанның және ар-ожданның бар екендігі туралы шындықты оның қажеттілігі ретінде жалпыға бірдей маңызды мағыналар ретінде анықтауға болады, әрине, адамның санасы мен мінез-құлық белсенділігін анықтайтын руханилықтың қалыптасуына, оның рухани болмысының тұтастай қалыптасуына ықпал ететін қазақ ойшылының өзін түсіну тұрғысынан анықтауға болады деген тұжырымды негіздеуге мүмкіндік береді.

Сондықтан, ойшыл материалистік тұжырымдаманы қорғауда келтірген дәлелдердің барлық сенімділігі оның Жаратушының идеясынан бас тартуының дәлелі емес, өйткені материализм, Шәкәрімнің пікірінше, жан табиғаты мәселесіне, адамның рухани өміріне аз көңіл бөледі. Сонымен қатар, қазақ философының пікірінше, материалистік ғылым мен жаратылыстану жанды мидың қызметімен байланыстырады, бұл өз кезегінде адамның өзінің дене затын өзінің жеке басы ретінде қабылдауына әкеледі. Шәкәрімнің пікірінше, адамның мұндай қабылдауы өзіне қауіпті, өйткені ол руханиятты оның санасынан шығарады. Сондықтан ол өзінің философиясының күш-жігерін Жаратушының идеясын негіздеуден басқа, жанның өлмейтіндігін дәлелдеуге жұмсайды [5]. Ойдың әртүрлі тұжырымдамалары мен бағыттарын зерттеу негізінде философ өзінің ілімін жасайды, оның негізінде адамның рухани жаңғыру идеясы оған ар-ождан сияқты моральдық сезімді сіңіру арқылы жүзеге асырылады. Ш. Құдайбердіұлының пікірінше, ар-ұждан адамда Жаратушы мен жанның өлместігі идеясына деген сенімнің дамуы арқылы пайда болады.

Жалпы, Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының теологиялық және мистикалық сипатына қарамастан, оның руханият тұжырымдамасы абстрактілі гуманизмге емес, әлеуметтік шындыққа және антропологиялық мәселелерге, атап айтқанда, адамның экзистенциясы мен мағыналық бағдарларына жақын нақты белгілерге ие. Қазақ философы мен ғалымының дүниетанымдық наным-сенімдерінен туындайтын теологиялық гуманизміне қарамастан, ойшылдың руханилыққа деген философиялық рефлексиясы адам өмірінің гуманистік контурын, оның микрокосмосының аксиологиялық өлшемін белгілеуге тырысатын қазіргі философиялық парадигмаларға сәйкес келеді.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Сегизбаев О.А. Казахская философия XV – начала XX вв. — Алматы: Ғылым. 1996. – 470 с.

2. Рысбекова Ш. Размышление Абая о духовном мире человека // Евразийское сообщество. — 1999, № 3. — С. 87.

3. Шәкәрім . Өлеңдер мен поэмалар. Алматы: Атамұра. 2003. – 294 б.

4. Кудайбердиев Ш. Три истины. — Алма-Ата: Казахстан, 1991. — С. 78.

5. Альжанова У.К., Бегалинова К.К. Философия в системе целостного знания. — Алматы: ДГП ВЦС ВКО, 2000. —97 с.